પુસ્તક પરિચય

આંખમાં આકાશ’ નામના ત્રીજા લઘુકથા સંગ્રહની એકાવન વાર્તાઓમાં ગુજરાતનાં સનદી અધિકારી રેખાબા સરવૈયા કેટલાક મહત્ત્વના છતાં ભાગ્યે જ ખેડાયેલા વિષયોને સ્પર્શવા માટે ધન્યવાદને પાત્ર છે.

જેમ કે, ‘પીડાની પરકાષ્ઠા’ વાર્તા એક સમુદાયમાં અત્યારે પણ ચાલતી સ્ત્રી-સુન્નત (FGM – female genital mutilation) નામની અમાનુષ બદીની ક્રૂરતા અને ભોગ બનનાર કિશોરીની પીડા માત્ર છસોએક શબ્દોમાં વ્યક્ત વેધક રીતે વ્યક્ત કરે છે.

‘નપુંસક’ વાર્તા સ્ત્રી ઘરની બહાર જાય ત્યારે તેને મૂત્રવિસર્જન માટે વ્યવસ્થાના સાર્વત્રિક અભાવને વાચા આપે છે. આ બંને વિશે ગુજરાતીમાં જૂજ કૃતિઓ મળે છે.

‘વિસર્જન’ વાર્તામાં ધૈવત ધૃતિને અન્ય પુરુષના વીર્યથી કૃત્રિમ ગર્ભાધાનથી માતા બનવા રાજી કરે છે. આખરી વાર્તા ‘સમથિન્ગ સ્પેશ્યલ’માં ખૂબ આધુનિક વિચાર ધરાવતાં દીપ્તિ અને દિવાકરનું વ્યાવસાયિક રીતે સફળ દંપતી વારંવાર એકબીજાથી દૂર રહે છે અને સંતાનપ્રાપ્તિ લંબાવે છે. એક વખત પતિ પરદેશથી પાછો આવે છે ત્યારે પત્ની તેના સાથી કર્મચારી દેબાશિષ સાથે પરિચય કરાવીને તેના થકી ગર્ભવતી હોવાની માહિતી આપે છે.

આ બંનેથી સામે છેડે, ‘પિતૃદોષ’ કથામાં ‘તબીબી તપાસમાં ધણીની ખામી’ હોવા છતાં ‘વારસ અવતરે’ એ માટે સાસરિયાં સ્ત્રીને મધરાતે ભૂવાને ચરણે ધરવાના છે. ‘પણ કાર્યની નિષ્ફળતામાં નિમિત્ત બનવા માટે એ સજ્જ હતી. આજે પ્રથમ જ વાર રજ:સ્વલા હોવાનું એને અનહદ ગૌરવ થયું.’

‘એમના પ્રતાપે જ’ વાર્તામાં તેર વર્ષની વયે પરણાવવામાં આવેલી દીકરી ઝાઝી સમજ આવે તે પહેલાં ગર્ભવતી બને છે. ચોથો-પાંચમો મહિનો જતો હોય ત્યારે પતિ પેટ પર લાત મારીને, બાવડું ઝાલીને ઘરમાંથી કાઢી મૂકે છે. તે સ્મશાનમાં રહે છે, દીકરીને જન્મ આપે છે. ત્યાં જ છોડી દેવાયેલાં એક બાળકને પણ અપનાવે છે અને ‘અનાથ બાળકોનું આશ્રયસ્થાન બનવાનો’ નિશ્ચય કરે છે. મહારાષ્ટ્રના અસાધારણ સમાજસેવક સિંધુતાઈ સકપાળ(1948-2022)ના પૂર્વજીવનનાં આ વીતક રેખાબાએ હૃદયસ્પર્શી રીતે આવરી લીધાં છે.

સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચે શારીરિક સંબંધોથી નિરપેક્ષ સ્વસ્થ સંબંધોને લગતી બે વાર્તાઓ છે. અર્પણાને તેના પિતાના ઇલાજ માટે પોસ્ટ ઑફિસનો તેનો સાથી કર્મચારી આલોક નિર્મળ ભાવે મદદ કરે છે.

‘આ સુખનું નામ શું ?’માં અકસ્માતમાંથી સાજા થઈ રહેલાં ભાસ્કરની, તેની પત્ની ભૂમિની ગેરહાજરીમાં, સાળાવેલી ભાર્ગવી સારસંભાળ લે છે, બંને વચ્ચે એકાંતની પળોમાં પણ અતિસંભવિત શારીરિક સંબંધ બંધાતો નથી, પણ સ્નેહ રહે છે તે વાર્તાના અંતના બે સુંદર ફકરામાં લેખિકાએ વર્ણવ્યું છે.

લગ્નજીવનમાં સ્ત્રીને વેઠવી પડતી શારીરિક અને માનસિક યાતનાઓની ચોટદાર વાર્તાઓ છે. સુખી સાસરામાં તેના દેહને ખૂબ ચાહતા પતિ સાથેના અભિસાર ઉપરાંત નવપરિણિતા ઉત્કટ ભાવજીવનને ઝંખે છે. આખો દિવસ ઘરસંસાર વેંઢારવા ઉપરાંત રાત્રે ‘પથારીમાં પતિને સંતુષ્ટ કરવાનો પત્નીધર્મ’ બજાવતી ગૃહિણીના આંસુથી ‘ઓશીકાં રોજ રાતે ભીંજાય’.

પતિ દ્વારા ઉપેક્ષાથી થાકીને આખરે તેની પ્રેમિકાની જિકર પત્ની કરે છે ત્યારે પતિમાં ‘પિશાચી વૃત્તિ’ પ્રવેશે છે. તે પહેલાં પત્નીને બે લાફા મારીને નીચે પાડી દે છે અને પછી તેના શરીરને કલાકો સુધી કચડે છે.

નીનીને તેના પિતા બહુ ગમતા હોય છે. પણ પરીક્ષાની તૈયારી માટે રાત્રે જાગતી નીની તેની માતાને પિતા પાસે એમ કરગરતા સાંભળે છે કે ‘એનું ભણતર પૂરું થઈ જવા દો પછી હું તમને એમની સાથે રહેવા જતા નહીં રોકું’.

‘ગ્લાસ સિલિંગ’ અને ‘પૅરેસાઈટ કોણ?’ એવાં અંગ્રેજી શીર્ષક ધરાવતી વાર્તાઓમાં ઘરસંસાર તેમ જ પતિની ખૂબ કાળજી લેતી અનુક્રમે નોકરિયાત અને ગૃહિણી પત્નીની ઉપેક્ષાનું વર્ણન છે.

દીકરી વિશેની વાર્તાઓ રસપ્રદ છે. પોતાના સ્વાર્થ ખાતર દીકરીને મોડી પરણાવતો અને ન પરણાવતો બાપ અનુક્રમે ‘આજ્ઞાંકિત’ અને ‘ધૂમાડો’ વાર્તામાં છે. પણ ‘મદદગાર’ વાર્તામાં સાવ જુદો જ પિતા છે. તે ‘કો’કની દીકરીને મનના માનેલા હારે જવામાં’ એક કાળી રાત્રે મદદ કરે છે. કારણ એ છે કે ‘પોતાની દીકરીને મનગમતા પાત્ર હારે પરણાવવાની ઘસીને ના પાડી દેનાર આ બાપ દીકરીને કૂવો પૂરતી નહોતો બચાવી શક્યો’ વાર્તાકળાની રીતે આ સંગ્રહની ખૂબ સુંદર વાર્તા છે.

બીજી બાજુ, મા-દીકરી વચ્ચેના ‘હમરાઝ’, ‘સમજણની ઉંમર’ અને ‘અંત:સ્રોતા’ મનભર સંબંધની વાર્તાઓ છે. પરિવારને અણીના ટાણે મદદ કરતી પરિણિત દીકરીઓ અહીં છે. ‘બૂટની શૂન્યતા’, ‘કૂંચી’ અને ‘ખોવાયેલ છે’ માબાપના ઘડપણ અને સંતાનોની બેવફાઈ વિશે છે.

શહેરની સફાઈ કામદાર રામુડીને કોઠાસૂઝ, ઘરકામવાળી હીરીની ચાલાકી અને ધીખતા તડકામાં રસ્તાકામ કરતી મજૂર સ્ત્રીની પ્રામાણિકતા, મીઠીકાકીની હેતભરી અહેસાનમંદગીની હૃદયસ્પર્શી કથાઓ છે. ‘મૅડમની ખુરશી’માં ઘડીભર બેસી જોવાની લાલચ ન રોકી શકતો ખૂબ ગુણિયલ સેવક કર્મચારી દિલાવર અને સિગ્નલ પર વસ્તુઓ વેચતો છોકરો રાવણા પરની વાર્તાઓ છે.

‘જીવદયા’માં ડ્રાઈવરનું વિશિષ્ટ પાત્ર છે. એ પોતાની કમાણીમાંથી અઠવાડિયામાં એક વાર મરઘીના બચ્ચાને વેચનારા પાસેથી બચ્ચાં ખરીદે છે અને શહેરથી દૂર ખુલ્લામાં છોડી આવે છે.

‘કોડિયાનું કર્તવ્ય’ અને ‘પ્રતિજ્ઞાપત્ર’ વાર્તાઓમાં વહીવટી અધિકારીના કામની છબિઓ ઝીલાઈ છે.

રેખાબાની શૈલી એકંદરે સહજ અને અસરકારક છે. લઘુકથાના સ્વરૂપની સમજ અને તેના માટેનો કસબ તેમની પાસે છે. અલબત્ત કથાતત્ત્વ ક્ષીણ હોય અથવા લાગણીની ઉર્મિલ અભિવ્યક્તિ જ હોય તેવી કૃતિઓ પણ છે. જો કે લેખિકા ‘ભીતરના ભાવલોકની સફર’ કરાવવામાં એકંદરે સફળ રહ્યા છે.

રેખાબાના મનોગતનો આ અંશ મહત્ત્વનો છે : ‘મેં જોયું અનુભવ્યું છે કે આપણા પુરુષપ્રધાન સમાજમાં બાળકનું સૃજન કરી રહેલી સ્ત્રીની જેટલી કાળજી અને સંભાળ લેવામાં આવે છે તેટલી કવિતા લખતી, ચિત્રો દોરતી કે મૂર્તિ ઘડતી સ્ત્રીને એના સર્જન માટે સમય કે સ્વતંત્રતા કે સગવડ આપવાની પ્રથા નથી. સ્ત્રીને જ્યારે પોતાનો સમય પોતાના જ સર્જન માટે વાપરવાની પ્રાથમિકતા કે અધિકાર મળશે ત્યારે અરધું આકાશ તેની કૃતિઓથી છવાઈ જશે તે નક્કી છે.’

‌‌‌‌——————

‘આંખમાં આકાશ’ (2023), રેખાબા સરવૈયા, પ્રકાશક : ગૂર્જર, પાનાં : 14 +114, રૂ. 170/- 

પ્રાપ્તિસ્થાન : ગૂર્જર : 092270 55777, 98252 68759, ગ્રંથવિહાર પુસ્તક ભંડાર : 989897 62263

[750 શબ્દો]

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 21 જાન્યુઆરી 2024

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

રમેશ ઓઝા

ઘણા લોકો એમ કહે છે કે જો ગાંધીજીએ રામનો અને હિંદુ ધર્મિક-આધ્યાત્મિક ભાષાનો ઉપયોગ ન કર્યો હોત તો કદાચ તેઓ મુસલમાનો અને દલિતોનો વિશ્વાસ સંપાદિત કરી શક્યા હોત. હંમેશાં રામના નામનો ઉલ્લેખ કર્યા કરે, સવાર-સાંજ, ભલે સર્વધર્મોની, પણ પ્રાર્થના કરે અને હિંદુ ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક પરિભાષામાં બોલે એને કારણે ગાંધીજીને હિંદુ તરીકે ઓળખાવવાની મુસલમાનોને તક મળી હતી અને સનાતની સવર્ણ હિંદુ તરીકે ઓળખાવવાની દલિતોને તક મળી હતી. પહેલી વાત તો એ કે જેઓ ગાંધીજીને હિંદુ અથવા સનાતની સવર્ણ હિંદુ તરીકે ઓળખાવતા હતા તેમને બન્નેને ખબર હતી કે ગાંધીજીનો રામ અને ગાંધીજીનો ધર્મ ક્યાં ય કેટલા ય અર્થમાં વ્યાપક છે. પણ તેમનો ગાંધીજીને કપાળે લેબલ ચોડવામાં રાજકીય સ્વાર્થ હતો એટલે તેઓ જાણતા હોવા છતાં ગાંધીજી પર ધરાર સંકીર્ણ હિંદુ હોવાનું લેબલ ચોંટાડતા હતા. બાકી પંજાબના મુખ્ય પ્રધાન સિકંદર હયાતખાને ગાંધીજીને રસૂલની કક્ષાના પવિત્ર માણસ તરીકે ઓળખાવ્યા હતા, જે પાછળથી મુસ્લિમ લીગમાં જોડાયા હતા અને રાજકીય સ્વાર્થથી પ્રેરાઈને ગાંધીજીની વિરુદ્ધ ગયા હતા.

પણ જે હિંદુ હોવાનો દાવો કરતા હતા એ લોકો ગાંધીજીને હિંદુ માનતા નહોતા એમ તો ન કહેવાય, પણ જેવા હિંદુ હોવા જોઈએ એવા હિંદુ તેમને નહોતા લાગતા. એટલે તો ગાંધીજીના પરમ સ્નેહી મદનમોહન માલવિયા ગોળમેજ પરિષદમાં હિંદુઓનું અલાયદું પ્રતિનિધિત્વ કરવા લંડન ગયા હતા. તમાશો જુઓ : ગોળમેજ પરિષદમાં મહમ્મદ અલી ઝીણા તેમને હિંદુ તરીકે ઓળખાવે, ડૉ. આંબેડકર તેમને સવર્ણ હિંદુ તરીકે ઓળખાવે અને માલવિયજી કહે કે મહાત્માજી હિન્દુસ્તાનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, હિંદુઓનું પ્રતિનિધિત્વ તો અમે કરીએ છીએ. શું આ ગૂઢ હતું ગાંધીજીની બાબતમાં?

ગાંધીજીનો હિંદુ અખંડ માનવ હતો. ગાંધીજી કહેતા પણ હતા કે સાચો હિંદુ એ કહેવાય જેમાં માણસાઈ તસુભાર પણ ઓછી ન હોય. તેઓ આ જ વાત મુસલમાનોને અને ખ્રિસ્તીઓને પણ કહેતા. અખંડ માણસાઈ કોઈ પણ સાચા ધાર્મિક મનુષ્યની અંતિમ ઓળખ છે. પણ હિન્દુત્વવાદીઓને માણસાઈથી છલોછલ હિંદુ ખપનો નહોતો. જો માણસાઈ છલોછલ ભરી હોય તો લડવું કેવી રીતે? દ્વેષ કોનો કરવો? કોઈને કેવી રીતે દબાવીને રાખવા? બીજાને ડરેલા જોવાનું જે વિકૃત સુખ છે એ કેવી રીતે મળે? ટૂંકમાં માણસાઈથી છલોછલ હિંદુ તેમને મન ખપનો નહોતો અને ગાંધીજી તો એવા હિન્દુમાં હિંદુ ધર્મની સંપૂર્ણતા જોતા હતા.

ગાંધીજીનો રામ સાથેનો સંબંધ પણ ગૂઢ હતો. બાળપણમાં ગાંધીજી અંધારાથી ડરતા હતા ત્યારે તેમનાં ઘરની સેવિકાએ મોહનને કહ્યું હતું કે રામનું નામ લેવાથી ડર જતો રહે. એ દિવસથી રામ સાથે તેમનો સંબંધ જોડાયો હતો, પણ એ દશરથપુત્ર રામ નહોતા. તેમણે ક્યારે ય રામની આરાધના-પૂજા કરી નહોતી, રામ ભગવાનના કોઈ મંદિરમાં ગયા નહોતા, રામાયણના મિથકોમાં તેમણે રસ લીધો નહોતો અને એ છતાં ય તેઓ દિવસ-રાત રામનું સ્મરણ કરતા હતા. કેટલીક વાર તો કોઈ રસ્તો ન જડે તો આખી રાત રામનામનું સ્મરણ કરે અને યોગ્ય માર્ગ વિષે વિચારે. આમ ગાંધીજીનો રામ અયોધ્યાનો રામ નહોતો, પરંતુ પરમ શક્તિ હતી. રામના નામ દ્વારા તેઓ એ શક્તિની આરાધના કરતા હતા.

ગાંધીજીની બીજી ખોજ નિર્ભયતા અને નિર્વૈરતાની હતી. આધ્યાત્મિકતાનું આ પરમ લક્ષ્ય છે. એટલે તો શરીરથી શક્તિશાળી બનવા તેમણે શેખ મેહતાબની સંગતે માંસાહાર કર્યો હતો. હિંદુઓ શાકાહારી છે એટલે નિર્બળ છે એમ તેમને કહેવામાં આવ્યું હતું. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજીને જ્ઞાન થયું કે ખરી તાકાત તો કાળજામાં છે, શરીરમાં નથી. તેમને એ પણ સમજાયું કે કાળજાની તાકાત સામે કોઈ તાકાત ટકી શકે નહીં. તેનો પરાજય અવશ્યંભાવિ છે. અને આ બાજુ નિર્વૈરતા વિના માણસ અધૂરો છે.

તો વાતનો સાર એ કે ગાંધીજીનો ધર્મ સાથેનો સંબંધ અખંડ માણસાઈ તરફ દોરી જનારો હતો. તેમનો રામ સાથેનો સંબંધ પરમ તત્ત્વ સાથે એકાકાર થવાનો હતો. અને દેખીતી રીતે આવો માણસ ધર્મનું રાજકારણ કરનારાઓને પરવડે નહીં અને તેમની હત્યા કરવામાં આવી. હિન્દુત્વવાદીઓનો રામ સાથેનો સંબંધ આધ્યાત્મિક નથી, રાજકીય છે. મુસ્લિમ લીગના નેતાઓનો ઇસ્લામ સાથેનો સંબંધ આધ્યાત્મિક કે ધાર્મિક નહોતો, રાજકીય હતો. આવું જ અન્યત્ર જગત આખામાં જોવા મળશે, જ્યાં ધર્મનું રાજકારણ કરવામાં આવે છે. તેમને ધર્મ સાથે સ્નાનસૂતકનો સંબંધ નથી હોતો. વિનાયક દામોદર સાવરકર નાસ્તિક હતા અને મહમ્મદ અલી ઝીણાને નમાઝ પઢતા પણ નહોતું આવડતું. જરૂર પણ શું છે જ્યારે ધર્મને નામે લોકોને રડાવી શકાય, ડરાવી શકાય અને ધૂણાવી શકાય.

હિન્દુત્વવાદીઓ સત્તા માટે રામનો રાજકીય ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. રામનો એટલા માટે કે અયોધ્યામાં ૧૮૫૫થી બાબરી મસ્જીદ-રામજન્મભૂમિનો વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. તેમણે એ વિવાદ પકડી લીધો હતો. આ ઉપરાંત અયોધ્યા ઉત્તર ભારતમાં છે એટલે જેને કાઉ બેલ્ટ કહેવામાં આવે છે ત્યાં કોમવાદની ખેતી આસન છે. દક્ષિણ ભારતમાં કોમવાદની ખેતી અઘરી પડે છે. જો વિવાદનો વારસો અને અનુકૂળતા કૃષ્ણમાં કે શિવમાં નજરે પડ્યાં હોત તો તેનો ઉપયોગ કરત. બાકી રામ તો હાથ લાગેલું એક રાજકીય પ્યાદું છે.

ગાંધીજીનો રામ નિર્ભયતા અને નિર્વૈરતાયુક્ત માણસાઈની ઊંચાઈ સર કરવા માટેની સીડીરૂપ હતો જ્યારે હિન્દુત્વવાદીઓનો રામ પ્રજાને ભયભીત કરીને સત્તાની સીડી ચડવા માટેનો છે. પરમાત્માને સત્તાનું રમકડું બનાવી દેવાયો છે.

હે રામ! … ગાંધીજીનાં મૃત્યુ પૂર્વેનાં છેલ્લા શબ્દો હતા.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 21 જાન્યુઆરી 2024

અસલ મુંબઈ જોવું હોય તો ફોર્ટની બહાર પગ મૂકવો પડે

પગ ખરડાશે એની પરવા કર્યા વગર                

અને આજે હવે જઈએ ૧૯મી સદીના મુંબઈની સ્કૂલો અને એક માત્ર કોલેજ જોવા, મિસિસ પોસ્ટાન્સની આંગળી પકડીને.

ધોબી તળાવ પર આવેલી એલ્ફિન્સ્ટન સ્કૂલ

‘જેટલું આપણું ભણતર સારું, એટલું આપણું જીવતર સારું.’ – આ વાત જેટલી આપણા દેશને (બ્રિટનને) માટે સાચી છે એટલી જ હિન્દુસ્તાન માટે પણ સાચી છે. નેટિવ એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્કૂલો અને એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજ આજે મુંબઈ અને પશ્ચિમ હિન્દુસ્તાન માટે જ્ઞાનના પર્વતોમાંથી વહેતી નદીઓ જેવી છે. નદી જેમ આસપાસની ધરતીને, એ ધરતી પર વસતા લોકોના જીવનને રળિયામણું બનાવે છે તેમ પશ્ચિમી જ્ઞાનની નદીઓ સમી આ શિક્ષણ સંસ્થાઓ પશ્ચિમ હિન્દુસ્તાનના લોકોના જીવનને વધુ સમૃદ્ધ બનાવશે. હા, હજી આ બંને સંસ્થાઓ પા-પા પગલી માંડી રહી છે. તેમાં ય એલ્ફિન્સ્ટન કોલજ તો કેટલાક આંતરિક વિસંવાદને કારણે તેનો મૂળ ઉદ્દેશ પાર પાડવામાં બહુ સફળ થઈ શકી નથી. અને આ વિસંવાદનું ખરું કારણ છે વ્યક્તિઓ વચ્ચેની હૂંસાતૂંસી. એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજમાં બે ઉત્તમ વ્યક્તિઓની પ્રોફસર તરીકે નિમણૂક થઈ. અને આદર્શ શિક્ષકના ઘણા ગુણ ધરાવનાર બે જણા સ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે નિમાયા. સ્કૂલની પરીક્ષામાં જેમને સફળતા મળે તે વિદ્યાર્થીઓ જ કોલેજમાં જઈ શકે એવું પણ ઠરાવાયું. પણ સ્કૂલમાં નિમાયેલા બંને શિક્ષકોને લાગ્યું કે આમ થાય તો તો પોતે કોલેજના અધ્યાપકો કરતાં ઊતરતા છે, અને એટલે તેમના તાબેદાર છે એવું બધાને લાગે. એટલે સ્કૂલ અને કોલેજ વચ્ચે સંઘર્ષ ચાલતો રહે છે. તેને ટાળવા માટે એક જુનિયર કોલેજ-સ્કૂલ શરૂ કરવામાં આવી છે. તેના પર એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજના બંને પ્રોફેસર, ઓર્લેબાર અને હાર્કનેસ સતત નજર રાખે છે. પણ તેનો રોજ બ રોજનો વહીવટ એ બંને પ્રોફેસરોના એક ખૂબ જ હોશિયાર વિદ્યાર્થી બાળશાસ્ત્રી જામ્ભેકરને સોંપવામાં આવ્યો છે. તેઓ દેખાવમાં જરા ઠીંગણા કહેવાય. બોલચાલ ને રીતભાત એકદમ સાદી ને સરળ. પણ આવા સામાન્ય દેખાતા માણસની અંદર બ્રિટિશ પદ્ધતિના શિક્ષણથી મેળવેલા જ્ઞાનનો સાગર ઘૂઘવે છે. બાળશાસ્ત્રી મૂળ રત્નાગિરીના રહેવાસી. મુંબઈ આવીને બ્રિટિશ પદ્ધતિનું શિક્ષણ લીધું. મુંબઈની સ્કૂલમાં નિમણૂક થઈ તે પહેલાં તેઓ અકલકોટના રાજાના ખાનગી શિક્ષક તરીકે કામ કરતા હતા. (બાળશાસ્ત્રી જામ્ભેકર, જન્મ ૬ જાન્યુઆરી ૧૮૧૨. માત્ર ૩૪ વરસની વયે ૧૭ મે ૧૮૪૬ મૃત્યુ.) બાળશાસ્ત્રીના હાથ નીચે તૈયાર થયેલા વિદ્યાર્થી દાખલ થશે તે પછી કોલેજના શિક્ષણમાં દૈવત આવશે એમ ઘણા લોકો માને છે. અત્યારે કોલેજના પહેલા વરસના અભ્યાસક્રમમાં ગણિત અને ભૌતિક શાસ્ત્રને ઘણું મહત્ત્વ અપાય છે. જ્યારે બીજા વરસના અભ્યાસમાં મોરલ ફિલોસોફી અને અંગ્રેજી સાહિત્યના ભણતર પર ભાર મૂકાય છે. જો કે આ વિષયોનું શિક્ષણ હજી જોઈએ તેટલું પદ્ધતિસરનું બન્યું નથી. 

સોસાયટીની બ્રાંચ સ્કૂલ

નેટિવ એજ્યુકેશન સોસાયટીની સ્કૂલ શહેરની મોટી બજાર નજીક આવેલી છે. જો કે આ સ્કૂલની સમિતિઓની બેઠકો બોમ્બે બ્રાંચ ઓફ ધ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીની લાઈબ્રેરીના ખંડમાં મળે છે, અને જુદા જુદા વરસની પરીક્ષાઓ પણ ત્યાં જ લેવાય છે. આ લાઈબ્રેરી ખરેખર બેનમૂન છે. તેમાં અઢળક પુસ્તકો ઉપરાંત હસ્તપ્રતો, નકશા, પૃથ્વીના ગોળા વગેરે વ્યવસ્થિત રીતે સંઘરાયાં છે. તેના બે છેડે સોસાયટીના વિકાસમાં ધરખમ ફાળો આપનાર સર જોન માલ્કમ અને માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટનનાં પૂરા કદનાં તૈલ ચિત્રો ગોઠવેલાં છે. તેમાંનું બીજું ચિત્ર સર થોમસ લોરેન્સે બનાવેલું છે અને તેમણે એલ્ફિન્સ્ટનના ચહેરાની બારીકમાં બારીક રેખા પણ ચિત્રમાં આબેહૂબ ઉતારી છે. એલ્ફિન્સ્ટન પોતે લાયબ્રેરીની એક ખુરસી પર બેઠા છે અને તેમની બુદ્ધિમત્તા અને હિન્દુસ્તાનીઓ પ્રત્યેની સાચકલી અનુકંપા આંખોમાંથી છલકાતી જણાય છે. 

માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન

સોસાયટીની આ સ્કૂલમાં લગભગ ૪૦૦ છોકરા ભણે છે. મુખ્ય સ્કૂલની શાખાઓમાં બીજા ૧,૫00 છોકરા ભણે છે. આ સ્કૂલોમાં દાખલ થવા માટેની શરત એક જ છે : કોઈ પણ એક ‘દેશી’ ભાષા વાંચતાં-લખતાં આવડતું હોવું જોઈએ. લોર્ડ કલેર અને સર એડવર્ડ વેસ્ટના નામથી કુલ ૧૮ સ્કોલરશિપ અપાય છે. તે મેળવનાર છોકરાને દર મહીને દસ રૂપિયા મળે છે. પણ આ રકમ ત્રણ વરસ સુધી જ અપાય છે. પણ ખરેખર હોંશિયાર હોય તેવા છોકરાઓને તે પછી મોનિટર બનાવવામાં આવે છે અને તેમને સારો પગાર અપાય છે. 

છોકરાઓની વાર્ષિક પરીક્ષા જાહેરમાં લેવામાં આવે છે. એ વખતે કોઈ પણ હાજર રહી શકે છે અને વિદ્યાર્થીને સવાલો પૂછી શકે છે. એ પરીક્ષામાં સૌથી વધુ માર્કથી પાસ થનાર વિદ્યાર્થીઓને બે ગોલ્ડ મેડલ અને છ સિલ્વર મેડલ આપવામાં આવે છે. જો કે મોટે ભાગે ગોલ્ડ મેડલ ગણિતના વિષયમાં સારા માર્ક મેળવનારા વિદ્યાર્થીઓ લઈ જાય છે. આવી એક પરીક્ષા વખતે હાજર રહેવાનું મને આમંત્રણ મળ્યું હતું. ત્યારે છોકરાઓની જાણકારી અને તેની રજૂઆત જોઈને મને આશ્ચર્ય અને આનંદ થયાં હતાં. મને હતું કે આ છોકરાઓની જાણકારી સારી હોય તો પણ તેની રજૂઆત ભાંગી-તૂટી અંગ્રેજીમાં થશે. પણ મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે લગભગ દરેક છોકરાએ પોતાની રજૂઆત સ્વચ્છ અને શુદ્ધ અંગ્રેજીમાં કરી હતી. 

બાળશાસ્ત્રી જામ્ભેકર 

અંગ્રેજો આવ્યા તે પહેલાં પણ હિન્દુસ્તાનની પોતાની શિક્ષણ વ્યવસ્થા હતી. પણ તેનો લાભ માત્ર ઉજળિયાત જાતિના છોકરાઓ જ લઈ શકતા. બ્રિટિશ પદ્ધતિનું શિક્ષણ આપતી સ્કૂલોમાં આજે પણ લગભગ આવી જ સ્થિતિ જોવા મળે છે. હિંદુ છોકરાઓમાંના મોટા ભાગના બ્રાહ્મણ જાતિના હોય છે. એક જમાનામાં જે લોકો યુરોપિયનનો પડછાયો પડે તો ય અભડાઈ જતા હતા એ જ લોકો આજે પોતાના છોકરાઓને બ્રિટિશ પદ્ધતિનું શિક્ષણ આપતી સ્કૂલોમાં ભણવા મોકલે છે. આ છોકરાઓ સ્કૂલમાં જનોઈ અને ધોતિયું પહેરીને આવે છે અને અંગ્રેજ શિક્ષક સામે હાથ જોડીને ઊભા રહે છે. તેમના બાપદાદાઓએ સપનામાં પણ જોયું નહિ હોય એવું નવું નવું જ્ઞાન તેઓ મેળવે છે. સોસાયટીની સ્કૂલના પરીક્ષા ખંડમાં તમને એ વાતની પ્રતીતિ થાય કે હિન્દુસ્તાનના જુવાન છોકરાઓ બ્રિટિશ શિક્ષણ મેળવીને નવી દિશામાં ધીમેથી પણ મક્કમ પણે પગલાં માંડી રહ્યા છે.

થોડા વખત પહેલાં માસ્ટર બેલ અને માસ્ટર હેન્ડરસનના ક્લાસની પરીક્ષા વખતે હાજર રહેવાની મને તક મળી હતી. માણસનું ચિત્ત કેટલી ઝડપથી નવી નવી જાણકારી આત્મસાત કરી શકે છે એ હું તે વખતે જોઈ શકી. પરીક્ષા આપનારાઓમાં સાતથી વીસ વરસની ઉંમરના છોકરાઓ હતા. ક્લાસમાં મુખ્યત્વે હિંદુ અને પારસી છોકરાઓ જ હતા. હા, થોડા પોર્ટુગીઝ છોકરા પણ ખરા. પણ મુસ્લિમ છોકરો એક પણ નહોતો! નવી પદ્ધતિના શિક્ષણના લાભ હજી એ સમાજના લોકોને સમજાયા નથી. હિંદુ છોકરાઓ મોટે ભાગે બ્રાહ્મણ જેવા સમાજના ઉપલા ગણાતા વર્ગના હતા. ‘અછૂત’ કે શૂદ્ર જાતિનો એક પણ છોકરો નહોતો. કંપની સરકારે આ સ્કૂલો અહીંના દરેક વર્ગના લાભ માટે ઊભી કરી છે. છતાં અત્યારે તો એનો લાભ માત્ર ઉપલા વર્ગના છોકરાઓ જ લઈ શકે છે. આ અંગે પૂછતાં બંને માસ્ટરોએ કહ્યું કે જો અમે નીચલા ગણાતા વર્ગના એક-બે છોકરાને પણ દાખલ કરીએ તો ઉપલા વર્ગના મા-બાપ તરત પોતાના છોકરાઓને સ્કૂલમાંથી ઉઠાડી લે. જો કે બંને માસ્ટરોને એવી પણ ખાતરી હતી કે આ નવા શિક્ષણને પ્રતાપે સમાજમાંથી ધીમે ધીમે ન્યાત-જાતનાં બંધનો ઢીલાં થતાં જશે અને એક દિવસ એવો પણ આવશે કે જ્યારે બ્રાહ્મણ અને બીજી જાતોના છોકરા એક જ પાટલી પર બેસીને તો નહિ, પણ એક જ ક્લાસમાં બેસીને ભણતા હશે. 

મૌખિક પરીક્ષા વખતે દરેક છોકરો સૌથી પહેલો સાચો જવાબ પોતે જ આપે એ માટે આતુર હોય છે ખરો, પણ છોકરાઓ વચ્ચે ઈર્ષા કે અદેખાઈ જોવા મળતાં નથી. જેવો સવાલ પૂછાય કે તરત દરેક છોકરો તેનો જવાબ શોધવા મંડી પડે છે. અને જ્યારે સાચો જવાબ જાણવા મળે ત્યારે એના મોઢા પર આનંદ અને સંતોષ દેખાય છે – પછી ભલે સાચો જવાબ બીજા કોઈએ આપ્યો હોય. સંતોષ સાચો જવાબ મળ્યાનો હોય છે, એ કોણે આપ્યો એ આ છોકરાઓને મન બહુ મહત્ત્વનું હોતું નથી. સ્કૂલ છૂટે પછી બધા છોકરાઓ એક બીજાને ખભે હાથ મૂકી આનંદથી ઘરે જવા નીકળે છે. જે નવું જાણવા મળ્યું હોય તેની ઘરે જતાં રસ્તામાં ચર્ચા કરે છે અને અંગ્રેજીના વિષયમાં વધુ પાવરધા કઈ રીતે થવાય તેની પૂછપરછ કરતા હોય છે.

અત્યારે મુંબઈમાં મેડિકલ કોલેજ શરૂ કરવાની તૈયારી ચાલી રહી છે. બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીમાં મેડિકલ સાયન્સને ઉત્તેજન આપવા માટે બનતા બધા પ્રયત્નો કરનાર સ્વર્ગસ્થ ગવર્નર સર રોબર્ટ ગ્રાન્ટનું નામ આ મેડિકલ કોલેજ સાથે જોડવાનું નક્કી થયું છે. (ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજની શરૂઆત ૧૮૪૫માં થઈ હતી. – દી.મ.) અત્યારે નેટિવ ડિસ્પેન્સરીમાં એનેટોમિકલ પ્રયોગો થાય છે ત્યારે એ જોવા માટે પણ ઘણા ‘દેશી’ છોકરાઓ હાજર હોય છે. સોસાયટીની સ્કૂલમાં ભણવા આવતા છોકરાઓ સમાજના ઉપલા વર્ગમાંથી આવે છે. અત્યારે તો એવી આશા રાખવી રહી કે આ ઉપલા વર્ગના છોકરાઓ પોતે મેળવેલું જ્ઞાન સમાજના બીજાઓ સુધી પણ પહોંચાડશે અને ક્યારેક તેમાં નીચલા ગણાતા વર્ગોનો પણ સમાવેશ થશે.

સોસાયટીની ‘બ્રાંચ’ સ્કૂલો પણ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. હું જ્યારે આવી એક સ્કૂલમાં ગઈ ત્યારે મેં ત્યાં ચારથી દસ વરસની ઉંમરના લગભગ ૩૦૦ છોકરાઓને જોયા. દરેક છોકરો પોતે લાવેલા નાનાકડા પાથરણા પર પલાંઠી વાળીને બેઠો હતો. દરેકના ખોળામાં ચોપડીઓનો ઢગલો હતો. તેમાંનાં મોટા ભાગનાં પુસ્તકો મૂળ અંગ્રેજી પુસ્તકોના મરાઠી કે ગુજરાતીમાં થયેલા અનુવાદોના હતા. ઘણાખરા છોકરાઓએ માથે પાઘડી પહેરી હતી અને ધોતિયા ઉપર કમરબંધ બાંધ્યો હતો. અમે એક છોકરાને તેના પાઠ્ય પુસ્તકમાંથી વાંચી સંભળાવવા કહ્યું તો તેણે તરત જ કશા ક્ષોભ કે સંકોચ વગર વાંચી બતાવ્યું. એ સ્કૂલમાં એક છોકરો તો છેક ત્રાવણકોરથી ભણવા આવ્યો હતો. અગાઉ કર્નલ ફ્રેઝર ત્રાવણકોરમાં સ્કૂલ ચલાવતા હતા ત્યાં એ થોડું ભણેલો. પણ પછી કર્નલ ફ્રેઝરની બદલી થતાં એ સ્કૂલ લગભગ બંધ થઈ ગઈ હતી. કારણ ત્યાંના રાજાને તે ચલાવવામાં ઝાઝો રસ નહોતો. એટલે આ છોકરો આગળ ભણવા માટે ઠેઠ બોમ્બે આવ્યો હતો.

એક જમાનામાં બ્રિટનને ભણાવવાનું કામ રોમન લોકોએ કર્યું હતું. આજે હિન્દુસ્તાનના લોકોને ભણાવવાનું કામ બ્રિટિશ લોકોએ કરવાનું છે. આપણું શાસન લાંબા વખત સુધી હિન્દુસ્તાનમાં ટકાવવું હોય તો પણ અહીંના લોકોને આપણે આજના જ્ઞાન-વિજ્ઞાનથી પરિચિત કરવા જરૂરી છે. ન કરે નારાયણ, ને ક્યારેક આપણી રાજવટ અહીં ન પણ રહે, તો ય આપણે શરૂ કરેલી શિક્ષણ વ્યવસ્થા તો અહીં રહેશે જ અને તેને પરિણામે હિન્દુસ્તાનના લોકો આપણા લોકો સાથે જોડાયેલા રહેશે. 

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 20 જાન્યુઆરી 2024)