મેરે પિયા ગયે રંગૂન, કિયા હૈ વહાં સે ટેલિફૂન
જ્યારે ટેલિફોનમાં નંબર જોડવા માટે ડાયલ જ નહોતું!
ટેલિફોન કંપનીની જાહેર ખબરોમાં અભિનેત્રીઓ ચમકતી
મેરે પિયા ગયે રંગૂન,
કિયા હૈ વહાં સે ટેલિફૂન,
તુમ્હારી યાદ સતાતી હૈ,
જિયા મેં આગ લગાતી હૈ.
૧૯૪૯માં આવેલી ‘પતંગા’ ફિલ્મમાં શમશાદ બેગમ અને સી. રામચંદ્રે ગાયેલું આ ગીત એક જમાનામાં ખૂબ જ પોપ્યુલર થયેલું. આ ટેલિફૂન તે હવે સ્વર્ગસ્થ થયેલ ટેલિગ્રાફનો નાનો ભાઈ. હિન્દુસ્તાનમાં ટેલિગ્રાફનો જન્મ ૧૮૫૧માં. ૧૮૮૦માં ધ ઓરિયેન્ટલ ટેલિફોન કંપની અને ધ એન્ગલો ઇન્ડિયન ટેલિફોન કંપની નામની બે બ્રિટિશ કંપનીએ હિન્દુસ્તાનમાં ટેલિફોન સેવા શરૂ કરવા માટે બ્રિટિશ સરકાર પાસે પરવાનગી માગી. પણ સરકારશ્રીએ કહ્યું કે આવી સગવડ આપવાનું કામ ખાનગી સરકારનું છે, કંપનીઓનું નથી. પણ એક વરસ પછી સરકારે ફેરવી તોળ્યું (હા જી. અંગ્રેજ સરકાર પણ ફેરવી તોળવા માટે એકાદ વરસનો સમય લેતી.) અને ઓરિયેન્ટલ ટેલિફોન કંપનીને કલકત્તા, મુંબઈ, મદ્રાસ અને અમદાવાદમાં ટેલિફોન સેવા શરૂ કરવાનો પરવાનો આપી દીધો! ૧૮૮૨ના જાન્યુઆરીની ૨૮મી તારીખે મુંબઈમાં પહેલવહેલું ટેલિફોન એક્સચેન્જ શરૂ થયું. સરકાર દ્વારા નહિ, પણ આજે જેને ‘ખાનગી ક્ષેત્ર’ કહેવાય છે તેની બોમ્બે ટેલિફોન્સ નામની કંપની દ્વારા. છેક ૧૯૮૬ સુધી આ કંપની કામ કરતી રહી. એ વરસની પહેલી એપ્રિલથી સરકારે ટેલિફોન સેવા પોતાના હાથમાં લઈ લીધી અને મહાનગર ટેલિફોન નિગમ લિમિટેડ અસ્તિત્વમાં આવ્યું.
મુંબઈનો સૌથી જૂનો ટેલિફોન
માનશો? શરૂઆતનાં ટેલિફોન મશીનમાં નંબર જોડવા માટે ડાયલ જ નહોતું! મુંબઈનો જે સૌથી જૂનો ટેલિફોન આજે જોવા મળે છે તે લાકડા અને ધાતુનો બનેલો હતો. ૧૮૮૯માં બોમ્બે ટેલિફોન કંપનીએ એ બનાવ્યો હતો. એ આપણો પહેલો ‘સ્વદેશી’ ફોન. એ ફોનને ડાયલ નહોતું એનું કારણ એ કે ફોન જોડવા માટે એ વખતે ઓપરેટરની મદદ લેવી પડતી! ફોનનું ભૂંગળું ઉપાડો એટલે સામે છેડેથી ઓપરેટરનો અવાજ સંભળાય. તમારે જેની સાથે વાત કરવી હોય તેનો નંબર ઓપરેટરને કહેવાનો અને પછી ભૂંગળું પકડી રાખીને રાહ જોવાની. તમે માગેલો નંબર જોડાય એટલે ટિંગ ટિંગ એવી ઘંટડી વાગે. પછી તમારું બોલવા-સાંભળવાનું શરૂ. એ ફોનમાં બોલવા-સાંભળવા માટે બે અલગ ભૂંગળાં હતાં. પણ જેની સાથે વાત કરવી હોય તેનો નંબર જાણવો કઈ રીતે? એ માટે કંપની ટેલિફોન ડિરેક્ટરી બહાર પાડતી જે દરેક ગ્રાહકને મળતી. શરૂઆતમાં તો એટલા ઓછા ટેલિફોન નંબર હતા કે મુંબઈ, કરાચી, અને અમદાવાદ માટે એક જ ડિરેક્ટરી બહાર પડતી. આ ત્રણે શહેરોની ટેલિફોન સેવા બોમ્બે ટેલિફોન કંપની હસ્તક હતી. નવી ડિરેક્ટરી બહાર પડે ત્યારે જૂનીની નકલ નજીકના ટેલિફોન એક્સચેન્જમાં આપીને તેના બદલામાં નવી લઈ આવવાની!
અભિનેત્રી પ્રમિલા
લોકો ટેલિફોન લે એ માટે કંપની જાહેર ખબરો આપતી. મહીને ૧૨ રૂપિયા આપવાથી ટેલિફોન મળતો! જાહેર ખબરોમાં એ વખતની ફિલ્મ અભિનેત્રીઓને ચમકાવવામાં આવતી. અહીં મૂકેલી જાહેર ખબરમાં અભિનેત્રી પ્રમિલા જોવા મળે છે. એ વખતની પ્રખ્યાત વાડિયા મુવિટોન કંપનીની એ લોકપ્રિય અભિનેત્રી હતી. ઈમ્પિરિયલ સ્ટુડિયો છોડીને તે વાડિયામાં જોડાઈ હતી. આ જાહેર ખબર વખતે તે વાડિયાની ‘જંગલ ક્વીન’ ફિલ્મનું શૂટિંગ કરી રહી હતી. તેની સાથેના એકટરો હતા જોન કેવાસ અને મહેરુ નામનો વાંદરો! આ પ્રમિલાનું મૂળ નામ એસ્થર વિક્ટોરિયા અબ્રહામ. એક બગદાદી-જ્યૂ કુટુંબમાં ૧૯૧૬ના ડિસેમ્બરની ૩૦મીએ કલકત્તામાં જન્મ. એક્ટર સૈયદ હસન અલી ઝયદી સાથે બીજાં લગ્ન. તેઓ એક્ટર તરીકે ‘કુમાર’ના નામે જાણીતા થયા હતા. ૧૯૬૩માં તેઓ કાયમ માટે પાકિસ્તાન ગયા, પણ પ્રમિલા અહીં જ રહ્યાં, અને એક્ટિંગ ઉપરાંત ૧૬ જેટલી ફિલ્મોનું નિર્માણ પણ કર્યું. ૨૦૦૬ના ઓગસ્ટની છઠ્ઠી તારીખે મુંબઈમાં તેમનું અવસાન થયું. ૧૯૪૭માં પહેલી વાર યોજાયેલી ‘મિસ ઇન્ડિયા’ની સ્પર્ધા જીતીને તેઓ મિસ ઇન્ડિયા બન્યાં હતાં.
વરસો સુધી વપરાયેલું કાળું ડબલું
આજે તો ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં દેશ કે પરદેશની વ્યક્તિ સાથે મોબાઈલ પર વાત કરી શકાય છે, અને ગમે તેટલો વખત થાય, કોઈ રોકતું-ટોકતું નથી. પણ પહેલાં તો ટેલિફોનના કાળા ડબલા પરથી ટ્રંક કોલ બુક કરવો પડતો. ટ્રંક કોલમાં પાછી ત્રણ જાત : ઓર્ડિનરી, અરજન્ટ, અને લાઈટનિંગ. પહેલાં જે નંબર સાથે વાત કરવી હોય તે નંબર ઓપરેટરને આપવાનો. પછી હાથ જોડીને ટેલિફોનના ડબલા પાસે બે-ત્રણ કલાક બેસી રહેવાનું. તમારો વારો આવે ત્યારે તમારો માગેલો નંબર જોડીને ઓપરેટર તમને વાત કરવા કહે. ત્રણ મિનિટની ટાઈમ લિમિટ. ૩૦ સેકંડ બાકી રહે ત્યારે ઓપરેટર તમને ચેતવે. ત્યારે તમે કોલ બીજી ત્રણ મિનિટ લંબાવવા કહી શકો. ન કહો તો ત્રણ મિનિટ પછી લાઈન કપાઈ જાય! અને એક કોલ છ મિનિટ કરતાં વધુ લાંબો ચાલી શકે જ નહિ. અરજન્ટ કોલનો ચાર્જ ઓર્ડિનરી કરતાં ડબ્બલ, પણ રાહ ઓછી જોવી પડે. લાઈટનિંગ કોલ લગભગ તરત મળે, પણ ત્રણ મિનિટ કરતાં વધુ લંબાવાય નહિ અને ચાર્જ અરજન્ટ કરતાં બમણો. પણ તમારે ઘરે કે જેની સાથે વાત કરવી હોય તેને ઘરે ફોન હોય જ નહિ તો? તો પણ ટ્રંક કોલ થઈ શકે. પણ એ માટે તમારે ટ્રંક કોલની સગવડ ધરાવતી પોસ્ટ ઓફિસનો આશરો લેવો પડે. જેની સાથે વાત કરવી હોય તેનું નામ-સરનામું લખાવવું પડે. ઓપરેટર એ સામે છેડે પહોંચાડે એટલે ટપાલી બોલાવી આવે એ માણસને. અને પછી પોસ્ટ ઓફિસના બૂથમાંથી વાત કરી શકે. એ વખતે ટ્રંક કોલમાં બીજી પણ એક સગવડ હતી – pp, એટલે કે પરટિક્યુલર પરસન. કોલ બુક કરતી વખતે તમારે એ વ્યક્તિનું નામ આપવાનું. એ કોલ લઈ શકે એમ હોય તો જ ઓપરેટર કોલ જોડે. કેટલાક ચતુર-સુજાણ આ સગવડનો પૂરો કસ કાઢતા. કઈ રીતે? ધારો કે મુંબઈથી મનહરભાઈ અમદાવાદ ગયા છે. તેઓ સુખરૂપ પહોંચી ગયા છે એ તેમના ઘરે જણાવવું છે. તો અમદાવાદી કરે તેમના મુંબઈના ઘરે ટ્રંક કોલ pp મનહરભાઈને નામે. ઓપરેટર પીપી અંગે પૂછે ત્યારે કહી દેવાનું કે તેઓ તો બહારગામ ગયા છે. પણ મનહરભાઈના કુટુંબીઓ સમજી જાય કે તેઓ સુખરૂપ અમદાવાદ પહોંચી ગયા છે. આજે જેમ મિસ્ડ કોલની કળા વિકસી છે તેમ જ એ વખતે આ ppની કળા વિકસી હતી.
દરેક જમાનાને તેના સ્ટેટસ સિમ્બલ હોય છે. ઘણા દાયકા સુધી ટેલિફોનનું કાળું ડબલું આવું સ્ટેટસ સિમ્બલ હતું. ચાર-પાંચ માળના મકાનમાં માંડ બે-ત્રણ ઘરે ફોન હોય તો હોય. મોટે ભાગે કાં સરકારી અમલદારને ઘરે, વેપારી, ડોક્ટર, વકીલ જેવા વ્યવસાયીને ઘરે હોય. પણ એ ફોન હોય ભલે કોઈ એક ઘરમાં, પણ હકીકતમાં એ સાર્વજનિક ફોન જ બની જાય. દિવસ દરમ્યાન અડોશી-પડોશી બેધડક ફોન કરવા આવી શકે એવો વણલખ્યો નિયમ. ખાસ તો પુરુષો કામે જાય પછી ‘બૈરાં’ તો ફોન પર લાંબી લાંબી વાતો પણ કરે. એવી જ રીતે અડોશી-પડોશી માટે ફોન આવે તો તેને બોલાવી આવવાની પણ ફરજ મનાય. કાં ઘરનું કોઈ છોકરું દોડે, કે પછી આખું મકાન સાંભળે તેમ બારીમાંથી બૂમ પાડવાની : અરે મંજુડી, તારે માટે મધુકરનો ફોન છે. અને પછી આખા માળામાં ચર્ચા ચાલે કે મંજુલા અને મધુકર વચ્ચે ઇલુ-ઇલુ ચાલતું લાગે છે.
ટેલિફોન લ્યો કોઈ ટેલિફોન લ્યો
પહેલાં ટેલિફોન કંપની જાહેર ખબરો આપતી : ‘ટેલિફોન લ્યો, કોઈ ટેલિફોન લ્યો.’ પણ બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી બીજી અનેક વસ્તુઓની જેમ ટેલિફોનની પણ કારમી અછત. અરજી કર્યા પછી બે-પાંચ વરસ રાહ જોવી પડે. પછી એક સોનેરી સવારે કંપનીના લાઈન મેન આવીને ઘર સુધી વાયરિંગ કરી જાય, નંબર આપી જાય, અને બક્ષિસ લઈ જાય. પણ પેલું કાળું ડબલું ક્યાં? પૂછો તો એક જ જવાબ : સ્ટોકમાં નથી. હવે, જો તમે ‘સમજુ’ હો તો ટેલિફોન એક્સચેન્જમાં જઈને ‘ચા-પાણી’ની વિઘ્નહર્તા વિધિ કરી આવો તો બે-ચાર દિવસમાં તમારા ઘરમાં ઘંટડી રણકતી થાય. આજે બજારમાં જાતભાતનાં રંગબેરંગી ડબલાં મળે છે, પણ તે વખતે એવાં ડબલાં મળતાં નહિ, અને ક્યાંકથી મેળવો તો ય એ વાપરવાનું ગેરકાયદે! કંપનીનું કાળું ડબલું જ વાપરવું પડે. અને હા, એ વખતે લેન્ડ લાઈન જેવા શબ્દો કોઈએ સાંભળ્યા નહોતા. ટેલિફોન એટલે ટેલિફોન.
પણ છેક ૧૯૨૪માં ‘માલવપતિ મુંજ’ નાટકમાં પ્રભુલાલ દ્વિવેદીએ ભવિષ્ય ભાખ્યું હતું :
એક સરખા દિવસ સુખના કોઈના જાતા નથી.
ખીલે તે કરમાય છે, સરજાય તે લોપાય છે
જે ચઢે, તે તે પડે એ નિયમ પલટાતા નથી.
મોબાઈલ ફોન નામનો સર્વગુણસંપન્ન શત્રુ આવ્યો અને ‘લેન્ડ લાઈન’ના સુખના દિવસો પૂરા થયા, કરમાવાના માઠા દિવસો આવ્યા. પડતીની પનોતી બેઠી. ઘરમાંથી જાડીપાડી ટેલિફોન ડિરેક્ટરીઓ અલોપ થઈ ગઈ. ‘તમારો ફોન છે’ કહીને કોઈને બોલાવવાની જરૂર રહી નહિ. બહારવટિયા કાદુ મકરાણી એક નહિ પણ બબ્બે બંદૂક રાખતો તેમ હવે ઘણા ફોનના વ્યસનીઓ બે કે બેથી વધારે મોબાઈલ સાથે રાખે છે. હા, હજી ઘણા ઘરોમાં લેન્ડ લાઈનનું ડબલું કોઈક ખૂણામાં પડ્યું હોય છે ખરું, પણ ઓશિયાળા, અનાથ કુરકુરિયા જેવું. એને જોઈને બહેરામજી મલબારીની પંક્તિઓ યાદ આવે :
ચક્રવર્તી મહારાજ ચાલિયા કાળચક્રની ફેરીએ,
સગાં દીઠાં મેં શાહ આલમનાં ભીખ માગતાં શેરીએ.
ટેલિગ્રામ જેમ પ્રભુને પ્યારો થઈ ગયો તેમ કાળ સવારે ટેલિફોન પણ?
‘ન જાણ્યું જાનકી નાથે, સવારે શું થશે કાલે.’
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
XXX XXX XXX
પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 04 ડિસેમ્બર 2021