કોરોનાને કારણે ભારતમાં નિપજેલાં મૃત્યુનો આંકડો વિવાદાસ્પદ બન્યો છે. ભારતમાં સત્તાવાર અંદાજ પ્રમાણે કોરોનાને કારણે મૃત્યુ ૫.૨૩ લાખ થયા છે, પણ WHOના અંદાજ પ્રમાણે ભારતમાં ૪૭ લાખ મૃત્યુ થયાં છે. WHOનો અંદાજ દુનિયા માટે પણ મોટો છે. એના અંદાજ પ્રમાણે દુનિયામાં ૧.૩૩ કરોડથી ૧.૬૬ કરોડ મૃત્યુ થયાં છે. બીજી બાજુ, સત્તાવાર આંક પ્રમાણે કોરોનાથી નિપજેલા મૃત્યુની કહી સંખ્યા ૬૨થી ૬૩ લાખ છે. આ બાબતમાં એટલું કહી શકાય કે દુનિયાની બાબતમાં WHOનો અંદાજ સત્તાવાર અંદાજ કરતાં લગભગ બમણો છે, જ્યારે ભારતની બાબતમાં એ અંદાજ નવ ગણો છે. તેથી તે વધારે વિવાદાસ્પદ બન્યો છે.

ભારતની બાબતમાં બીજો અંદાજ પણ મૂકવામાં આવ્યો છે. કોરોના પહેલાંનાં વર્ષમાં ભારતમાં મૃત્યુની સંખ્યા ૭૩ લાખ હતી. એ કોરોનાના વર્ષમાં ૮૧ લાખ થઈ. આના આધારે કોરોનાને કારણે ભારતમાં આઠ લાખ મૃત્યુ થયા એવો અંદાજ મૂકવામાં આવ્યો છે.

ભારતમાં સત્તાવાર અંદાજ નહીં સ્વીકારવા માટે પૂરતું કારણ છે. ભારતમાં ગ્રામ વિસ્તારોમાં જે મૃત્યુ નોંધાયા છે, એનાં સાચા કારણો આપણે જાણી શકતા નથી, કારણ કે ભારતમાં ગ્રામવિસ્તારોમાં તબીબી સારવારનો લગભગ અભાવ પ્રવર્તે છે. બીજી બાજુ WHOએ પોતાની વ્યાખ્યા વિસ્તારથી કરી છે. એનો આશય મોટો આંકડો બતાવવાનો નથી, પણ જાહેર સ્વાસ્થ્ય સેવાઓનો વિસ્તાર થાય અને આવી મહામારી ભવિષ્યમાં આવી પડે તો તેને પહોંચી વળાય એ દિશામાં વિકાસ કરવાનો છે.

ટૂંકમાં, સ્વાસ્થ્ય સેવાઓનો વિકાસ થાય એ હેતુથી એણે પોતાના અંદાજો તૈયાર કર્યા છે. એમાં કોરોનાથી મૃત્યુ નિપજ્યાં હોય એની વ્યાખ્યા એણે ઉદારતાથી કરી છે. એમાં મૃત્યુ થવાનું તત્કાળ કારણ બીજું કોઈ હોય તો પણ કોરોનાની હાજરીથી એ મૃત્યુનું કારણ કોરોનાનું ગણી લેવામાં આવ્યું છે.

આ કારણથી WHOના આંકડા બીજા સાથે સરખાવી શકાય નહીં. મેડીકલ સાયન્સની દૃષ્ટિએ બીજું કારણ હોય તો પણ WHOના અંદાજમાં એને કોરોના ખાતે ઉધારવામાં આવ્યું છે. એનો ઉદ્દેશ ઉપર નોંધ્યું છે તેમ આવી મહામારીનો સામનો કરવાનો છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2022; પૃ. 04

જે સંજોગોમાં પંડિત શિવકુમાર શર્મા જેવા દિગ્ગજ સર્જાયા એ આદર્શ, એ વિચારો, એ તાણ છતાં ય સમન્વય તરફ ગતિ કરનારા લોકો, બૌદ્ધિક રીતે સમૃદ્ધ હોવું અનિવાર્ય છે તે જાણનારા લોકો સમયાંતરે લઘુમતિમાં હશે એમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી

સંતૂર – આ શબ્દ સાંભળવામાં જેટલો મધુરો છે તેના કરતાં કંઇક ગણા મધુરા તેના સ્વર છે. તેની નજાકત તેના સો તારમાંથી રેલાતા અવાજોમાં ઘોળાઇને શ્રોતાઓના કાન સુધી પહોંચતી હોય છે. આવાં વાદ્યની પારંગતતા જેની પાસે હોય તેની પ્રતિભાની સૌમ્યતાનો પર્યાય હોય તે સ્વાભાવિક છે. પંડિત શિવકુમાર શર્માના નિધનથી ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતની દુનિયાના વધુ એક ખુણામાં અંધારું થયું, ત્યાં ફરી પહેલાં જેવો ઉજાસ ક્યારે ય નહીં થાય. સંતૂર વાદન સૂફી સંગીત સાથે જોડાયેલું છે અને પંડિત શિવકુમાર શર્માએ સંતૂર વાદનનું આ આધ્યાત્મ હંમેશાં પ્રતિબિંબિત કર્યું.

1938માં જમ્મુમાં જન્મેલા પંડિત શિવકુમાર શર્મા એવા પહેલા સંગીતકાર ગણાય છે જેમણે લોકવાદ્ય સંતૂર પર શાસ્ત્રીય સંગીત વગાડ્યું . જમ્મુ કાશ્મીરના લોક વાદ્યને વૈશ્વિક સ્તરે ઓળખ મળી તેનું કારણ પંડિત શિવકુમાર શર્મા. વળી સંતૂરના મૂળ બંધારણમાં, તેને જે રીતે લાકડાના સ્ટેન્ડ પર વગાડવામાં આવતું તે પદ્ધતિમાં પંડિત શિવકુમાર શર્માએ અમુક ફેરફાર કર્યા અને તેમને પગલે સંતૂરવાદન કરનારા બીજા કલાકારોએ પણ સંતૂરની બાંધણીમાં ફેરફાર કર્યા. શાસ્ત્રીય સંગીતના અવકાશમાં સંતૂરને સેન્ટર સ્ટેજ મળે તે માટે પંડિત શિવકુમાર શર્માએ આકાશપાતાળ એક કર્યા અને તેમાં સિદ્ધિ પણ મેળવી. ટીકાકારો કહેતા કે શાસ્ત્રીય વાદનમાં જે ‘મીંડ’ હોય છે – જેમ એક સ્વરથી બીજા સ્વર તરફનું નજાકત ભર્યું ચઢાણ – ઢળાવ હોય છે તે સંતૂરમાં શક્ય નથી. પરંતુ પંડિત શિવકુમાર શર્માની આંગળીઓએ ઝાલેલી દાંડીથી એ પણ શક્ય બન્યું. દાયકાઓથી સંતૂર અને પંડિત શિવકુમાર શર્મા એકબીજાના પર્યાય બન્યા.

બચપણમાં તબલા વાદન શીખવાની શરૂઆત કરી અને બાદમાં પિતાના પ્રોત્સાહન તરફથી સંતૂર તરફ વળ્યા. તેમણે શાસ્ત્રીય ગાયનની તાલીમ પણ મેળવી હતી. તેમના કાર્યક્રમોમાં ઘાસમાંથી વહી જતા પવનથી માંડીને કાશ્મીરના શિકારામાં જુવાન છોકરીને મળતા ભરવાડનું દૃશ્ય અને ઘાસ ચરતાં ઘેટાંઓનું ટોળું સંતૂરના સ્વરોમાંથી જીવતું થઇ દર્શકો સુધી પહોંચતું. તે ઓછું બોલતા, પોતાનામાં રહેલા કલાકારથી અલગ જઇ વ્યક્તિ તરીકે પોતાના કામનું અવલોકન પણ કરી શકતા. તાળીઓનો ગડગડાટ સંતૂર સાથેના મંદ – મધુર – ઘેરા તંતુને ક્યારે ય તોડી ન શકતો. ધ્યાનની માફક સંતૂર વાદન કરનારા પંડિત શિવકુમાર શર્મા લોકોને હ્રદય સોંસરવા ઉતરતા પણ છતાં ય કોઇ દિવ્ય વ્યક્તિ જેવી તેમની પ્રતિભાની આભા તેમની પ્રત્યેનું આશ્ચર્ય અને ઉત્સુકતા જાળવી રાખતી.

ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતની આકાશ ગંગામાંથી તારલા ખરી રહ્યા છે. જ્યારે પણ આ દરજ્જાના કોઇ કલાકારની વિદાય થાય ત્યારે ફાળ પડે કારણ કે આપણે જાણીએ છીએ કે આવી પ્રતિભા ફરી નહીં થાય. બદલાયેલા સમય સાથે, ગતિ સાથે બધું એટલું ઝડપી બન્યું છે કે ધીમી ગતિની મહત્ત્વતા સમજનારા લોકો ય ઘટી રહ્યા છે તેમ લાગે. પંડિત રવિ શંકર હોય કે પંડિત શિવકુમાર શર્મા – તેમની વિદાયથી એક યુગનો અંત આવ્યો એવી પ્રતીતિ ઘેરી થાય તે સ્વાભાવિક છે કારણ કે ‘ઇન્ફર્મેશન ઓવરલોડ’ની જમાનાની પેઢીમાંથી ઘણા બધાને સંતૂર –  સરોદ – સિતાર – તાનપુરાનો ભેદ જાણવા માટે ગૂગલ કરવું પડશે. આંખના પલકારામાં મળતી માહિતી તે આંખના પલકારામાં ભૂલી પણ જશે. જે સંજોગોમાં પંડિત શિવકુમાર શર્મા જેવા દિગ્ગજ સર્જાયા એ આદર્શ, એ વિચારો, એ તાણ છતાં ય સમન્વય તરફ ગતિ કરનારા લોકો, બૌદ્ધિક રીતે સમૃદ્ધ હોવું અનિવાર્ય છે તે જાણનારા લોકો સમયાંતરે લઘુમતિમાં હશે એમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી.

પંડિત શિવકુમાર શર્મા વિશે વિગતવાર બહુ ઓછું જાણનારી આજની પેઢીએ એ પણ જાણવું રહ્યું કે ‘સિલસિલા’, ‘ડર’, ‘ચાંદની’ અને ‘લમ્હેં’ જેવી મેઇનસ્ટ્રીમ બૉલીવુડ ફિલ્મોમાં પણ તેમણે સંગીત આપ્યું હતું. વળી તેમની સાથે હતા બાંસુરી વાદક પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા. એંશીના દાયકાથી શિવ હરિની જોડી પ્રચલિત હતી અને તેમણે આ ફિલ્મોમાં સંગીત ઉપરાંત વૈશ્વિક સ્તરના કાર્યક્રમોમાં પણ સાથે અનેકવાર પરફોર્મન્સ આપ્યું છે, વળી તેમની સાથે ઉત્સાદ ઝાકિર હુસેન પણ જોડાતા. પંડિત શિવકુમાર શર્મા અને પંડિત હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા એવા પહેલા ભારતીય સંગીતકાર હતા જેમણે એલ્ટન જોન, ફિલ કોલિન્સ અને એલનિસ મેરિસેટ સાથે 1998ની નોબલ પ્રાઇઝ સેરિમનીમાં ઓસ્લોમાં પરફોર્મન્સ આપ્યું હતું.

સંતૂરની ઓળખ ઘડનારા પંડિત શિવકુમાર શર્મા જ્યારે નાના હતા ત્યારે તેમને સંતૂર શીખવામાં ઓછો રસ હતો. તેમના પિતા ઉમા દત્ત શર્મા જે પોતે એક પંડિત હતા અને ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયો માટે કામ કરતા હતા તેમણે દીકરા શિવને સંતૂર તરફ વાળ્યો. શરૂઆતનાં વર્ષોમાં તબલા અને સંતૂર બંન્નેમાં આવડત કેળવનારા શિવકુમારે રવિ શંકર અને ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાનની સંગત માટે તબલા પણ વગાડ્યા. સંતૂરને શાસ્ત્રીય વાદ્ય તરીકે ક્યારે પણ સ્વીકૃતિ નહીં મળે, તેવું તે સતત સાંભળતા – આ વાત તેમણે પોતાની આત્મકથા ‘જર્ની વીથ અ હન્ડ્રેડ સ્ટ્રીંગ’માં વિગતવાર લખી છે. સૂરોના દોસ્ત શિવકુમાર શર્મા ઇકોનોમિક્સમાં માસ્ટર્સ ડિગ્રી ધરાવતા. 22 વર્ષની વયે તે મુંબઇ આવ્યા જેથી સંગીતને લગતું કામ મળી શકે. તેમણે એક ઇન્ટરવ્યુમાં કહ્યું હતું કે તબલા છોડવા અને ગજવામાં ૫૦૦ રૂપિયા લઇને મુંબઇ આવી કામ શોધવું તેમની જિંદગીના સૌથી મોટા જુગાર હતો.

પોતાના સંગીતથી કાશ્મીરનાં સૌંદર્યને ક્યાં ય પણ ખડું કરી શકતા પંડિત શિવકુમાર શર્માની વિદાયથી સર્જાયેલો ખાલીપો ભરવો અશક્ય છે. આપણે એટલું કરી શકીએ કે સંતૂર જે સ્તરે તેમના પ્રયાસોને કારણે પહોંચ્યું છે તેનો દરજ્જો જાળવીએ. વારસો જાળવવો એ આગલી પેઢીનું કામ છે. સિન્થેસઇઝર શીખીને ફિલ્મોની ધૂન વગાડનારાં બાળકો માટે રાજીના રેડ થઇ જતા વાલીઓ તેમને ક્યારેક સંતૂરના કોન્સર્ટમાં લઇ જાય, પંડિત શિવકુમાર શર્માને યાદ કરી તેમણે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતને જે આપ્યું તેને વિશે વાત કરે તો પણ પંડિત શિવકુમાર શર્માના આત્માના તાર સ્વરબદ્ધ રીતે રણકવાનું ચાલુ રાખશે.

બાય ધી વેઃ 

પરંપરા શું હોવી જોઇએ એ પથ્થરો પર કોતરાયેલું નથી. કલા હોય કે સાહિત્ય – તેના સ્તરને ઉચ્ચ દરજ્જો આપવાનો અથાક પ્રયત્ન પંરપરા ઘડે છે. જૂની સિદ્ધિઓ પર નજર રાખીને નવી સિદ્ધિઓ ભણી પગલાં ભરવા જ રહ્યાં. પરંપરાઓને સંકુચિતતાની દિવાલોની બહાર લાવવાનું કામ શાસ્ત્રીય સંગીત સાથે જોડાયેલી નવી પેઢી ધીમાં અને મક્કમ પગલે કરી રહી છે. સંગીત શીખવાની લગની અથવા તો તેને સમજી શકાય તેટલું જાણવાની લગની જ્યાં સુધી નવી પેઢીમાં કોઇને કોઇ રીતે રોપાશે તો એક જીવંતતા રહેશે – હા પણ પંડિત શિવકુમાર શર્મા ફરી નહીં હોય, એ વિચારધારા, એ માહોલમાં જીવાયેલી જિંદગી, એ અનુભવો, એ આધ્યાત્મિક સ્તરની સમજ અને જોડાણ, કળા પ્રત્યેનું આગવું સન્માન, કળા પ્રત્યેની ધગશ – ફરી નહીં હોય. પંડિતજીનાં ગીતને ગણગણી લેવું રહ્યું, ‘વો લમ્હેં, વો પલ હમ બરસોં યાદ કરેંગે, યે મૌસમ ચલે ગયે તો હમ ફરિયાદ કરેંગે …’

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  15 મે 2022

ભારતમાં સ્ત્રીઓ પ્રમાણમાં ઓછી સંખ્યામાં બહાર રોજગારી શોધે છે. એના કારણે દેશના શ્રમના પુરવઠામાં એમનું પ્રમાણ ઓછું રહે છે. આને માટે અર્થશાસ્ત્રમાં એક વિભાવના છે. ૧૫થી ૬૦ વર્ષની ઉંમરનાં સ્ત્રી-પુરુષો પૈકી કેટલાં રોજગારીમાં છે કે રોજગારી શોધે છે એનુ માપ કાઢવામાં આવે છે. એને શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર કહેવામાં આવે છે. ભારતમાં પુરુષોમાં એ દર ૬૭.૪ ટકા હતો, જ્યારે મહિલાઓમાં એ દર ૯.૪૭ ટકા હતો. આને કારણે ભારતમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર અત્યારે ૪૦ ટકા છે. ભારતને સમકક્ષ વિકાસશીલ દેશોમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરીનો દર ૬૦ ટકા જેટલો હોય છે. ભારતમાં શ્રમના પુરવઠામાં સામેલગીરી દર ઓછો છે. એને પરિણામે દેશમાં બેકારીનું પ્રમાણ અન્ય દેશોની તુલનામાં ઓછું જણાય છે. વાસ્તવમાં, આપણે શ્રમિકાનો ઉત્પાદક હેતુ માટે ઉપયોગ કરી શકતા નથી.

આમાં સ્ત્રીઓની સામેલગીરીનો નીચો દર જવાબદાર છે. ભારતમાં સ્ત્રીઓ રોજગારી શોધવા માટે પ્રમાણમાં ઓછી બહાર નિકળે છે. એમાં ભારતના સાંસ્કૃતિક પરિબળો તેમ જ આર્થિક પરિબળો જવાબદાર છે. ભારતમાં મોટાં ભાગની છોકરીઓ સારો વર મળે એ માટે ઉચ્ચ શિક્ષણ લે છે. ભારતમાં બાળઉછેરની જવાબદારી સર્વાંશે સ્ત્રીઓના માથે છે. આને કારણે મોટા ભાગની સ્ત્રીઓ બહારનું કામ શોધતી નથી. ઉપરાંત, ૨૧થી ૨૯ વયની વ્યક્તિઓમાં બેકારીનું પ્રમાણ ૨૨ ટકા જેટલું છે. આ ઉંમરની સ્ત્રીઓને રોજગારી મળવી મુશ્કેલ છે. ભારતના ઘણા પ્રદેશોમાં સ્ત્રીઓ માટે એકલા જવાઆવવાનું મુશ્કેલ છે. એમની સલામતી નથી હોતી. વળી કેટલાંક વ્યવસાયો અનૌપચારિક રીતે સ્ત્રીઓ માટે મુકરર થઈ ગયા છે. એને પરિણામે સ્ત્રીઓને મર્યાદિત ક્ષેત્રોમાં રોજગારી મળી શકે છે. સ્ત્રીઓ માટેના કેટલાંક અનુમાનને કારણે રોજગારી આપનારા સ્ત્રીઓને પસંદ કરતા નથી. આમ મોટાં ભાગની સ્ત્રીઓ માટે વ્યવસાયિક કારકિર્દી જીવનનો વિકલ્પ રહેતો નથી. એમણે ગૃહિણી તરીકે જ જીવન જીવવાનું હોય છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2022; પૃ. 04