એક લઘુ કથા :~

જોર્ડનથી ફ્લાઈટમાં બેઠો ત્યારે બાજુની સીટ પર એક સુંદર, ધનાઢ્ય લાગતી ઈરાકી મહિલાએ મને પૂછ્યું, 'માઠું ન લાગે તો કહો, તમે હિંદુઓ કોને પૂજો છો ?'

મેં કહ્યું, 'અલ્લાહને.'

તે કહે, 'ના સાચું કહો, who is your God?'

મેં કહ્યું, 'How many Gods are there?'  

તે કહે, 'ભગવાન તો એક જ હોય ને!'

મેં કહ્યું, 'તો પછી તમે અમને કેમ કાફિર કહીને ધિક્કારો છો? મારો ભગવાન બીજો કઈ રીતે હોઈ શકે? મારી ભાષા, સંસ્કૃિત અને પુસ્તકો તો જુદાં હોવાના જ ને? અલ્લાહ શું આકાશમાં બેઠો, ઇન્ડિયા પાકિસ્તાનની બોર્ડર તાણીને, કહે છે કે આ બાજુનો ભાગ મારો ને તે બાજુનો ભાગ રામ કૃષ્ણનો?'

બિચારી થોડી હેબતાઈ ગઈ; પણ પછી મને કહે, તારો ફોન નંબર આપ, હું મારા શેખ(ધર્મગુરુ)ને પૂછી ને જવાબ આપીશ.

૨૦૦૫માં બનેલી આ વાતનો હજી તેને જવાબ મળ્યો નથી લાગતો.

e.mail : chetan_gshah@yahoo.com

ગયા સપ્તાહે કેરળના કોચી જિલ્લામાં એક કાફેમાં એકબીજાને બાહોંમાં લઈને કિસ કરી રહેલા યુવા યુગલની ભારતીય યુવા મોરચાના કાર્યકરોએ મારપીટ કરી અને કાફેમાં તોડફોડ કરી. આનો વીડિયો ટીવી પર આવ્યો એટલે કેરળનાં અનેક યુગલોએ એવી રીતે વિરોધ કરવાનું નક્કી કર્યું, જેવું ભાગ્યે જ કોઈ ભારતીય કરે : જાહેરમાં કિસ. એમણે ફેસબુક પર ‘કિસ ઓફ લવ’ નામનું પેઇજ શરૂ કર્યું અને એ પેઇજ દ્વારા અનેક છોકરા-છોકરીઓ રવિવારે કેરળના મરીન ડ્રાઇવ બીચ પર જાહેરમાં કિસ કરવા ભેગાં થયાં. પોલીસે જો કે આ કિસ થવા ના દીધી, અને બધાને પકડી લીધા. આ ‘કિસ ઓફ લવ’ ઝુંબેશ દિલ્હી પહોંચી છે અને ધીમે ધીમે એ હિન્દુત્વવાદી મોરલ પોલિસિંગના વિરોધમાં તબદીલ થઈ રહી છે.

ભારતમાં રૂઢિચુસ્ત વર્ગ, જેમાં રાજકીય પક્ષો, ધાર્મિક સંપ્રદાયો અને સામાજિક જૂથોનો સમાવેશ થાય છે, તે એમ માને છે કે જાહેરમાં મમતા, મહોબ્બત કે લગાવને વ્યક્ત કરવું એ ભારતીય સંસ્કૃિતની ખિલાફ છે. મોટાભાગના પશ્ચિમી સમાજ જેવા કે યુરોપ, ઓસ્ટ્રેલિયા, ન્યુઝીલેન્ડ, કેનેડા, સાઉથ આફ્રિકા અને અમેરિકામાં એકબીજાના હાથ પકડવા, આલિંગન કરવું કે એકબીજાને કિસ કરવી એ સ્વીકાર્ય છે. ભારતમાં જાહેરમાં આલિંગન કે કિસ ઘૃણાસ્પદ ગણાય છે એટલું જ નહીં, ઇન્ડિયન પીનલ કોડની કલમ 295 તહત અપરાધ (અશ્લીલ હરકત) પણ છે, જેમાં 3 મહિના સુધીની કેદ થઈ શકે છે.

2007માં હોલિવૂડ એક્ટર રિચાર્ડ ગેરે દિલ્હીમાં એઇડ્સ જાગૃતિના એક કાર્યક્રમમાં શિલ્પા શેટ્ટીને ચુંબન કર્યું હતું જેના પગલે અદાલતે તેની ગિરફતારીનું વોરંટ જારી કર્યું હતું. મુક્ત માનસિકતાવાળો વર્ગ ફરિયાદ કરે છે કે ભારતમાં પોલીસ ‘અશ્લીલતા’ની અનુકૂળતા પ્રમાણે વ્યાખ્યા કરીને લોકોને કનડગત કરે છે તો બીજી તરફ રૂઢિચુસ્ત, રાજકીય પક્ષોના કાર્યકરો ‘ભારતીય સંસ્કૃિત’ બચાવવાના નામે મારપીટ અને તોડફોડ કરે છે. કેરળમાં આવી ઘટનાઓ અવારનવાર બનતી રહે છે કારણ કે ત્યાંનાં હિન્દુવાદી જૂથો અને ક્રિશ્ચિયન જૂથો ‘સંસ્કૃિત’ના મુદ્દે અથડાતાં રહે છે.

મોરલ પોલિસિંગ અથવા સંસ્કૃિતની રખેવાળીનો સીધો સંબંધ અસંતુલિત રીતે વિકસી રહેલી ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા સાથે છે. એક તરફ ધનવાન અને શહેરી યુવા વર્ગ પશ્ચિમી સમાજની સુખ-સાહ્યબી અને રસ્મો-રિવાજ અનુસરી રહ્યો છે ત્યારે બીજી તરફ સમાજનો સનાતનવાદી વર્ગ, જે ગરીબ પણ છે, હતાશા અને પરેશાનીનો શિકાર થતો રહ્યો છે. બંને વર્ગો વચ્ચેના વિભાજનનો (ગેર) ફાયદો ધાર્મિક અને રાજકીય જૂથો પોતાના વર્ચસ્વ માટે ઉઠાવે છે. શિવસેના, બજરંગ દળ, વિશ્વ હિન્દુ પરિષદ અને રામસેના જેવાં જૂથો એટલે જ નૈતિકતાની એમની વ્યાખ્યામાં ફિટ ન થાય તેવાં પેઇન્ટિંગ્સ, પુસ્તકો ફિલ્મો, નાટકો, કળા પ્રદર્શનો અને પબ્સને નિશાન બનાવતાં રહ્યાં છે.

ભારતમાં મોરલ પોલિસિંગ અને આર્થિક વિકાસનો ઇતિહાસ સમાંતર છે. 70ના દાયકામાં જાહેરમાં કિસ કરવા બદલ મારપીટ થતી ન હતી. એટલા માટે નહીં કે યુવાઓ એકબીજા પ્રત્યે મહોબ્બત વ્યક્ત કરતા ન હતા પરંતુ એટલા માટે કે તે વખતે સામાજિક-આર્થિક અને રાજકીય આબોહવા જુદી હતી. રોમેન્ટિક અથવા સેક્સુઅલ અભિવ્યક્તિને લઈને યુગલોથી લઈને ફિલ્મો, કિતાબો કે કળા પ્રદર્શનોને નિશાન બનાવવાનું ચલણ છેલ્લા બે દાયકામાં વધ્યું છે.

દુનિયાભરના સંશોધકો જે કિસના આવિષ્કાર માટે ભારતને ધન્યવાદ આપે છે તે જ ભારતમાં કિસ મારફતે સ્નેહ વ્યક્ત કરતાં યુગલોની મારપીટ થાય છે તે વિરોધાભાસ વિચાર અને ચર્ચા માણી લે તેવો મુદ્દો છે. અમેરિકાની યુનિવર્સિટી ઓફ ટેક્સાસના નૃવંશશાસ્ત્રી વોધ બ્રાયન્ટને જો કિસની આ બબાલની જાણ થાય તો ચોક્કસ આશ્ચર્ય થાય કારણ કે બ્રાયન્ટ સાહેબનો અભ્યાસ એમ કહે છે દુનિયામાં કિસનો પહેલો પ્રમાણભૂત સંદર્ભ વેદિક સંસ્કૃત સાહિત્યમાં મળે છે. મતલબ, પૌરાણિક ભારતીયો પહેલી પ્રજા હતી જેમણે કિસ કરવાની શરૂઆત કરી હતી.

આ બ્રાયન્ટ સાહેબના ક્લાસમાં કોઇકે એમ કહેલું કે દુનિયાની તમામ પ્રજામાં કિસ કોમન છે ત્યારે તેમને પહેલી કિસ કોણે કરેલી એ સવાલનો જવાબ મેળવવાનું મન થયેલું. 20 વર્ષના સંશોધન પછી બ્રાયન્ટે કહ્યું કે ઇશુ પૂર્વેની 1500થી સદી સુધી યુરોપમાં કોઈને કિસની ખબર ન હતી પરંતુ 326માં એલેક્ઝાન્ડરે પંજાબ પર આક્રમણ કર્યું ત્યારે એને હોઠથી હોઠ મિલાવવાની રસમની જાણ થયેલી. આ એલેક્ઝાન્ડર પાછા વળતી વખતે ખૈબર ઘાટમાં થઈને યુરોપમાં ઘૂસેલો અને સાથે આ કિસની કથની અને કરણી લઈ આવેલો. આ બ્રાયન્ટ લખે છે, ‘જેને ન્યુ વર્લ્ડ’ કહે છે તે યુરોપ કે ઓસિયાના, ઇસ્કીમો કે સબ સહારા આફ્રિકામાં કોઈ કિસ કરતું ન હતું. વેદિક સંસ્કૃત સાહિત્ય ઉપરાંત કામસૂત્રમાં કિસની પ્રક્રિયાના જેટલા ઉલ્લેખ છે તેવા દુનિયાના કોઈ ભાગમાં નથી.’

બ્રાયન્ટ કહે છે કે પશ્ચિમની દુનિયામાં કિસ અજીબ ક્રિયા હતી. 1920ની આસપાસ જાપાનમાં પ્રસિદ્ધ ફ્રેન્ચ શિલ્પી ઓગસ્ટે રોડીનનું ‘ધ કિસ’ શિલ્પ મૂકવામાં આવ્યું ત્યારે લોકોમાં એટલો આઘાત ફેલાઈ ગયેલો કે શિલ્પની આજુબાજુ વાંસની દીવાલ બનાવી દેવાયેલી અને એમાં જોવા માટે પરવાનગી લેવી પડતી હતી. ‘ધ સ્નિફ-કિસ ઇન એન્સિયન્ટ ઇન્ડિયા’ નામની કિતાબમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સંસ્કૃત સભ્યતામાં એકબીજાને સૂંઘવું એ કિસનો પ્રકાર હતો.

બ્રાયન્ટ એમની થિયરીના સમર્થનમાં ભાષાનો સહારો લઈને કહે છે કે પૌરાણિક ભારતીય શબ્દ ‘બુસા’ અથવા ‘બોસા’ કિસનો પર્યાય છે અને એનો અર્થ એકબીજાને સૂંઘવું એવો થાય છે. ‘બાયેં હાથ કા ખેલ’ ફિલ્મમાં કિશોરકુમાર લતા મંગેશકર માટે ગાય છે, ‘એક બોસા હમને માગા, ફટે મુંહ સે યે ના બોલા.’ ‘ગુરુ’ ફિલ્મમાં ઐશ્વર્યા રાય કહે છે, ‘મીઠા હૈ કોસા હૈ, બારીસ કા બોસા હૈ.’ બ્રાયન્ટ કહે છે કે અંગ્રેજીમાં કિસ શબ્દ પૌરાણિક ઉત્તર ભારતીય ‘કસ’ શબ્દ પરથી આવ્યો છે.

કિસ સેક્સુઅલ નહીં, માનવીય વૃત્તિ છે. મતલબ, માતા-પિતા એના બાળકને કિસ કરે તેનો અર્થ બંને એકબીજાને કિસ કરે તેનાથી તદ્દન જુદો થાય છે. માણસ સાવ અજાણી વ્યક્તિને ગાલથી ગાલ અડાડીને અભિવાદન કરી શકે છે અને સેક્સુઅલ પ્રેમનો એકરાર કરવા જીભથી જીભનું મિલન થવા દે છે. માફિયા બોસ કોઇકને કિસ કરે તો એનો મતલબ એની હત્યા નક્કી છે. આને ‘કિસ ઓફ ડેથ’ કહે છે. બાઇબલની વાર્તા પ્રમાણે જુડાસે ક્રાઇસ્ટને કિસ કરીને સૈનિકોને સંકેત આપ્યો હતો કે ક્રાઇસ્ટને ખતમ કરવાના છે. આ કિસ ઓફ જુડાસ છે.

કેથોલિક્સ કિસ ઓફ પીસ આપે છે. પોપ સ્ટાર મેડોનાએ બ્રિટની સ્પીયર્સને માઉથ ટુ માઉથ કિસ આપી હતી જેને કિસ ઓફ લવ કહે છે. 17મી સદીના જર્મન પંડિત માર્ટિન વોન કેમ્પેએ એક હજાર પાનાંનો કિસ એન્સાઇક્લોપેડિયા લખ્યો છે જેમાં 20 પ્રકારની કિસની ચર્ચા કરાઈ છે. જર્મન ભાષામાં કિસ માટે 50 શબ્દો છે. જર્મનમાં એક કહેવત પણ છે કે ‘દાઢી વગરની કિસ એ નમક વગરના ઇંડા જેવી છે.’

પશુ-પંખીની તમામ પ્રજાતિઓમાં એકબીજાને સહેલાવાની વૃત્તિ હોય છે પરંતુ માત્ર માણસમાં જ સેક્સુઅલી સ્પર્શ કરવાની ઇચ્છા પેદા થઈ છે. ઉત્ક્રાંતિવાદના જનક ચાર્લ્સ ડાર્વિને લખ્યું હતું કે એકબીજાના નાક ઘસવામાંથી કિસનો આવિષ્કાર થયો છે. 2013માં થાઇલેન્ડના એક યુગલે 58 કલાક, 35 મિનિટ અને 58 સેકન્ડ સુધી કિસ કરી હતી જે એક રેકોર્ડ છે. અમેરિકન સિનેમામાં પહેલી કિસ 1896માં આવેલી ‘ધ કિસ’ નામની ફિલ્મમાં હતી જે 30 સેકન્ડની હતી. તે વખતે વિવેચકોએ આને અમેરિકન સંસ્કૃિતનું પતન ગણાવી હતી. ભારતમાં 1933ની ફિલ્મ ‘કર્મા’માં દેવિકા રાણીએ પહેલીવાર પડદા પર હિમાંશુ રોય(જે એનો પતિ પણ હતો)ને કિસ કરી હતી જે ચાર મિનિટની હતી.

સિનેમા હોય કે પબ્લિક, કિસ અથવા તો મહોબ્બતની અભિવ્યક્તિ પર પાબંદીની શરૂઆત પણ ભારતીય પુરાણોમાં જ થઈ હતી. મનુસ્મૃિત આમાં પહેલો ગ્રંથ છે. ‘ઇન્ડિયા ઇન લવ : મેરેજ એન્ડ સેક્સુઆલિટી ઇન ધ 21 સેન્ચુરી’ કિતાબમાં ઇરા ત્રિવેદી લખે છે કે, ‘સ્ત્રીને ‘ઘર વપરાશ’ની એક ચીજ ગણીને મનુએ લગ્નના જે પ્રકાર અને કાનૂન બનાવ્યા એમાં સેક્સુઆલિટી પર પણ નિયંત્રણ આવી ગયું જે અાજે પણ પ્રકાર પ્રકારના ફતવા અને પ્રતિબંધોમાં જોવા મળે છે.’

સેક્સુઅલ પ્રેમ ખરાબ છે અથવા ‘પાપ’ છે એવી માન્યતા છેક મહાત્મા ગાંધી સુધી લોકપ્રિય થતી રહી છે અને જાહેરમાં મહોબ્બતનો ઇઝહાર કરવો એ ‘પશ્ચિમી દૂષણ’ હોવાની માન્યતા મજબૂત થતી રહી છે. પ્રેમની જાહેર અભિવ્યક્તિ એ ઔચિત્ય અને મર્યાદાનો નાજુક વિષય છે પરંતુ મોરલ પોલિસિંગના નામે મારપીટ કરવી એ એનાથી ય વધુ અસભ્યતા અને ઘૃણા છે. કદાચ આપણી ઢોંગી માનસિકતાને આ માફક પણ આવે છે. એટલે સવાલ એ નથી કે જાહેરમાં કિસ કરવી જોઈએ કે નહીં, સવાલ એ છે કે મારો મોરલ એટિટ્યુડ નક્કી કોણ કરશે? ભારતીય યુવા મોરચાના કાર્યકરો?

લવ યુ, કિસ યુ!

સૌજન્ય : https://www.facebook.com/raj.goswami.31/posts/855342614516083:0

૧૯૮૯નું વર્ષ અનેક અર્થમાં નિર્ણાયક વર્ષ હતું અને ૨૦૧૪ એનું પરિણામ ભોગવી રહ્યું છે. સમાજમાં અનેક પરિબળો એકસાથે અને એકબીજાની વિરુદ્ધ કામ કરતાં હોય છે. એમાંનાં કેટલાંક પરિબળો આપણી દ્રષ્ટિએ સમાજ હિતમાં હોય છે અને કેટલાંક સમાજના હિતમાં હોતાં નથી. કેટલાંક પરિબળો આપણને ગમે છે તો કેટલાંક આપણને ગમતાં નથી. કેટલાંક પરિબળો સમજાય છે તો કેટલાંક ઝટ સમજાતાં નથI. 

૧૯૮૯ના નવેમ્બર મહિનામાં જવાહરલાલ નેહરુની શતાબ્દી ઊજવાઈ હતી અને એ જ મહિનામાં જર્મનીમાં બર્લિનની દીવાલને લોકોએ તોડી પાડી હતી અને યુરોપમાં સામ્યવાદનું પતન થયું હતું. એ સમયે કેટલાક લોકોએ મૂડીવાદના વિજયની ઘોષણા કરી હતી અને મૂડીવાદને ખુલ્લા સમાજનો પર્યાય ગણાવીને ઓપન સોસાયટીના વિજય તરીકે સામ્યવાદના પતનને ઓળખાવ્યું હતું. ૧૯૮૯ના નવેમ્બર મહિનામાં લોકસભાની ચૂંટણી યોજાઈ હતી જેમાં કૉન્ગ્રેસના પતનનો પ્રારંભ થયો હતો અને હિન્દુ કોમવાદી વિચારધારા ધરાવનારી ભારતીય જનતા પાર્ટીના ઉદયનો આરંભ થયો હતો. એ વર્ષમાં ચીનમાં ટીયનાનમૅન સ્ક્વેર ખાતે લોકતંત્ર માટે પ્રચંડ આંદોલન થયું હતું જેને ચીની સત્તાવાળાઓએ કચડી નાખ્યું હતું. ૧૯૮૯માં સામ્યવાદી રશિયાએ અફઘાનિસ્તાન પરનો કબજો છોડ્યો હતો અને એ સાથે અફઘાનિસ્તાનને બચાવવા અમેરિકાની સહાય સાથે રશિયા સામે લડનારા મુજાહિદો નવરા પડ્યા હતા. ૧૯૮૯માં સોવિયેટ રશિયા એના અસ્તિત્વના છેલ્લા શ્વાસ લઈ રહ્યું હતું અને બે મહાસત્તાઓ તેમ જ બે વિચારધારાઓ વચ્ચેના શીતયુદ્ધનો અંત આવ્યો હતો. 



૧૯૮૯ અને ૨૦૧૪ વચ્ચે કાર્યકારણ ભાવનો સંબંધ છે. કઈ રીતે એ જોઈએ.



અત્યારે જવાહરલાલ નેહરુની સવાસોમી જન્મજયંતી ઊજવાઈ રહી છે ત્યારે નેહરુની કલ્પનાના ભારત સામે પડકારો પેદા થઈ રહ્યા છે. કોઈ પણ પ્રકારના ભેદભાવ વિના બધાને સાથે લઈને ચાલનારા સર્વસમાવેશક (ઇન્ક્લુઝિવ) ભારત જવાહરલાલ નેહરુનો વારસો છે. કોઈ પણ પ્રકારની શરત વિનાનો નરવો રાષ્ટ્રવાદ નેહરુનો વારસો છે. મૂળભૂત માનવીય મૂલ્યો માટેની અંગત તો ખરી જ, પણ શાસકીય પ્રતિબદ્ધતા નેહરુનો વારસો છે. એ માટેની લોકતાંત્રિક સંસ્થાઓનું મજબૂતીકરણ નેહરુનો વારસો છે. દેશની પ્રજામાં વૈજ્ઞાનિક મિજાજ (સાયન્ટિફિક ટેમ્પર) વિકસે અને ભારતનો નાગરિક પરંપરાપરસ્ત બનવાની જગ્યાએ બુદ્ધિપરસ્ત બને એ માટેની જહેમત નેહરુનો વારસો છે. IIT, ISRO, BARC, AIIMS, IIM જેવી આધુનિક સંસ્થાઓ નેહરુનો વારસો છે. વિશ્વ રાજકારણનું ભારત નૈતિક નેતૃત્વ (મૉરલ લીડરશિપ) કરે એ નેહરુનો વારસો છે.



આજે આ વારસા સામે પડકારો પેદા થઈ રહ્યા છે. જે લોકો સર્વસમાવેશકતામાં માનતા નથી, જેમનો રાષ્ટ્રવાદ પક્ષપાતી અને શરતી છે એવા લોકો પ્રજાકીય માન્યતા મેળવી રહ્યા છે અને સંપૂર્ણ બહુમતી સાથે સત્તા સુધી પહોંચ્યા છે. આજે એક એવી વિચારધારા માન્યતા મેળવી રહી છે જે પરંપરાપરસ્ત છે, બુદ્ધિપરસ્ત નથી. નેહરુની કલ્પનાનું ભારત (આજની પારિભાષિક ફૅશનમાં આઇડિયા ઑફ ઇન્ડિયા) હાંસિયામાં ધકેલાય અને દીનાનાથ બાત્રા નામના કોઈ અલૌકિક પુરુષની કલ્પનાનું ભારત કેન્દ્રમાં આવે એને એક પ્રજા તરીકે આપણું આરોહણ થયું કહેવાય કે અવરોહણ એ વાચકે નક્કી કરવાનું છે. 



૧૯૮૪ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં કૉન્ગ્રેસને લોકસભાની ૫૩૩ બેઠકોમાંથી ૪૦૪ બેઠકો મળી હતી અને ભારતીય જનતા પાર્ટીને માત્ર બે બેઠક મળી હતી. કૉન્ગ્રેસને ત્યારે કુલ થયેલા મતદાનમાંથી ૪૯.૧૦ ટકા મત મળ્યા હતા, જ્યારે BJPને માત્ર ૭.૭૪ ટકા મત મળ્યા હતા. તેલગુ દેસમ પાર્ટીને મળેલી ૩૦ બેઠકો છોડીને બીજા કોઈ પક્ષને બે આંકડામાં બેઠકો નહોતી મળી. માત્ર પાંચ વર્ષમાં સ્થિતિ બદલાવા લાગી હતી અને કૉન્ગ્રેસનાં વળતાં પાણી અને BJPનાં ચડતાં પાણી શરૂ થયાં હતાં. આ વળતાં અને ચડતાં પાણીનું કારણ હિન્દુઓમાં કૉન્ગ્રેસ વિશે વિકસેલી સાચી-ખોટી સમજ છે. શાહબાનોના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે આપેલા ચુકાદાને રાજીવ ગાંધીની સરકારે કાયદો સુધારીને ઊલટાવ્યો એ પછી હિન્દુઓની કૉન્ગ્રેસ વિશેની સમજ દૃઢ થઈ હતી કે કૉન્ગ્રેસનું સેક્યુલરિઝમ પક્ષપાતી છે, એ મુસલમાનોની તરફેણ કરે છે અને હિન્દુઓને અન્યાય કરનારું છે. વાસ્તવમાં કૉન્ગ્રેસના સેક્યુલરિઝમે મુસલમાનોને કોઈ ફાયદો કરાવ્યો નથી, ઊલટું નુકસાન કર્યું છે. શાહબાનો કેસમાં સરકારે પીછેહઠ કરીને સાધારણ મુસ્લિમ સ્ત્રીને અન્યાય કર્યો હતો એ એનું પ્રમાણ છે. જે ફાયદો થયો હશે એ મૌલાનાઓને અને મુસલમાનોના દકિયાનુસ નેતાઓને થયો હશે, પ્રજાને નહીં. લોકસમજ જ્યારે વ્યાપક બને છે ત્યારે સત્ય કાને પડતું નથી અને આવી લોકસમજ પેદા થવા માટે મુખ્યત્વે કૉન્ગ્રેસ જ જવાબદાર છે. ૧૯૮૯માં ચૂંટણી યોજાઈ એ પહેલાં ૪૦૪ બેઠકો ધરાવતો પક્ષ આજે નીચે ઊતરીને ૪૪ બેઠકે પહોંચી ગયો છે.



વિશ્વમાં સામ્યવાદી શાસનના પતનને ૨૫ વર્ષ થયાં છે અને આ ૨૫ વર્ષ દરમ્યાન કોઈ દેશમાં સામ્યવાદી પક્ષ પુનર્જી‍વિત થયો નથી કે સામ્યવાદી વિચારધારા નવાં કલેવર ધારણ કરીને પાછી ચર્ચામાં આવી નથી. સામ્યવાદી વિચારધારા મૃત અવસ્થામાં પણ નથી, ચેતન અવસ્થામાં પણ નથી અને સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ નથી. સામ્યવાદી વિચારધારાએ પ્રાસંગિકતા ગુમાવી દીધી છે અને એ હવે ક્યારે ય પ્રાસંગિક બની શકે એમ નથી એવું ખાતરીથી કહેવું મુશ્કેલ છે. એટલું નક્કી છે કે જે દેશોમાં સામ્યવાદી રાજવટ હતી એમાંના કોઈ દેશની કોઈ પ્રજા જૂના સામ્યવાદી દિવસોને યાદ કરીને અતીતરાગ આલાપતી નથી, પણ હજી આજે પણ છુટકારાનો અનુભવ કરે છે. આ ૨૫ વર્ષ દરમ્યાન ચીને વિરોધાભાસી અને અતાર્કિક ઢાંચો જાળવી રાખ્યો છે અને એ એકંદરે વધારે મજબૂત થયો છે. ચીન રાજકીય રીતે સામ્યવાદી દેશ છે અને આર્થિક રીતે મૂડીવાદી દેશ છે. મૂળમાં તો સામ્યવાદને અને મૂડીવાદને પરસ્પરવિરોધી વિચારધારા ગણવામાં આવતી હતી. ચીને આ બે વિચારધારાને પરસ્પરપૂરક બનાવીને જગતને મૂંઝવણમાં મૂકી દીધું છે. ઝડપી આર્થિક વિકાસ માટે અંકુશરહિત ખુલ્લો સમાજ જરૂરી છે એવી મૂડીવાદી વિચારધારાને ચીને ખોટી પાડી છે. ઊલટું ચીને બતાવી આપ્યું છે કે ઝડપી વિકાસ સાધવો હોય તો મુક્ત સમાજ કરતાં અંકુશિત સમાજ વધારે ઉપયોગી સાબિત થાય છે. આ મૉડલ દ્વારા ચીનનો આર્થિક વિકાસ આજે એની ચરમસીમાએ છે અને ચીન આર્થિક મહાસત્તા બની ગયું છે. ૨૫ વર્ષ પહેલાં ખુલ્લા સમાજના થયેલા વિજય માટે ગેલમાં આવી ગયેલા દેશોમાં આજે ઝડપી વિકાસ માટે થોડુંક ઓછું લોકતંત્ર હશે તો ચાલશે એવી લેસ ડેમોક્રસીનું માનસ વિકસી રહ્યું છે. 



આ ૨૫ વર્ષ દરમ્યાન અમેરિકાના પ્રભુત્વનો અંત આવ્યો છે અને ૧૯૮૯માં વિજયી જાહેર કરવામાં આવેલા મૂડીવાદ સામે આજે ૨૫ વર્ષ પછી બીજા કોઈએ નહીં પણ મૂડીવાદે જ અસ્તિત્વનું સંકટ પેદા કર્યું છે. ૧૯૮૯માં સામ્યવાદ સામે અસ્તિત્વનું જેવડું સંકટ પેદા થયું હતું એવડું જ મોટું સંકટ આજે મૂડીવાદ સામે છે. મૂડીવાદ અકરાંતિયા ઉપભોક્તાવાદમાં ફેરવાઈ ગયો છે જેમાં વિકાસનો અર્થ ઉપભોગ કરવાની ક્ષમતા કરવામાં આવે છે. ઝડપી વિકાસ માટે રાજ્યે પોતાને સંકોરવાનું શરૂ કર્યું હતું એનું આજે પરિણામ એ આવ્યું છે કે કૉર્પોરેટ કંપનીઓ રાજ્યને હાઇજૅક કરી રહી છે અને સામાન્ય માણસ નોંધારો થઈ ગયો છે. ૧૯૮૯ પહેલાં રાજ્ય છેલ્લા માણસના પડખે ઊભું હતું જે હવે ધનપતિઓના પડખે ઊભું છે. ૧૯૮૯ પછીથી જેટલી સંપત્તિ સર્જા‍ઈ છે એમાંથી અડધાથી વધુ સંપત્તિ મુઠ્ઠીભર શ્રીમંતોના હાથમાં જમા થયેલી છે.  



૧૯૮૯માં મૂડીવાદના વિજય સાથે વિશ્વમાં વૈશ્વીકરણ(ગ્લોબલાઇઝેશન)નો યુગ શરૂ થયો હતો. વૈશ્વીકરણના બે પ્રકાર છે : એક આર્થિક છે અને બીજો સામાજિક છે. સંપત્તિના વધુ અને ઝડપી સર્જન માટે વિશ્વદેશોએ સરહદો ખોલી નાખવી જોઈએ એ આર્થિક પ્રકારનું વૈશ્વીકરણ થયું. વિશ્વ નજીક આવે ત્યારે જે-તે દેશની સરહદો સાથે જોડાયેલી રાષ્ટ્રવાદી કે પ્રાદેશિક સંકુચિતતા છોડી દેવી જોઈએ એ બીજા પ્રકારનું સામાજિક વૈશ્વીકરણ થયું. ૧૯૮૯ પછીનાં આ ૨૫ વર્ષમાં વિશ્વદેશો આર્થિક વિકાસ માટે એટલે કે વેપાર-વાણિજ્ય માટે સરહદો ખોલી રહ્યા છે, પણ રાષ્ટ્રવાદી ગ્રંથિઓ અને પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત થઈ શકતા નથી. બહારના માણસો પોતાને ત્યાં આવે એનો પ્રતિકાર થઈ રહ્યો છે. બહારના માણસો આપણા કરતાં આગળ નીકળી જાય તો હિંસા કરવામાં આવી રહી છે. આજે વૈશ્વીકરણના યુગમાં વિશ્વની સૌથી મોટી સમસ્યા બહુસાંસ્કૃિતક સહઅસ્તિત્વની છે. આમ છેલ્લાં ૨૫ વર્ષમાં જે કંઈ વૈશ્વીકરણ થયું છે એ એકપક્ષીય અને અધૂરું છે. 



૧૯૮૯માં પૂરું થયેલું મુજાહિદોનું યુદ્ધ આજે ૨૫ વર્ષ પછી ખલીફાના ઇસ્લામિક રાજ્ય માટેના યુદ્ધમાં પરિણમ્યું છે. ૧૯૭૮માં સોવિયેટ રશિયાએ અફઘાનિસ્તાનમાં પોતાના સૈનિકો મોકલીને અફઘાનિસ્તાનનો કબજો કર્યો હતો. શીતયુગના એ દિવસોમાં રશિયાના વિસ્તારવાદ સામે અમેરિકાને વાંધો હતો. અમેરિકાએ રશિયન કબજા સામે લડતા અફઘાનોને શસ્ત્રો અને પૈસાથી મદદ કરી હતી. અમેરિકાએ બીજા મુસ્લિમ દેશો રશિયા સામેના યુદ્ધમાં જોડાય એ માટે ઇસ્લામનો ઉપયોગ કર્યો હતો. વિશ્વના મુસ્લિમ દેશોનું રાજકારણ સહિયારું છે એવા પાન-ઇસ્લામીઝમનો એમાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. વિશ્વભરમાંથી મુસ્લિમ યુવકોને અફઘાનિસ્તાનમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા અને તેમને પાન-ઇસ્લામીઝમ અને ધર્મયુદ્ધ(જેહાદ)નું અફીણ પીવડાવવામાં આવ્યું હતું. અંતે ૧૯૮૯માં રશિયા ખસી ગયું અને અફઘાનિસ્તાન મુક્ત થયું, પણ પેલા મુજાહિદોએ જગત આખાના મુસલમાનોના સહિયારા રાજકારણ અને સહિયારી અભિલાષાને ત્યાં સુધી વિસ્તારી છે કે હવે તેઓ જગતભરના મુસલમાનો માટે એક ઇસ્લામિક રાજ્ય ઇચ્છે છે. આનો અર્થ એ થયો કે તેઓ આધુનિક રાજ્યવ્યવસ્થાને નકારે છે અને એનો કબજો લેવા માગે છે. આધુનિક યુગમાં ધર્મના નામે જેટલી હિંસા આ ૨૫ વર્ષમાં થઈ છે એટલી એ પહેલાં ક્યારે ય નથી થઈ.



તો આ છે ૧૯૮૯થી ૨૦૧૪નાં ૨૫ વર્ષનો કાલખંડ જેમાં આગળ કહ્યું એમ કાર્યકારણ ભાવનો સંબંધ છે. ૧૯૮૯નું વર્ષ અનેક અર્થમાં નિર્ણાયક વર્ષ હતું અને ૨૦૧૪ એનું પરિણામ ભોગવી રહ્યું છે. સમાજમાં અનેક પરિબળો એકસાથે અને એકબીજાની વિરુદ્ધ કામ કરતાં હોય છે. એમાંનાં કેટલાંક પરિબળો આપણી દ્રષ્ટિએ સમાજહિતમાં હોય છે અને કેટલાંક સમાજના હિતમાં હોતાં નથી. કેટલાંક પરિબળો આપણને ગમે છે તો કેટલાંક આપણને ગમતાં નથી. કેટલાંક પરિબળો સમજાય છે તો કેટલાંક ઝટ સમજાતાં નથી. આપણા ગમાઅણગમાથી સમાજની ચાલ બદલાતી નથી. સમાજશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થી તરીકે બને એટલી તટસ્થતાથી એને સમજવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.

http://www.gujaratimidday.com/features/sunday-sartaaj/sunday-sartaaj-16112014-2

સૌજન્ય : ‘નો નૉનસેન્સ’ નામે લેખકની કટાર, ‘સરતાજ’, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 16 નવેમ્બર 2014