જેમ ભારતના રાજકીય ઇતિહાસમાં ૧૮૫૭ની સાલ સીમાચિહ્ન રૂપ છે, તેમ ભારતીય સાહિત્યના ઇતિહાસમાં પણ ૧૮૫૭ની સાલ સીમાચિહ્ન રૂપ છે. કારણ, ભારતીય સાહિત્યની પહેલી નવલકથા ૧૮૫૭માં પ્રગટ થઈ હતી. આ નવલકથા તે બાબા પદમનજીની મરાઠી નવલકથા યમુનાપર્યટણ. આ નવલકથા પ્રગટ થઈ તે જ અરસામાં દેશના સામા કાંઠે, ટેકચંદ ઠાકુર ઉર્ફે પીયારીચંદ મિત્રા બંગાળી ભાષાની પહેલી નવલકથા આલા ઘરેર દુલાલ ‘માસિક પત્રિકા’ નામના પોતાના સામયિકમાં ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ કરી રહ્યા હતા. પણ તે પુસ્તક રૂપે પ્રગટ થઈ ૧૮૫૮માં. ૧૮૬૬માં પ્રગટ થયેલી નંદશંકર મહેતાની ‘કરણઘેલો’ એ ભારતીય ભાષાની ત્રીજી નવલકથા. ૧૮૫૭ના વર્ષમાં આપણા દેશમાં જે ત્રણ યુનિવર્સિટી સ્થપાઈ તેમાંની  બે મુંબઈ અને કલકત્તા ખાતે શરૂ થઈ હતી. પહેલી બે નવલકથા આપણને મરાઠી અને બંગાળી પાસેથી મળે છે તે સાવ અકસ્માત નથી. આ યુનિવર્સિટી શરૂ થઈ તે પહેલાં ચાળીસેક વર્ષે બોમ્બે પ્રેસિડેન્સી અને કલકત્તા  પ્રેસિડેન્સીમાં બ્રિટિશ પદ્ધતિનું શિક્ષણ આપતી નિશાળો શરૂ થઈ ચૂકી હતી, અને તેમાં ભણતા છોકરાઓ અંગ્રેજી સાહિત્યની કૃતિઓના સંપર્કમાં આવી ચૂક્યા હતા. આ પરિચયને પ્રતાપે અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલી કૃતિઓ જેવી કૃતિઓ પોતાની ભાષામાં લખવાના કોડ તેમના મનમાં જાગ્યા.

આપણા દેશની ઘણીખરી ભાષાઓ પાસે કવિતા કે પદ્યની તો ઠીક ઠીક લાંબી અને સમૃદ્ધ પરંપરા હતી, પણ વિવિધ ગદ્ય પ્રકારોનું ખેડાણ કરવા માટેની પ્રેરણા તો અંગ્રેજી સાહિત્યમાંથી મળી. પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન ભારતીય સાહિત્યમાં ગદ્યકથાનું સ્વરૂપ ખેડાયેલું જોવા મળે છે, પણ જેને આપણે મરાઠીમાં કાદમ્બરી તરીકે અને ગુજરાતીમાં નવલકથા તરીકે ઓળખીએ છીએ તે ગદ્ય પ્રકાર તો આપણે અંગ્રેજી સાહિત્યમાંથી અપનાવ્યો છે. એક ભાષાનો કોઈ સાહિત્ય પ્રકાર બીજી ભાષામાં અપનાવાય તે પહેલાં મોટે ભાગે પહેલ અનુવાદથી થતી હોય તેવું જોવા મળે છે. ઓગણીસમી સદીમાં ઘણાખરા મરાઠીભાષી અને ગુજરાતીભાષી પ્રદેશો એક જ રાજકીય-સાંસ્કૃિતક-શૈક્ષણિક એકમ બોમ્બે પ્રેસિડેન્સીના ભાગ હતા. એટલે એ જમાનાના આ બંને ભાષાના સાહિત્યની કેટલીક ભૂમિકા સમાન હતી. બન્ને વિસ્તારોમાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ સક્રિય હતા. અલબત્ત, ધર્મપ્રચારના એક ભાગ રૂપે, પણ બાઈબલ અને બીજા કેટલાક ગ્રંથોના અનુવાદ તેમને હાથે મરાઠી અને ગુજરાતીમાં થયા. પહેલી અનુવાદિત નવલકથા પણ આ બન્ને ભાષાઓને ખ્રિસ્તી ધર્મપ્રચારની આડપેદાશ રૂપે મળી. બંને ભાષાઓમાં પહેલો અનુવાદ થયો તે પણ એક જ કૃતિ, જોન બનિયનની ‘અ પિલગ્રિમ્સ પ્રોગ્રેસ’નો. હરિ કેશવજીનો મરાઠી અનુવાદ યાત્રિકક્રમણ નામે અમેરિકન મિશન તરફથી મુંબઈના ગણપત કૃશ્નાજીના છાપખાનામાં છપાઈને ૧૮૪૧માં પ્રગટ થયો. તો તેનો ગુજરાતી અનુવાદ ૧૮૪૪માં પ્રગટ થયો. યાત્રાકરી નામે એ અનુવાદ રેવરંડ વિલિયમ ફ્લાવરે કર્યો હતો અને સુરતના મિશન પ્રેસમાં તે છપાયો હતો.

પહેલી મરાઠી નવલકથા યમુના પર્યટણના લેખક બાબા પદમનજીનો જન્મ ૧૮૩૧માં, બેળગાંવના એક રૂઢીચુસ્ત કુટુંબમાં થયેલો. વ્રત-ઉપવાસ, કથાકીર્તન, પૂજા-યાત્રામાં તેમની માને દ્રઢ વિશ્વાસ. બેળગાંવની સરકારી નિશાળમાં કન્નડ ભાષા દ્વારા પ્રાથમિક શિક્ષણ લીધા પછી ૧૮૪૩માં ત્યાંની જ મિશન હાઈ સ્કૂલમાં તેઓ દાખલ થયા. ૧૮૪૯માં તેઓ મુંબઈ આવી ફ્રી ચર્ચ હાઈ સ્કૂલમાં અને પછી એજ્યુકેશન સોસાયટીની એલ્ફિન્સ્ટન સ્કૂલમાં ભણ્યા. અહીં તેમને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં રસ પડવા માંડ્યો. તેઓ જ્ઞાતિપ્રથા અને મૂર્તિપૂજાના વિરોધી અને વિધવા વિવાહના હિમાયતી હતા. પોતાના આ વિચારોનું સમર્થન તેમને પરમહંસ સભાની વિચારણામાં દેખાયું અને તેઓ તેમાં જોડાયા. પણ પછી બીજા કેટલાક સભ્યો સાથે મતભેદ થતાં તેમણે તે છોડી અને ૧૮૫૪ના સપ્ટેમ્બરની ત્રીજી તારીખે ખ્રિસ્તી ધર્મ સ્વેચ્છાએ અંગીકાર કર્યો. બાબા પદમનજીએ લખેલાં સો જેટલાં પુસ્તકોમાં યમુના પર્યટણ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.

આપણે જેને સુધારક યુગ તરીકે ઓળખીએ છીએ તે સમયના, એટલે કે ઓગણીસમી સદીના ઘણા સુધારકો અને લેખકો માટે તત્કાલીન હિંદુ સમાજમાંની સ્ત્રીની દુર્દશા એ એક કૂટ સમસ્યા હતી અને સ્ત્રીઓની દશા સુધારવા માટેના જુદા જુદા રસ્તાઓએ તેમનું સવિશેષ ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. મરાઠીની પહેલી નવલકથા યમુના પર્યટણ અને ગુજરાતીની પહેલી સામાજિક નવલકથા મહીપતરામ નીલકંઠની સાસુ વહુની લડાઈ (૧૮૬૬) એ બંને નવલકથાઓના કેન્દ્રમાં સ્ત્રીની દુર્દશા રહેલી છે.  યમુના પર્યટણનું ઉપશીર્ષક છે: 'अथवा हिंदु विधवांच्या स्थितीचें निरूपण.' બાબા પદમનજીની નવલકથાનું મુખ્ય પાત્ર યમુના પોતે તો નહીં, પણ તેના સંપર્કમાં આવતાં બીજાં સ્ત્રી પાત્રો હિંદુ સમાજના એક યા બીજા કુરિવાજનો ભોગ બનેલા છે. જ્યારે મહીપતરામની નવલકથાની નાયિકા સુંદર પોતે જ સંયુક્ત કુટુંબમાં રહીને સાસુના ત્રાસનો ભોગ બને છે. બાબા પદમનજીની યમુના ચાર ચોપડી ભણેલી છે અને તેનો પતિ વિનાયકરાવ પણ સમજુ, શાણો, અને સુશિક્ષિત છે. પડોશમાં રહેતી વિધવા થયેલી ગોદુ મુંડન વિધિમાંથી બચવા માટે ઘરેથી ભાગી તો નીકળે છે, પણ પછી બીજો કોઈ રસ્તો ન દેખાતાં કૂવામાં પડી આપઘાત કરે છે તે જોઈ યમુના અને વિનાયકનું હૃદય દ્રવે છે. થોડી આશાયેશ મેળવવા બંને પર્યટને (મુસાફરીએ) નીકળી પડે છે. સાતારામાં બહુ ચુસ્તતા પૂર્વક વિધવાજીવનના નિયમો પાળતી વેણુના સંપર્કમાં આવે છે. પછી નાગપુરમાં વિનાયકના એક મિત્રને ત્યાં પહોંચે છે. એ મિત્રની યુવાન વિધવા બહેન તેને ધર્મોપદેશ આપવા માટે કુટુંબે રોકેલા ભૂદેવ સાથે જ ભાગી ગઈ છે. તો સાતારાની બીજી એક ખાધે પીધે સુખી કુટુંબની દીકરીનાં લગ્ન ગ્વાલિયરના એક યુવાન સાથે થયા પછી થોડા કલાકોમાં જ તે વિધવા બને છે. પણ આ યુવતી વિધવા કરતાં વેશ્યા તરીકે જીવવાનું વધુ પસંદ કરે છે. પંઢરપુરની એક વિધવા શરીરની ભૂખ શમાવવા રાતે વેશ બદલી ઘરની બહાર જતી રહે છે. આ બધાં જ પાત્રોની દુર્દશાના સાક્ષી બનનાર યમુના અને વિનાયકના જીવનમાં હવે અણધાર્યો વળાંક આવે છે. મુસાફરી દરમ્યાન વિનાયકને જીવલેણ અકસ્માત થાય છે. તેના મૃત્યુ પછી યમુના પંઢરપુર પાછી આવે છે. પણ વિધવા તરીકે બાકીનું જીવન વિતાવાવાને બદલે તે સ્વેચ્છાએ ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરે છે અને એક ખ્રિસ્તી યુવક સાથે ફરી લગ્ન કરે છે. આની સરખામણીમાં મહીપતરામની નાયિકા સુંદર કથાને અંતે મૃત્યુ પામે છે એટલું જ નહીં, એક આદર્શ હિંદુ નારીની જેમ મરતાં પહેલાં એવું નિવેદન કરે છે કે મારા મૃત્યુ માટે મારા પતિ કે સાસરિયાં જવાબદાર નથી. યમુના ફરી લગ્ન કરી શકે છે કારણ તે ખ્રિસ્તી ધર્મ અંગીકાર કરે છે. યમુના પર્યટણ લખવા પાછળ બાબાના બે મુખ્ય હેતુ હતા. પહેલો, હિંદુ સમાજમાં વિધવાની જે દુર્દશા થાય છે તે તરફ સમાજનું ધ્યાન દોરવું, અને બીજો, ખ્રિસ્તી ધર્મનો પ્રચાર કરવો. આખી કૃતિમાં જુદી જુદી વિધવાઓની વિટમ્બણાઓ આલેખીને તેમણે પહેલો હેતુ પાર પાડ્યો, તો કથાને અંતે યમુનાને ખ્રિસ્તી થતી બતાવીને બીજો હેતુ પાર પાડ્યો. મરાઠી ભાષાની પહેલી જ નવલકથાના લેખક વિધવા વિવાહ કરાવવાની હિંમત બતાવી શક્યા. જ્યારે ગુજરાતી નવલકથામાં છેક ૧૮૮૦માં પહેલી વાર વિધવા વિવાહ જોવા મળે છે. કમલા કુમારી નામની કૃતિમાં ભવાનીશંકર નરસિંહરામ કવિએ બાળવિધવા રાજકુંવરી કમલા કુમારીનાં પુનર્લગ્ન જુગલકિશોર નામના વિધુર યુવક સાથે કરાવ્યાં છે, એટલું જ નહીં, અલકાપુર નામના દેશી રાજ્યના લોકો પણ તેને ટેકો આપે છે એમ બતાવ્યું છે. આ નવલકથાની ૧૯૦૯માં પ્રગટ થયેલી બીજી આવૃત્તિમાં રમણભાઈ નીલકંઠે અંગ્રેજીમાં સોળ પાનાંની પ્રસ્તાવના લખી છે. તેમાં તેઓ લખે છે: “The author Mr. Bhavanishankar Narsinhram of Limdi has rendered a service to the cause of social reform. He has depicted faithfully the condition of Hindu society and his story makes the necessity of reform self-evident.” જો કે આ વિધવા વિવાહ કઈ રીતે શક્ય બન્યા તેનું નિરૂપણ લેખકે ઝાઝું કર્યું નથી એટલે કથાનો અંત વિશફુલ થિંકિંગ જેવો વધુ લાગે છે.

યમુના પર્યટણથી મરાઠી સામાજિક નવલકથાનો આરંભ થયો, તો ૧૮૬૧માં પ્રગટ થયેલી ‘મુક્તામાલા’થી રોમાંટિક કથાની શરૂઆત થઈ. તેના લેખક હતા લક્ષ્મણ શાસ્ત્રી હળબે. તેમનો જન્મ ૧૮૩૧માં, અવસાન ૧૯૦૪માં. સંસ્કૃત ભાષા-સાહિત્યના વિદ્વાન, પણ સુધારાવાદી પરમહંસ સભા સાથે પણ સંકળાયેલા. વિધવા પુનર્લગ્નના હિમાયતી પણ ખરા. પણ મુક્તામાલામાં તેમણે એક અદ્દભુતરંગી સૃષ્ટિ ઊભી કરી. કરણઘેલો લખવા પાછળ નંદશંકરનો આશય ‘ધર્મનો જય, પાપનો ક્ષય’ થતો બતાવવાનો હતો. મુક્તામાલા લખવા પાછળ તેના લેખકનો પણ આવો જ હેતુ હતો. તેથી કૃતિનાં પાત્રો શ્વેત-શ્યામ રંગમાં રંગાયાં છે. કથાની નાયિકા મુક્તામાલા અને તેના સાથીઓ શ્વેત રંગે રંગાયેલા છે. શ્યામરંગી શુક્લાક્ષ અને તેના સાથીઓનાં જાતભાતનાં કાવતરાંને નિષ્ફળ બનાવી છેવટે મુક્તામાલા ખાધું, પીધું ને રાજ કર્યું એવા સુખાંત સુધી કઈ રીતે પહોંચે છે તે આ કથાનું મુખ્ય વસ્તુ છે. કૃતિની ભાષા-શૈલી પર જેટલો અંગ્રેજીનો પ્રભાવ છે તેના કરતાં ઘણો વધારે પ્રભાવ સંસ્કૃત કથાસાહિત્ય અને અરબી-ફારસી કથાઓની ભાષા-શૈલીનો છે. એ જમાનામાં મુક્તામાલાને ઘણી લોકપ્રિયતા મળી હતી. તેનાથી પ્રેરાઈને લક્ષ્મણશાસ્ત્રી હળબેએ બીજી કૃતિ ૧૮૬૬માં પ્રગટ કરી, રત્નપ્રભા. પણ તે ઝાઝી લોકપ્રિયતા મેળવી ન શકી. તેમાં વિધવા નાયિકા રત્નપ્રભાને નાયક મદનવિલાસ સાથે ફરી લગ્ન કરતી બતાવીને લેખકે વિધવા વિવાહનો પુરસ્કાર કર્યો છે. જો કે રત્નપ્રભાની પાત્રસૃષ્ટિ અને કથાસૃષ્ટિ મુક્તામાલા કરતાં ય વધુ વાયવ્ય છે. મુક્તામાલા પ્રગટ થયા પછી લગભગ પચીસ વર્ષ સુધી રોમાંટિક  પ્રકારની નવલકથાની બોલબાલા રહી. મંજુઘોષા (૧૮૬૬), વિચિત્રપુરી (૧૮૭૦), મિત્રચંદ્ર (૧૮૭૦), સુવર્ણમાલીની (૧૮૭૪), પ્રેમબંધન (૧૮૭૪) વગેરેનો આ સંદર્ભે ઉલ્લેખ કરી શકાય. આવી કૃતિઓએ મરાઠી નવલકથાની સંખ્યામાં જેટલો ઉમેરો કર્યો તેટલો તેની ગુણવત્તામાં કર્યો નહીં.  

રોમાંટિક પ્રકારની નવલકથાઓનો ચીલો ચાતરીને નવી દિશા ચીંધવાનું કામ કર્યું રામચંદ્ર ભિકાજી ગુંજીકરે. તેમની ઐતિહાસિક નવલકથા મોચનગડ ૧૮૬૭ના જુલાઈ અંકથી વિવિધજ્ઞાનવિસ્તાર નામના સામયિકમાં હપ્તાવાર પ્રગટ થવા લાગી અને ૧૯૭૧માં પુસ્તક રૂપે પ્રગટ થઈ. એટલે કે ૧૮૬૬માં પ્રગટ થયેલી કરણઘેલો અને મોચનગડ લગભગ સમકાલીન. કરણઘેલોના લેખક નંદશંકરનો જન્મ ૧૮૩૫ના એપ્રિલની ૨૧મીએ સુરતમાં, ગુંજીકરનો જન્મ બેળગાવના જાંબોટી નામના ગામડામાં, ૧૮૪૩ના એપ્રિલની ૩૦મી તારીખે. બંને મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન હાઈ સ્કૂલમાં ભણેલા. બન્નેએ સરકારી નિશાળમાં શિક્ષક તરીકે કારકિર્દીની શરૂઆત કરી, નંદશંકરે સુરતમાં, અને ગુંજીકરે મુંબઈમાં. ૧૯૦૧ના જૂનની ૧૮મી તારીખે મુંબઈમાં ગુંજીકરનું અવસાન થયું. નંદશંકરનું અવસાન ૧૯૦૫ના જુલાઈની ૧૭મી તારીખે સુરતમાં થયું. બંનેએ એક એક નવલકથા જ લખી છે, અને છતાં બંનેએ પોતપોતાની ભાષાની નવલકથાની વિકાસયાત્રામાં મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું છે. કરણઘેલો લખવાં માટેની પ્રેરણા ‘મહેરબાન રસેલ સાહેબે’ આપી તો ૧૮૬૨માં યોજાયેલા યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બેના પહેલવહેલા કોન્વોકેશનમાં ચાન્સેલર સર બાર્ટલ ફ્રેરેએ કરેલા દીક્ષાંત પ્રવચનમાંથી ગુંજીકરે પ્રેરણા મેળવી. બે વર્ષનો કારાવાસ ભોગવ્યા પછી કથાનાયક ગણપતરાવ અને એનો મિત્ર કેદમાંથી છૂટે છે એ ઘટનાથી મોચનગડનો આરંભ થાય છે. કથા દરમ્યાન ગણપતરાવ અને તેની પત્ની ગંગુબાઈને માથે અનેક આફતો અને જોખમો આવી પડે છે. કથાને અંતે જ્યારે શિવાજી મોચનગડનો કિલ્લો જીતી લે છે ને શાંતિ, સુવ્યવસ્થા, અને કાયદાનું શાસન સ્થાપે છે ત્યારે બંનેનાં દુખોનો અંત આવે છે. કથામાં શિવાજીનું પાત્ર તો ઘણું મોડું દાખલ થાય છે, અને ઘણો મોટો ભાગ તો ગણપતરામ અને ગંગુબાઈ રોકે છે. આ ઉપરાંત ખલનાયક સત્યાજીરાવ અને ખલનાયિકા કોયના અને ગણપતરાવનો મિત્ર દોલત્યા એ આ કથાનાં મુખ્ય પાત્રો છે.

નંદશંકરની કરણઘેલોથી ગુજરાતીમાં ઐતિહાસિક નવલકથાનો જે ઢાંચો બંધાયો તેમાં ઇતિહાસ મુખ્ય અને કલ્પના ગૌણ બની રહ્યાં. આથી આપણી ભાષામાં ‘ઐતિહાસિક નવલકથા’ એ સંજ્ઞા પૂર્વપદપ્રધાન બની રહી. જ્યારે ગુંજીકરે મરાઠી સાહિત્ય સામે ઐતિહાસિક નવલકથાનો સાવ સામા છેડાનો આદર્શ રજૂ કર્યો. ગુંજીકરની નવલકથાના ટાઈટલ પેજ પર તેનું નામ આ રીતે છાપ્યું છે: ‘મોચનગડ એક કલ્પિત ગોષ્ટ.’ આખી નવલકથામાં જેને ખરેખર ઐતિહાસિક કહી શકાય એવાં પાત્રો અને પ્રસંગો બહુ ઓછા છે. મહારાષ્ટ્રમાં શિવાજીએ ઘણા કિલ્લા બાંધેલા, પણ તેમાં મોચનગડ નામનો કોઈ કિલ્લો નહોતો. નરહર કુરુંદકર જેવા વિવેચક તો મોચનગડને ઐતિહાસિક નવલકથા માનવા જ તૈયાર નથી, પણ મોટા ભાગના વિવેચકો તેને ‘ઐતિહાસિક કાદમ્બરી’ તરીકે ઓળખાવે છે. કારણ તેમાં જે વાતાવરણ છે, લોકોનાં રહેણીકરણી, વિચારો, વાણી-વર્તન જોવા મળે છે તે શિવાજીના જમાનાનાં છે. આ કૃતિમાં ગુંજીકરે પોતાની કલ્પનાશીલતાથી ઐતિહાસિક વાતાવરણ એવી તો કુશળતાથી ઊભું કર્યું છે કે ઇતિહાસ અને સાહિત્યના અઠંગ અભ્યાસી અ. કા. પ્રિયોળકર તો મોચનગડને ઐતિહાસિક કાદંબરીના એક ઉત્તમ નમૂના તરીકે ઓળખાવે છે. આમ, પહેલી કૃતિથી જ મરાઠીમાં ઐતિહાસિક નવલકથા વિશેનો ખ્યાલ ઉત્તરપદપ્રધાન બની રહ્યો અને મરાઠી લેખકો માટે ઐતિહાસિક નવલકથામાં પોતાની કલ્પનાને વધુ છુટ્ટો દોર આપવાનું શક્ય અને માન્ય બન્યું. નંદશંકરનો હેતુ ભલે ગમે તે હોય, કરણઘેલો છેવટે તો ગુજરાતના પરાજયની કથા બની રહે છે. જ્યારે મોચનગડ મહારાષ્ટ્રના જયની કથા બની રહે છે. મોચનગડનો ગુજરાતી અનુવાદ આજ સુધી પ્રગટ થયો નથી. પણ કરણઘેલોનો મરાઠી અનુવાદ છેક ૧૮૯૯મા ‘કરણવાઘેલા અથવા ગુજરાતચા શેવટચા રાજા’ નામે પુસ્તકાકારે પ્રગટ થયો હતો. મોચનગઢના લેખકના નાના ભાઈ ગણપતરાવ ઉર્ફે ગણેશ ભિકાજી ગુંજીકરે કરણઘેલોના અનુવાદની શરૂઆત કરી હતી અને પહેલાં દસ પ્રકરણનો અનુવાદ વિવિધજ્ઞાનવિસ્તાર નામના સામયિકમાં પ્રગટ થયો હતો. ૧૮૯૫માં તેમના અવસાનથી અધૂરો રહેલો અનુવાદ ખંડેરાવ ભીકાજી બેલસરેએ પૂરો કર્યો અને ૧૮૯૯માં તે પુસ્તકાકારે પ્રગટ થયો. આ પુસ્તકની પ્રકાશકે લખેલી પ્રસ્તાવના વાંચતાં પડતી એક ગૂંચ ઉકલતી નથી. નંદશંકરનું અવસાન તો છેક ૧૯૦૫માં થયું, પણ ૧૮૯૯માં પ્રગટ થયેલા આ પુસ્તકમાં પ્રકાશકે નંદશંકરનો ઉલ્લેખ પ્રસ્તાવનામાં બધે જ ‘કૈલાસવાસી નંદશંકર’ તરીકે જ કર્યો છે. નંદશંકરના અહીં આપેલા ટૂંક પરિચયનું પણ છેલ્લુ વાક્ય છે: ‘તાજેતરમાં એમનું મૃત્યુ થયું છે.’ નંદશંકરની હયાતીમાં જ મરાઠી પ્રકાશકે તેમને ‘કૈલાસવાસી’ કેમ બનાવી દીધા હશે?

વિનાયક કોંડદેવ ઓકની નવલકથા શિરસ્તેદાર પુસ્તકાકારે ૧૮૮૧માં પ્રગટ થઈ પણ તે લખાઈ હતી ૧૮૭૨માં. યુરોપિયન અમલદારોના હાથ નીચે સરકારી કચેરીઓમાં કામ કરતા ‘દેશી’ શિરસ્તેદારો અને કારકૂનોના ભ્રષ્ટાચાર અને અપ્રામાણિકતાને ખુલ્લાં પાડવાનો તેનો હેતુ છે. મહેસૂલી અદાલતમાં કામ કરતા એક શિરસ્તેદારની આત્મકથા રૂપે લખાયેલી આ કૃતિમાં લેખકે માત્ર વાસ્તવિકતાનું નિરૂપણ જ કર્યું નથી, પણ તેમાં સુધારો કરવા માટેનાં સૂચનો પણ વણી લીધાં છે. તો ૧૮૭૯માં પ્રગટ થયેલી રહાલકરની નારાયણરાવ અને ગોદાવરી મરાઠીમાં પ્રગટ થયેલી પહેલી કરુણાંત નવલકથા છે.    

મરાઠી નવલકથાનો પાયો ભલે ૧૮૫૭મા નખાયો, તેની ઈમારત ચણવાનું કામ પૂરી સજ્જતા અને ધગશપૂર્વક શરૂ થયું તે તો હરિ નારાયણ આપટેની પહેલી નવલકથા ‘મધલી સ્થિતિ’ ૧૮૮૫મા પુસ્તકાકારે પ્રગટ થઈ ત્યારથી. હરિભાઉ તરીકે ઓળખાતા આ લેખકનો જન્મ ૧૮૬૪ના માર્ચની આઠમી તારીખે. ૧૮૫૫મા જન્મેલા ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી કરતાં હરિભાઉ ઉંમરમાં નવેક વર્ષ નાના. ૧૮૮૭માં જન્મેલા કનૈયાલાલ મુનશી કરતાં ૨૩ વર્ષ મોટા. પણ નવલકથાકાર તરીકે હરિભાઉ ગોવર્ધનરામ કરતાં વધુ તો મુનશીના સગોત્ર. હરિભાઉએ સામાજિક નવલકથાઓ લખી, ઐતિહાસિક નવલકથાઓ લખી, સામાજિક અને પૌરાણિક નાટકો લખ્યાં, ટૂંકી વાર્તાઓ લખી, સાહિત્ય, સાહિય-વિવેચન, અને સાહિત્યિક પ્રશ્નો વિષે પ્રવચનો આપ્યાં, કરમણૂક નામનું સામાયિક સફળતાથી ચલાવ્યું. હરિભાઉની પહેલી નવલકથા મધલી સ્થિતિ પણ ‘પૂણે વૈભવ’માં ૧૮૮૩થી હપ્તાવાર પ્રગટ થવા લાગી ત્યારે તેના પર પણ લેખક તરીકે હરિભાઉનું નામ છપાતું નહોતું.

હરિભાઉનું કુટુંબ મધ્યમ વર્ગનું. મોટા, સંયુક્ત કુટુંબમાં ઉછર્યા. ભણવાની શરૂઆત મુંબઈમાં ઠાકુરદ્વાર પર આવેલી એક પ્રાથમિક નિશાળમાં કરી. પછી મિશન સ્કૂલમાં દાખલ થયા. પણ સાચા અર્થમાં તેમના શિક્ષણની શરૂઆત થઈ તે તો ૧૮૭૮માં જ્યારે તેઓ પૂણેની ન્યૂ ઈંગ્લીશ સ્કૂલમાં જોડાયા ત્યારથી. અહીં તેમના શિક્ષકોમાં વિષ્ણુ શાસ્ત્રી ચિપળૂણકર, ગોપાળ ગણેશ આગરકર, અને બાળ ગંગાધર ટિળક જેવા અગ્રણીઓનો સમાવેશ થતો હતો. હરિભાઉને વાંચવાનો જબરો શોખ. શાળાના અભ્યાસકાળ દરમ્યાન જ તેમણે સંસ્કૃત સાહિત્યની બધી મુખ્ય કૃતિઓ વાંચી નાખી હતી. ૧૮૮૧થી ૧૮૮૬ સુધીનાં વર્ષોમાં કાલિદાસનું શાકુંતલ તો તેમણે અગિયાર વખત વાંચ્યું હતું! તો યુરપના લેખકોમાંથી શેક્સપિયર, મિલ્ટન, સ્કોટ, શેલી, કિટ્સ, મોલિયેર, થેકરે, ડિકન્સ, જેન ઓસ્ટિન, વગેરેને તેમણે વાંચ્યાં હતાં. મેટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરતાં પહેલાં ૧૮ વર્ષની ઉંમરે તેમણે ૭૨ પાનાંનો લેખ લખી શેક્સપિયરના હેમ્લેટના આગરકરે કરેલા અનુવાદની આકરી ટીકા કરતી સમીક્ષા કરી હતી! પંદર વર્ષની વયે લગ્ન થયા પછી ૧૮૮૩માં હરિભાઉએ મેટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરી. પણ તેમને ગણિત સાથે બારમો ચંદ્રમા હતો એટલે પાંચ પાંચ વાર પરીક્ષા આપ્યા પછી પણ તેઓ પ્રિવિયસની પરીક્ષામાં પાસ ન થઈ શક્યા અને છેવટે થાકીને ૧૮૮૮માં તેમણે અભ્યાસ છોડ્યો. એ વખતે એમની ઉંમર ૨૪ વર્ષની અને તેમની બે નવલકથા પ્રગટ થઈ ચૂકી હતી અને લેખક તરીકે તેમને પ્રતિષ્ઠા મળવાની શરૂઆત પણ થઈ ચૂકી હતી. પણ સારી નોકરી મળતી નહોતી. હરિભાઉના કાકાએ ૧૮૮૮માં પૂણે ખાતે આનંદાશ્રમ નામની સંસ્થા શરૂ કરી અને તેનો વહીવટ કરવાનું કામ હરિભાઉને સોપ્યું. પણ હરિભાઉનું વલણ હતું સુધારાવાદી, જ્યારે આ સંસ્થા હતી રૂઢીવાદી વિચારણાનો પ્રચાર-પ્રસાર કરતી. આથી હરિભાઉની સ્થિતિ કફોડી બની, પણ નિયમિત આવકનું બીજું કોઈ સાધન ન હોવાથી તેમણે આ કામ ન છૂટકે સ્વીકારવું પડ્યું. ૧૮૯૦માં તેમણે કરમણૂક નામનું સામાયિક શરૂ કર્યું. તે પછી લખાયેલી તેમની બધી નવલકથા આ સામયિકમાં જ પહેલાં હપ્તાવાર છપાઈ હતી, અને પછી પુસ્તકાકારે પ્રગટ થઈ હતી. ૧૯૧૯ના માર્ચની ત્રીજી તારીખે હરિભાઉનું અવસાન થયું.

ચોત્રીસ વર્ષના લેખનકાળમાં હરિભાઉએ કુલ ૨૪ નવલકથા લખી, જેમાંની ૧૧ સામાજિક અને ૧૧ ઐતિહાસિક નવલકથા છે. બંને પ્રકારની નવલકથામાં એક-એક અનુવાદ કે રૂપાંતર છે, બાકીની મૌલિક છે. તેમની ચાર સામાજિક અને ચાર ઐતિહાસિક નવલકથા અધૂરી રહેલી છે. સામાજિક નવલકથાઓમાં મહારાષ્ટ્રના મધ્યમ વર્ગના લોકોના જીવનનું નિરૂપણ થયું છે. આ પાત્રોમાં શિક્ષિત, અર્ધશિક્ષિત, અને અશિક્ષિત, એમ ત્રણ પ્રકારના લોકો જોવા મળે છે. લગભગ દરેક પાત્રની શૈક્ષણિક લાયકાતનો નિર્દેશ હરિભાઉ અચૂક કરે છે, કારણ શિક્ષણની સાથે સામાજિક, આર્થિક, સાંસ્કારિક દરજ્જો તો સંકળાયેલો હતો જ પણ મોટે ભાગે સુધારા પ્રત્યેનો અભિગમ પણ શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલો હતો. આ ઉપરાંત હરિભાઉની પાત્રસૃષ્ટિમાં શાહુકારો, વકીલો, સરકારી અમલદારો વગેરે પણ જોવા મળે છે. ગૌણ પાત્રોમાં દેશી રાજ્યોના રાજાઓ કે તેમના ભાયાતો, અંગ્રેજ અમલદારો, ગરીબ બ્રાહ્મણો, વિધવાઓ, વસવાયાં, ચોર-લૂટારા, વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. હરિભાઉની શરૂઆતની નવલકથાઓ મોટે ભાગે હિંદુ સ્ત્રીઓની સ્થિતિને લગતી છે. આ કથાઓમાં છોકરીઓનાં લગ્ન ૬-૭ વર્ષની ઉંમરે ૧૨-૧૪ વર્ષના છોકરા સાથે થઈ જતાં હોય છે. (હરિભાઉનાં પોતાનાં લગ્ન ૧૫ વર્ષની ઉંમરે થયેલાં.) એ જમાનામાં જોવા મળતું તેમ હરિભાઉનાં ઘણાં સ્ત્રીપાત્રો બાળવયમાં જ વિધવા થાય છે, અને તેઓ મૂંગે મોઢે અનેક યાતનાઓ, દુ:ખો, ત્રાસ, સહી લેતાં જોવા મળે છે. તો કેટલીક સ્ત્રીઓના નસીબમાં દારૂડિયા કે લંપટ પતિનાં અપમાન અને મારઝૂડ સહન કરવાનું લખાયું હોય છે. આવી પરિસ્થિતિ દૂર કરવાના ઉપાય તરીકે હરિભાઉ સ્ત્રીશિક્ષણની હિમાયત કરે છે.

હરિભાઉએ ૧૮૮૩માં પહેલી નવલકથા મધલી સ્થિતિ લખવાની શરૂઆત કરી ત્યારે તેમની મૂળ યોજના તો જ્યોર્જ રેનોલ્ડઝની ધ મિસ્ટરીઝ ઓફ લંડનનું રૂપાંતર કરવાની હતી. પણ પહેલું પ્રકરણ લખ્યા પછી તેમને લાગ્યું કે રૂપાંતર કરવા કરતાં સ્વતંત્ર રીતે નવલકથા લખવી વધુ યોગ્ય રહેશે. કારણ રૂપાંતર કરવા જતાં બે જુદા જુદા દેશનાં પાત્રોનાં વિચાર, વાણી, વર્તનમાં સેળભેળ થઈ જશે, અને નવલકથા શંભુમેળા જેવી લાગશે. જો કે શરૂઆતનાં ત્રણ-ચાર પ્રકરણો પર રેનોલ્ડઝની કૃતિની અસર તો જોવા મળે છે. મધલી સ્થિતિ એ જમાનાના પૂણેના માધ્યમ વર્ગનાં પાત્રો અને તેમના જીવનની ઘટનાઓનું નિરૂપણ કરે છે. કથાનો પટ બહુ મોટો નથી, છતાં તેમાં અડધો ડઝન કુટુંબોની પચાસેક વ્યક્તિઓ જોવા મળે છે. તાજેતરમાં મૃત્યુ પામેલા ધનવાન શાહુકારના એક માત્ર દીકરા વિનાયકરાવની સંપત્તિ પડાવી લેવાના આશયથી ખલનાયક ગોવિંદરાવ અને તેની બે સાગરિત કાકુબાઈ અને ઠમાબાઈ જાતજાતનાં કાવતરાં ઘડે છે. પરિણામે વિનાયકરાવ દારૂની લતે ચડે છે, પોતાની માને ઘરમાંથી કાઢી મૂકે છે, પત્ની સરસ્વતીના ચારિત્ર્ય પર શંકા લાવી તેને પણ કાઢી મૂકે છે, અને પૈસે તકે પાયમાલ થઇ જાય છે. પણ છેવટે ગોવિંદરાવ અને તેની સાગરીતો પકડાય છે, તેમને સજા થાય છે, વિનાયકને તેની સમ્પત્તિ, મા, અને પત્ની પાછાં મળે છે, અને એમ અંતે ઘીના ઠામમાં ઘી પડી રહે છે.

મધલી સ્થિતિ પુસ્તકાકારે પ્રગટ થઈ તે પહેલાં જ ૧૮૮૬માં હરિભાઉએ બીજી નવલકથા ગણપતરાવનું ધારાવાહિક પ્રકાશન શરૂ કરી દીધું હતું. પણ જે સામયિકમાં એ પ્રગટ થતી હતી તે એકાએક બંધ પડતાં આ નવલકથા અધૂરી રહી ગઈ હતી. એ પછી બીજી ઘણી નવલકથા લખી, છતાં હરિભાઉએ આ નવલકથા ક્યારે ય પૂરી ન કરી. પહેલી નવલકથા કરતાં આ કૃતિનાં પાત્રો, પ્રસંગો, વાતાવરણ, સાવ જૂદાં છે. સરકારી અફસરનો દીકરો ગણપતરાવ પૂણેની ડેક્કન કોલેજમાં બી. એ.નો અભ્યાસ કરે છે. તેની ઉંમર વીસેક વર્ષની છે, પણ તેનાં લગ્ન થઈ ગયાં છે. તેનો સહાધ્યાયી નાના અપરિણીત છે, વિધવા માતા અને દયાળુ કાકાને આશ્રયે રહે છે. નાનાની બહેન ગોદાવરીને સાસરામાં ઘણાં દુ:ખ વેઠવાં પડે છે. ગણપતરાવ સમાજ સુધારાની બાબતમાં બહુ આકળા-ઉતાવળા છે. ગણપતરાવ અને નાના એક સુસંસ્કૃત, સુખી કુટુંબના પરિચયમાં આવે છે. એ કુટુંબની દીકરી દ્વારકા સાથે વખત જતાં નાનાનાં લગ્ન થશે એવાં સૂચન કથામાં જોવા મળે છે. જો કે પૈસાના લોભને વશ થઈને નાનાના કાકા એક અભણ અને કદરૂપી છોકરી સાથે તેનાં લગ્ન નક્કી કરે છે, પણ નાના તેમની ઇચ્છાને વશ થવાની ચોખ્ખી ના પાડી દે છે એટલે નાનાને અને તેની માને કાકા ઘરમાંથી કાઢી મૂકે છે. તો બીજી બાજુ ગોદાવરી પરના સાસરિયાના ત્રાસ એટલા વધી જાય છે કે ગણપતરાવ અને નાના તેને પાછી લઈ આવવાનું ઠરાવે છે. બરાબર આ તબક્કે જ નવલકથા અટકી જાય છે. આજે આપણી પાસે જેટલી અને જેવી આ નવલકથા છે, તે જોતાં તેનો મુખ્ય હેતુ હિંદુ સ્ત્રીઓની સ્થિતિ બતાવીને તેને સુધારવાના માર્ગો ચિંધવાનો હશે એમ લાગે છે.

ગણપતરાવ લખાતી હતી તે દરમ્યાન જ હરિભાઉએ પોતાની ત્રીજી અને યશદા નવલકથા ‘પણ લક્ષ્યાંત કોણ ઘેતો?’ લખવાનું શરૂ કર્યું અને ૧૮૯૦માં પોતે શરૂ કરેલા સાપ્તાહિક ‘કરમણૂક’માં ધારાવાહિક રૂપે તેને પ્રગટ કરી. તેમની બધી સામાજિક નવલકથાઓમાં આ કૃતિ સૌથી વધુ ધ્યાનપાત્ર બની છે. મધ્યમ વર્ગના મોટા હિંદુ સંયુક્ત કુટુંબોમાંના લોકો અને તેમનું જીવન, સુધારાવાદી અને રૂઢીચુસ્ત વિચારસરણીઓ તથા નવી અને જૂની પેઢી વચ્ચેનો સંઘર્ષ, એ બધાની વચ્ચે અટવાયેલી સ્ત્રીઓની દયાજનક દશા – આ બધાનું સાચકલું ચિત્રણ આ નવલકથામાં જોવા મળે છે. આખી કૃતિ એક શિક્ષિત સ્ત્રીની આત્મકથા રૂપે લખાઈ છે. અલબત્ત, નવલકથા શરૂ થાય છે તે પહેલાં આત્મકથા લખનાર સ્ત્રી યમુનું તો મૃત્યુ થયું હોય છે. નાની વયે રઘુનાથ નામના ભણેલગણેલ, માયાળુ, સીધા સાદા છોકરા સાથે તેનાં લગ્ન થાય છે. યમુની સાસુ પણ ભલીભોળી છે, પણ સંયુક્ત કુટુંબનાં બીજા સભ્યો યમુને જે ત્રાસ આપે છે તે રઘુનાથ અને તેની મા મૂંગે મોઢે જોયા કરે છે, કારણ નબાપા રઘુનાથ અને તેની માનું ભરણપોષણ મામા કરી રહ્યા હતા. લગ્ન પછી થોડા જ વખતમાં ચોથી સુવાવડ વખતે યમુની માનું અવસાન થાય છે અને તેના પિતા બીજું લગ્ન કરે છે. પરિણામે પિયરની વાટ પણ યમુ માટે બંધ થઈ જાય છે. પણ પછી રઘુનાથ કાયદાનો અભ્યાસ કરવા મુંબઈ જાય છે ત્યારે માતા અને યમુને સાથે લેતો જાય છે. યમુ જીવનમાં પહેલી વાર મુક્તિનો શ્વાસ લે છે પણ તેનું આ સુખ ક્ષણિક નીવડે છે. અણધારી રીતે બાર કલાકની માંદગીમાં રઘુનાથનું મૃત્યુ થાય છે. યમુ અને સાસુ ન છૂટકે સંયુક્ત કુટુંબમાં પાછાં ફરે છે ત્યારે બીજા સભ્યો યમુને કેશવપન કરાવાવાની ફરજ પાડે છે. તે પછી તેણે જે માનસિક તાણ અનુભવવા માંડી તેમાંથી બહાર નીકળવાના એક ઉપાય તરીકે તે આત્મકથા લખવાનું શરૂ કરે છે. તેમ છતાં થોડા વખત પછી યમુનું મૃત્યુ થાય છે. યમુ પોતે કથામાં એક સ્થળે કહે છે તેમ એ જમાનામાં સ્ત્રીઓને પાળેલા પ્રાણીની જેમ રાખવામાં આવતી. પુરુષો પોતાની મરજી પ્રમાણે તેને પંપાળે કે મારે, ખાવાનું નીરે કે ભૂખી રાખે, નાની મોટી ભેટ આપે કે ઢોર માર મારે કે બીજી સજા કરે, સ્ત્રીએ એ બધું મૂંગે મોઢે સહી લેવાનું. સ્ત્રીઓની પસંદગી, મરજી કે લાગણીનો તો કોઈ વિચાર જ કરતું નહીં. અને એટલે જ કદાચ કૃતિનું શીર્ષક લેખકે આપ્યું છે: પણ લક્ષ્યાંત કોણ ઘેતો? પાત્રો, પ્રસંગો, વાતાવરણ, વગેરેના આલેખનની કુશળતા ઉપરાંત અહીં જૂદાં જૂદાં સ્ત્રી પાત્રોના સંવાદોમાં એ વખતની અશિક્ષિત કે અલ્પશિક્ષિત સ્ત્રીઓની બૈરક બોલીનો જે કુશળતાથી લેખકે ઉપયોગ કર્યો છે તે ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવો છે. કથામાં ચાલીસ જેટલાં પાત્રો છે પણ પ્રત્યેક પાત્રની રેખા તદ્દન અલગ પડી આવે એ રીતે દોરાઈ છે અને દરેક પાત્ર જીવંત અને ધબકતું લાગે છે. કથાનો વ્યાપ બહુ મોટો નથી, પણ તેની સામગ્રી સમૃદ્ધ છે અને હરિભાઉએ એ સામગ્રીને પૂરેપૂરો ન્યાય આપ્યો છે.

યશવંતરાવ ખરે અધૂરી રહેલી નવલકથા છે, પણ તે પછીની ‘મી’(૧૮૯૩-૧૮૯૫)માં ફરી આત્મકથનાત્મક શૈલી અપનાવી છે. ભાઉ ઉર્ફે સન્યાસી ભવાનંદ તેનો નાયક છે. અહીં સમાજ સુધારાની સાથે રાજકીય સુધારાની વાત પણ કથામાં ઉમેરાય છે. કાયદાનો સ્નાતક બનેલો ભાઉ આખી જિંદગી લોકસેવામાં ગાળવાનું નક્કી કરે છે, અને એ માટે છાપું ચલાવે છે, ભાષણો કરે છે, એક મઠની સ્થાપના કરે છે, અને પોતાની આસપાસ આદર્શવાદી સ્ત્રી-પુરુષોનું જૂથ ઊભું કરે છે. પણ ખૂબ પરિશ્રમ કરવાના થાકથી અંતે તેનું મૃત્યુ થાય છે. ભાઉ ઉપરાંત તેની બહેન તાઈ, ભાઉના ગુરુ શિવરામપંત, અને તેમની દીકરી સુંદરી આ કથાનાં મુખ્ય પાત્રો છે. નાની ઉંમરે તાઈનાં લગ્ન સાઠ વર્ષના ડોસા સાથે, અને તે પણ તેની ત્રીજી પત્ની તરીકે, કરી નાખવામાં આવે છે. પતિના ત્રાસથી પિયર પાછી આવીને તાઈ વધુ અભ્યાસ કરે છે, તો સાથોસાથ સમાજની નિંદા-કુથલીનો ભોગ પણ બને છે. જો કે પતિની છેલ્લી માંદગી વખતે તેને ઘરે પાછી જઈ તે પતિની સેવાચાકરી કરે છે. અભ્યાસ પૂરો કર્યાં પછી તે ભાઈએ શરૂ કરેલા મઠમાં જોડાઈ જાય છે. તો સુંદરી સંવેદનશીલ, કોમળ, પ્રેમાળ, અને પ્રેમ ઝંખતી સ્ત્રી છે. સુંદરી અને ભાઉ સાથે રહે છે અને એક બીજાંને અનુરૂપ છે એ જોઈ ખુદ શિવરામપંત સુંદરી સાથે લગ્ન કરવાની દરખાસ્ત ભાઉ આગળ રજૂ કરે છે. પણ એ પહેલાં જ ભાઉએ તો અપરિણીત રહી સમાજ સેવા કરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો છે. લગ્ન કર્યાં વગર સમાજ સેવાનું કામ થઈ શકે તેમ નથી એમ લાગવાથી ગોવર્ધનરામ સરસ્વતીચંદ્રને કથાને અંતે કુમુદના આગ્રહથી કુસુમ સાથે લગ્ન કરતો બતાવે છે, જ્યારે હરિભાઉનો આ નાયક લગ્નને સમાજસેવામાં વિઘ્ન માનીને સુંદરી સાથેનાં લગ્નની પોતાના ગુરુએ કરેલી દરખાસ્તનો અસ્વીકાર કરે છે.

જગ હેં અસેં આહે (૧૮૯૭-૧૮૯૯), ભયંકર દિવ્ય (૧૯૦૧-૧૯૦૩), અને માયેચા બાઝાર (૧૯૧૦-૧૯૧૨), હરિભાઉની પ્રમાણમાં ઓછી સંતોષકારક કહી શકાય તેવી સામાજિક નવલકથાઓ છે. તો આજ ચ (૧૯૦૪-૧૯૦૬) અને કર્મયોગ (૧૯૧૩-૧૯૧૭) તેમની અધૂરી રહેલી સામાજિક નવલકથાઓ છે. પુરોગામી કે સમકાલીન સામાજિક નવલકથાઓ સાથે સરખાવતાં હરિભાઉની કૃતિઓ વાસ્તવિક જીવનનું વધુ સાચકલું પ્રતિબિંબ ઝીલતી હોય તેમ લાગે છે. તેમણે પોતે આ નવલકથાઓને આજકાલચ્યા ગોષ્ટી  તરીકે ઓળખાવી છે. આ નવલકથાઓમાં આદર્શવાદ કે કલ્પનાવાદ જોવા મળતો નથી એવું તો નહિ, પણ તે લેખકે ઉપરથી ઠોકી બેસાડ્યા હોય તેવા નથી લાગતા, પણ જે-તે પાત્રોના વ્યક્તિત્વમાંથી ઉદ્દભવતા જણાય છે. બધી કૃતિઓની ભાષા પાંડિત્ય ભરી નથી, રોજ બ રોજની બોલાતી ભાષાનો રણકો તેમાં સાંભળવા મળે છે, અને છતાં દરેક મુખ્ય પાત્રને લેખક પોતીકી બોલી આપી શક્યા છે. તો બીજી બાજુ પાત્રોનાં વિચારો અને લાગણીઓનું ઝીણવટભર્યું નિરૂપણ અને પૃથક્કરણ લેખક સહજતાથી કરી શકે છે. સામાજિક નવલકથાને ક્ષેત્રે હરિભાઉનું સૌથી મહત્ત્વનું પ્રદાન એ છે કે તેઓ વ્યક્તિ અને કુટુંબનું નિરૂપણ એક સામાજિક ઘટક તરીકે કરે છે. એટલે તેમની નવલકથાઓ વ્યક્તિચિત્રો કે કુટુંબકથા ન બની રહેતાં સાચા અર્થમાં સામાજિક નવલકથાઓ બની રહે છે.

હરિભાઉએ એક અનુવાદિત અને દસ મૌલિક મળીને કુલ ૧૧ ઐતિહાસિક નવલકથા લખી છે. તેમાંની છ મરાઠા ઇતિહાસને લગતી છે: ઉષઃકાળ, સૂર્યોદય, સૂર્યગ્રહણ, ગઢ આલા પણ સિંહ ગેલા, કેવળ સ્વરાજ્યાસાઠી, અને મધ્યાહ્ન. તેમાંથી સૂર્યગ્રહણ અને મધ્યાહન અધૂરી રહેલી કૃતિઓ છે. ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં, અને ખાસ કરીને ગ્રાન્ટ ડફના હિસ્ટ્રી ઓફ મરાઠાઝ પુસ્તકના પ્રકાશન પછી અને તેને વિશેના નીલકંઠ જનાર્દન કીર્તનેના ટીકાત્મક વિવેચન પછી મહારાષ્ટ્રના નેતાઓ અને લોકોમાં મરાઠા યુગના ઇતિહાસમાં અને ખાસ કરીને શિવાજીના સમયમાં રસ જાગ્યો. ૧૮૯૫ના એપ્રિલથી લોકમાન્ય ટિળકના કેસરીમાં શિવાજી વિશેના લેખો પ્રગટ થવા લાગ્યા અને તેમની જ પ્રેરણાથી ૧૮૯૬ના એપ્રિલમાં પહેલી વાર ખૂબ જ ઉત્સાહપૂર્વક રાયગઢ ખાતે શિવાજીના જન્મ દિવસની ઉજવણી થઈ. અને ૧૮૯૫થી શિવાજી વિશેની હરિભાઉની નવલકથા ઉષઃકાળ હપ્તાવાર પ્રગટ થવા લાગી. ૧૬૪૭માં માત્ર સત્તર વર્ષની ઉંમરે શિવાજી તોરણનો કિલ્લો જીત્યા તે તેમની કારકિર્દીની પહેલી જીતની કથા આ કૃતિમાં કહેવાઈ છે. જો કે અહી કિલ્લાનું નામ બદલીને સુલતાનગઢ રાખ્યું છે અને શિવાજી, તાનાજી, યેશાજી, બીજાપુરના સુલતાન, અને રણદુલ્લાખાનને બાદ કરતાં બાકીના બધાં પાત્રો કાલ્પનિક છે. કથામાં પાત્રો અને પ્રસંગોનું વર્ણન એટલી તો તાદૃશ રીતે કરવામાં આવ્યું છે કે આખો ય ભૂતકાળ વાચકની નજર સામે ખડો થઈ જાય છે. ઘણા વિવેચકોને મતે આ તેમની ઉત્તમ ઐતિહાસિક નવલકથા છે. તો શિવાજીને હાથે થયેલું અફઝલખાનનું મોત એ સૂર્યોદયનું મુખ્ય વસ્તુ છે. જો કે આ એક જ પ્રસંગને આધારે નવલકથા લખવાનું શક્ય નથી એટલે લેખકે તેમાં ચન્દ્રરાવ અને તેની દીકરી તારાબાઈની આડકથા ઉમેરી છે. તેમાં ચન્દ્રરાવનું પાત્ર ઐતિહાસિક છે, પણ તારાબાઈનું કેવળ કાલ્પનિક. સૂર્યગ્રહણમાં શિવાજીએ ૧૬૬૬માં લીધેલી આગ્રાની મુલાકાત, ત્યાંનો તેમનો કારાવાસ, અને તેમાંથી ભાગી છૂટીને મહારાષ્ટ્રમાં થતું તેમનું પુનરાગમન, એટલી ઘટનાઓનું નિરૂપણ થયું છે. ગઢ આલા પણ સિંહ ગેલા તાનાજીએ ૧૬૭૦માં મેળવેલી સિંહગઢની જીતને આલેખતી લઘુ નવલકથા છે. આ કથાનો પણ પનો ટૂંકો હોવાથી લેખકે તેમાં ઉદયભાનુ અને કમલકુમારીની પ્રેમકથા ઉમેરી છે.

રૂપનગરચી રાજકન્યા (૧૯૦૦-૧૯૦૨), ચંદ્રગુપ્ત (૧૯૦૨-૧૯૦૪), કાલકૂટ (૧૯૦૯-૧૯૧૧), અને વજ્રાઘાત (૧૯૧૩-૧૯૧૫) હરિભાઉની બીજી ઐતિહાસિક નવલકથાઓ છે. તેમાંથી કાલકૂટ અધૂરી રહી ગઈ છે.                      

૧૮૯૫થી ૧૯૦૩ સુધીમાં લખેલી ચાર નવલકથા દ્વારા હરિભાઉએ મહારાષ્ટ્રની અસ્મિતાની ગૌરવ ગાથા આલેખી છે. તેવી જ રીતે કનૈયાલાલ મુનશીએ પણ જય સોમનાથ, પાટણની પ્રભુતા, ગુજરાતનો નાથ, અને રાજાધિરાજ એ ચાર નવલકથા દ્વારા ગુજરાતની અસ્મિતાની ગૌરવ ગાથા આલેખી છે. હરિભાઉની જેમ મુનશી પણ પોતાની ઐતિહાસિક નવલકથાઓમાં કાલ્પનિક પાત્રોને અને આડકથાઓને મહત્ત્વ આપતાં અચકાતા નથી. બંનેને ઐતિહાસિક કરતાં કાલ્પનિક પાત્રોનું નિરૂપણ કરવાનું વધુ ફાવે છે, અને તેથી તેમનાં કાલ્પનિક પાત્રો વધુ આકર્ષક લાગે છે. બંનેએ ઇતિહાસ સાથે છૂટ લીધી છે, પણ તે માટે મુનશીને માથે પડી હતી તેવી પસ્તાળ હરિભાઉને માથે પડી નહિ કારણ મોચન ગઢથી જ આમ કરવું સ્વીકાર્ય બન્યું હતું. પાત્રો અને ઘટનાઓના પ્રભાવક આલેખનથી આ બંને લેખકો વાચકોને સતત જકડી રાખે છે. બંનેએ પોતપોતાની ભાષાની નવલકથાના વિકાસમાં બહુમૂલ્ય ફાળો આપ્યો છે.

‘ઐતિહાસિક નવલકથાનો આત્મા છે ઐતિહાસિક વાસ્તવ અને આભાસનું મિશ્રણ અથવા ઇતિહાસ અને કલ્પનાનું મિશ્રણ. આ બંનેનું મિશ્રણ કેટલા પ્રમાણમાં કરવાથી તે પરસ્પરને ઉપકારન નીવડશે અને કૃતિની કલાત્મકતામાં ઉમેરો કરશે તેનો આધાર લેખકની કુશળતા પર રહેલો છે.’ – આ શબ્દો છે હરિભાઉના, પણ મુનશીએ પણ લખ્યા હોય તેવા લાગે છે. આ બંને લેખકો નવલકથા રૂપે ઇતિહાસ નથી લખી રહ્યા, પણ નવલકથાના સર્જન માટે ઐતિહાસિક સામગ્રીનો ઉપ-યોગ કરી રહ્યા છે, અને એ રીતે ભૂતકાલીન વાતાવરણ અને મિજાજનું પુનઃસર્જન કરી રહ્યા છે. એટલે કે તેમની નવલકથાઓ પૂર્વપદપ્રધાન નહીં પણ ઉત્તરપદપ્રધાન છે, તેમાં ઐતિહાસિકતા કરતાં નવલકથાનાં તત્ત્વ પર વધુ ભાર છે. બંનેની નવલકથાઓ ઇતિહાસના દસ્તાવેજો નથી, પણ ઇતિહાસકલ્પ કથાઓ છે, અને આ હકીકતમાં જ બંનેની ઐતિહાસિક નવલકથાનું કલાત્મક મૂલ્ય સમાયેલું છે.

આમ, ૧૯મી સદીના અંત સુધીમાં મરાઠી ભાષામાં નવલકથા દ્રઢમૂલ થઇ ચૂકી હતી. સામાજિક, રોમેન્ટિક, અને ઐતિહાસિક, એમ તેની ત્રણ શાખાઓ પોતપોતાની રીતે વિકસવા લાગી હતી. સામાજિક નવલકથાઓ સમકાલીન સમાજનું વિગતવાર ચિત્રણ કરવાની સાથોસાથ, વ્યક્તિ, કુટુંબ, અને સમાજના જીવનમાં જે દૂષણો પેસી ગયાં હતાં તેના તરફ આંગળી ચિંધતી હતી એટલું જ નહિ, એ ત્રણેની સ્થિતિ સુધારવા માટેના માર્ગો પણ નિર્ભિકતાથી સૂચવતી થઈ હતી. તો ઐતિહાસિક નવલકથાઓ મુખ્યત્વે મહારાષ્ટ્રના ગૌરવભર્યા ભૂતકાળનું અને તે સમયના લોક્નાયકોનું આલેખન કરીને વિદેશી શાસનની એડી તળે કચડાતા, અકળાતા, મૂંઝાતા લોકોને તેમની અસ્મિતા અંગે સભાન કરી રહી હતી. તો રોમેન્ટિક નવલકથાઓ કપરી વાસ્તવિકતાથી, ભલે થોડી વાર માટે, પણ વાચકને દૂર લઈ જઈને કાલ્પનિક સૃષ્ટિમાં મનોરંજન માણવાની તક પૂરી પાડતી હતી. એક-એક નવલકથા જ લખનાર બાબા પદમનજી અને રામચંદ્ર ભીકાજી ગુંજીકરે જે બીજ રોપ્યાં તેનાં પહેલાં સુફળ હરિ નારાયણ આપટેની નવલકથાઓ દ્વારા જોવા મળ્યાં. તેમણે જ મરાઠી નવલકથાને વીસમી સદીની આશાઓ, આકાંક્ષાઓ, અને અપેક્ષાઓને સંતોષી શકે એવી સક્ષમ બનાવી. તેમની જ એક નવલકથાના નામની મદદ લઈને કહીએ તો ઓગણીસમી સદીને અંતે મરાઠી ભાષાના આકાશમાં નવલકથાનો સૂર્યોદય થઈ ચૂક્યો હતો. 

ઇંગ્લિશ ડિક્શનરીમાં એક શબ્દ છે ‘Dickensian’, અને તેની વ્યાખ્યા આ મુજબ છેઃ ‘the environments and situations most commonly portrayed in Dickens’ writings, such as poverty and social injustice and other aspects of Victorian England’. આ વ્યાખ્યાથી કેટલાક પ્રશ્ન ઉદ્દભવે છે ઃ કોણ હતા આ ચાર્લ્સ ડિકન્સ? કેવું હતું તેમણે આલેખેલું વિક્ટોરીઅન ઇંગ્લેન્ડ? અને તે સમયમાં લખાયેલું ડિકન્સનું સાહિત્ય આજના જમાનામાં કેટલું પ્રાસ્તાવિક છે?

પર્સનલ લાઈફ = ૨૦ નવલકથાઓ ઉપરાંત ટૂંકી વાર્તાઓ, નાટક, કવિતા, નિબંધ અને કેરેકટર સ્કેચીસસ જેવું આજીવન લખતાં રહેલા ચાર્લ્સ ડિકન્સનો જન્મ ૭ ફેબ્રુઆરી, ૧૮૧૨ના રોજ પોર્ટ્સમાઉથમાં મધ્યમવર્ગીય કુટુંબમાં થયો હતો. તેમના પિતા જ્હોન ડિકન્સ નેવીની પે-ઓફિસમાં ક્લર્ક હતા. જ્હોન ડિકન્સમાં કાબેલિયત હતી અને સર્વિસમાં તેઓ ધીમે-ધીમે આગળ વધ્યા હતા, પરંતું તેમની જીવનશૈલી આવકથી વધુ ખર્ચવાળી હતી.

૧૮૧૪માં ચાર્લ્સના પિતાને નોકરી અંતર્ગત અનિશ્ચિત મુદ્દત માટે લંડન મોકલવામાં આવ્યા. બે-એક વર્ષ રાહ જોઈને ૧૮૧૭માં ડિકન્સ ફેમિલી, ચટામમાં સ્થાયી થયું હતું અને ત્યાં ચાર્લ્સ ડિકન્સના બાળપણના સુખદ દિવસો વીત્યા હતા. બાળ ચાર્લ્સને શરૂઆતનું શિક્ષણ માતા પાસેથી મળ્યું અને પછીથી તેમણે ચટામમાં જ શાળાનું ભણતર લીધું. એ સમય દરમિયાન જ તેઓએ પોતાના પિતાના પુસ્તકસંગ્રહમાંથી ટોબિઆસ સ્મોલેટ અને હેન્રી ફિલ્ડિંગ જેવા લેખકોને રસપૂર્વક વાંચ્યા હતા. એ સમય દરમિયાન ચાર્લ્સ ડિકન્સના મનમાં Gad’s Hill Palaceમાં રહેવાની મહેચ્છા પણ પ્રગટી હતી.

ડિકન્સના પિતાને લંડનની નોકરીમાંથી ૧૮૨૨માં પાછા મોકલવામાં આવ્યા અને ડિકન્સ ફેમિલીના સુખદ દિવસોનો અંત આવ્યો હતો. ‘આમદની અઠ્ઠની, ખર્ચા રૂપૈયા’વાળી જીવનશૈલીના કારણે જ્હોન ડિકન્સ ગળાડૂબ દેવામાં હતા. ચાર્લ્સની માતાએ એક સ્કૂલમાં નોકરી શરૂ કરી, આ દેવું ઘટાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતું દેવું તો વધતું જ ચાલ્યું. ઘરે રોજરોજ લેણિયાતોની ઉઘરાણી થવા લાગી અને ડિકન્સ કુટુંબની ઇજ્જત દિવસે-દિવસે ઘટતી ચાલી.

આવા વિષમ આર્થિક સંજોગોમાં ડિકન્સ ફેમિલી ચટામ છોડીને લંડનના કેમડન ટાઉનમાં આવી વસ્યું. બાર જ વર્ષના ચાર્લ્સ ડિકન્સનું ભણતર અટકાવી દેવામાં આવ્યું અને તેમને એક શૂ-બ્લેિકગ વેરહાઉસમાં ખૂબ જ ઓછા પગારે (અઠવાડિયાના ૬ શિલિંગ) દિવસના ૧૦ કલાક કામ કરવા માટે મોકલવામાં આવ્યા. બે અઠવાડિયા બાદ જ ચાર્લ્સના પિતાને દેવું ભરપાઈ ન કરી શકવાના કારણે જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા. થોડા સમયમાં ચાર્લ્સની માતા અને તેમના ચાર નાના ભાઈઓને પણ એ સમયના કાયદા પ્રમાણે જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા.

પછીના ચાર-પાંચ મહિના ચાર્લ્સના જીવનના બહુ પીડાદાયક દિવસો હતા. શરીર તોડી નાખે તેવી મજૂરી ઉપરાંત અપૂરતો ખોરાક, ઝૂંપડપટ્ટી જેવું રહેઠાણ અને એકદમ બરછટ સાથીદારોએ ચાર્લ્સના માનસને બહુ પીડ્યું. આ શરમિંદગીભરી પરિસ્થિતિએ ચાર્લ્સના સંવેદનશીલ માનસ પર પ્રગાઢ અસર છોડી હતી, પણ તેઓ ‘ડેવિડ કોપરફિલ્ડ’ના થોડાંક પાનાંઓ સિવાય જીવનપર્યંત એ અનુભવ વિષે કદી બોલ્યા નહીં. ગરીબ અને ગરીબીનો જે પ્રત્યક્ષ અનુભવ થયો, તેણે ચાર્લ્સના ઘડતરમાં મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. એ પરિસ્થિતિને યાદ કરતાં તેમણે પોતાના બાયોગ્રાફર જ્હોન ફોસ્ટરને કહ્યું હતું ઃ ‘The blacking-warehouse was … a crazy, tumble-down old house, … literally overrun with rats. Its wainscoted rooms, and its rotten floors and staircase, and the old grey rats swarming down in the cellars, and the sound of their squeaking and scuffling coming up the stairs at all times, and the dirt and decay of the place, rise up visibly before me, as if I were there again. The counting-house was on the first floor, looking over the coal-barges and the river. There was a recess in it, in which I was to sit and work. My work was to cover the pots of paste-blacking; first with a piece of oil-paper, and then with a piece of blue paper; to tie them round with a string; and then to clip the paper close and neat, all round, until it looked as smart as a pot of ointment from an apothecary's shop. When a certain number of grosses of pots had attained this pitch of perfection, I was to paste on each a printed label, and then go on again with more pots. Two or three other boys were kept at similar duty down-stairs on similar wages. One of them came up, in a ragged apron and a paper cap, on the first Monday morning, to show me the trick of using the string and tying the knot. His name was Bob Fagin; and I took the liberty of using his name, long afterwards, in Oliver Twist.’ (from The Life of Charles Dickens)

જેલવાસના ત્રણ-ચાર મહિના બાદ જ્હોન ડિકન્સની માતા, એટલે કે ચાર્લ્સ ડિકન્સની દાદીનું મૃત્યું થયું અને તેને કારણે જે વારસો જ્હોન ડિકન્સને મળ્યો, તેનાથી દેવું ભરપાઈ કરીને તેઓ જેલમાંથી મુક્ત થઈ શક્યા. જો કે દેવું ભરપાઈ થઈ ગયા પછી પણ ચાર્લ્સને શૂ-બ્લેિકગ વેરહાઉસમાંથી તાત્કાલિક મુક્તિ ન મળી. તેમની માતાએ તેમની પાસે થોડોક વધારે સમય એ કામ શરૂ રખાવ્યું. આ બાબતની ડિકન્સના લાગણીતંત્ર પર ખૂબ જ અસર પડી હતી. તેમણે એક વાર કહ્યું હતું ‘I never afterwards forgot, I never shall forget, I never can forget, that my mother was warm for my being sent back’. તેમનો સ્ત્રીઓ પ્રત્યેનો જે ચોક્કસ અભિગમ હતો તે પણ કદાચ આ જ ઘટનાને કારણે ઘડાયો હશે.

પછીથી તેઓએ પોતાનું શિક્ષણ પૂરું કર્યું, લોયર ઓફિસમાં કામ કર્યું, શોર્ટ હેન્ડ શીખ્યા, પત્રકારત્વમાં હાથ અજમાવ્યો અને ‘પિકવિક પેપર્સ’થી નવલકથાકાર તરીકે સાહિત્યની સફર શરૂ કરી, એ તો ઈતિહાસ છે. ૪૪ વર્ષની ઉંમરે તેમણે બાળપણમાં જે Gad’s Hill Palaceમાં રહેવાનું સપનું જોયું હતું તે પણ પૂરું કર્યું. તેમની પ્રથમ નવલકથા ‘પિકવિક પેપર્સ’ માટે તો એવું કહેવાય છે કે તેણે જેટલું ઇંગલેન્ડનું ભલું કર્યું હશે, તેટલું તો બાઇબલે પણ નથી કર્યું. આ ‘પિક્વિક પેપર્સ’માં તેમણે તે સમયના ઇંગ્લેન્ડ અને તેની સમસ્યાનોએ આબાદ રીતે પ્રતિબિંબિત કર્યા છે. તેમના લેખનમાં તેમના આ અનુભવોની અસર લગભગ બધે જ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત તેમના સમયના ઇંગ્લેન્ડની પણ એક તાસીર હતી જેણે તેમની અનુભવ સૃષ્ટિમાં ઘણું ઉમેર્યું હતું.

તે સમયનું ઇંગ્લેન્ડ ઃ કોઈ પણ લેખકને સમજતા પહેલાં લેખક જે સમય અને પરિસ્થિતિમાં જન્મ્યા અને ઉછર્યા તે સમયને સમજવો જરૂરી બને છે. કારણ કે છેવટે તો લેખક પણ એ જ સમાજનો હિસ્સો છે ને. કેવું હતું તે સમયનું ઇંગ્લેન્ડ? ઇ.સ. ૧૭૮૯થી ૧૭૯૨ દરમિયાન થયેલું ફ્રેન્ચ રિવોલ્યુશન (ક્રાંતિ) અને ત્યાર બાદ ૧૮૧૫ સુધી ચાલેલા નેપોલિયન એરા(યુગ)ની ગંભીર અસર સમગ્ર યુરોપ પર પડી હતી. ઇંગ્લેન્ડ પણ એમાંથી કેવી રીતે બાકાત રહે? એ ફ્રેન્ચ રિવોલ્યુશનની અસર હેઠળ જ ઇંગ્લેન્ડવાસીઓએ સમાજના સ્થાપિત હિતોને ઉખાડી ફેંકીને સમાજની પુનર્રચનાના વિચારને ઉત્સાહપૂર્વક વધાવ્યો હતો. પરંતું જ્યારે ફ્રાન્સમાં હિંસા અને ભયનું સામ્રાજ્ય ચોમેર ફેલાઈ ગયું ,ત્યારે ઇંગ્લેન્ડનો ઉચ્ચવર્ગ – શાસકો અને ધનિકો – આ સ્થિતિથી ખાસ કરીને ચિંતિત બન્યા. જ્યારે બીજી બાજુ, ગરીબો અને લિબરલ (ઉદારમતી) વિચારસરણી ધરાવનારા વિચારકોને ફ્રાન્સની ક્રાંતિ અને તેના પરિણામોથી પ્રોત્સાહન મળ્યું હતું. ઇંગ્લેન્ડ જ્યારે ફ્રાન્સ સાથે યુધ્ધ કરવા ઉતર્યું ,ત્યારે ઇંગ્લેન્ડમાં આંતરિક અવ્યવસ્થા ફેલાઈ અને દમનકારી પગલાં લેવામાં આવ્યાં.

યુરોપમાં ચાલી રહેલા આ સંઘર્ષોને કારણે અંગ્રેજ પ્રજાનું જીવન ખૂબ જ મુશ્કેલીભર્યું બન્યું હતું. યુધ્ધના ખર્ચને પહોંચી વળવા પ્રજા પર જે ભારે કર નંખાયા હતા તેની સૌથી ખરાબ અસર ગરીબો પર પડી હતી. મોંઘવારી અને ખાદ્ય સામગ્રીની અછત જેવી મુશ્કેલી તો હતી જ, પણ જ્યારે પ્રશાસને પેપર કરન્સી દાખલ કરી અને તેને કારણે નાણાંકીય ફુગાવો થઈ ગયો, ત્યારે તો હાલત તેનાથી પણ ખરાબ થઈ ગઈ. ફ્રાન્સ અને તેના શત્રુઓ વચ્ચે ચાલી રહેલ લાંબા યુધ્ધના પરિણામે ઇંગ્લેન્ડનું, તૈયાર વસ્તુઓ(manufactured goods)નું બજાર તૂટ્યું હતું અને ૧૮૧૧થી ૧૮૧૩ દરમિયાન બેકારીનું પ્રમાણ ખૂબ જ વધી ગયું હતું. ૧૮૧૧માં બેકાર થયેલા લોકોનું એક ગ્રુપ (જૂથ) કે જે લ્યુિડટસ (Luddites) નામે ઓળખાતું હતું તેઓ આખા ઇંગ્લેન્ડમાં ફરીને મોટા-મોટા પ્રોડક્શન મશીનોને તોડી રહ્યું હતું કારણ કે તેઓ માનતાં હતાં કે આ મશીનોથી જ તેમનું લેબર માર્કેટ તૂટ્યું હતું.

ઇ.સ. ૧૮૧૨માં, એ વર્ષ કે જેમાં આપણા પ્રિય ચાર્લ્સ ડિકન્સનો જન્મ થયો, manufacturing equipmentનો નાશ કરનાર માટે ફાંસીની સજા જાહેર કરવામાં આવી હતી. (તે સમયે કુલ ૨૨૦ ગુનાઓ ફાંસીની સજાને પાત્ર હતા.) ૧૮૧૫માં જ્યારે નેપોલિયનનો પરાજય થયો અને તેને સેંટ હેલેનાના ટાપુ પર આજીવન કેદ કરવામાં આવ્યો, ત્યારે લોકોમાં સુખ અને શાંતિની એક આશા બંધાઈ. પણ કેવી ઠગારી હતી એ આશા! થોડા સમયમાં જ ઇંગ્લેન્ડે ક્યારે ય ન જોઈ હોય તેવી મંદી આવી અને working class આ બધામાં પીસાતો રહ્યો. ફરી એક વાર, આખા દેશમાં હિંસા અને તોડફોડ વ્યાપક બન્યા અને શાસક્વર્ગે તેનો જવાબ પ્રતિહિંસાથી વાળ્યો. આ હિંસા-પ્રતિહિંસા તેની ટોચ પર ત્યારે પહોંચી જ્યારે ૧૬ ઓગસ્ટ, ૧૮૧૯ના દિવસે આ દેશનો પોતાનો ‘જલિયાવાલાબાગ કાંડ’ થયો, જેને ‘પીટરલૂ મેસેકર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ દિવસે માન્ચેસ્ટરના સેંટ પિટર્સ ફિલ્ડમાં સેનાની એક ટુકડીએ જાહેર સભામાં ભેગા થયેલા શાંત અને નિ:શસ્ત્ર નાગરિકો પર ગોળીઓ વરસાવી, જેમાં ૧૧ પ્રજાજનો મૃત્યુ પામ્યાં અને ૪૦૦થી વધારે ઘાયલ થયાં. લોકોમાં હાહાકાર થઈ ગયો અને પ્રશાસને એ હિંસાનો માર્ગ છોડવો પડ્યો.

ત્યારબાદ ધીમે-ધીમે બધું થાળે પડવા માંડ્યું. ગુલામી પ્રથા નાબૂદ થવા માંડી, ટોરી પક્ષના હાથમાંથી સત્તા વ્હિગ પક્ષના હાથમાં આવ્યા બાદ, પાર્લામેન્ટરી રિફોર્મ થયું, અને બાળ-મજૂરીને લગતા કાયદા અસ્તિત્વમાં આવ્યા. ક્વિન એલિઝાબેથના સમયથી ગરીબોને, જેને એ સમયે પૉપર્સ (paupers) તરીકે ઓળખવામાં આવતા, સીધી જ નાણાંકીય મદદ મળતી હતી. આર્થિક મંદી બાદ આ સમસ્યા વધારે ગંભીર બની હતી. કેટલાયે સાજા-નરવા, તંદુરસ્ત લોકો, કે જે કામ કરી શકે તેમ હતા, તેઓ કામ કરવાને બદલે આ મદદ લેવાનું વધારે પસંદ કરવા લાગ્યા. કારણ કે કામ મળતું નહોતું અને જો મળતું તો ઓછા વળતરવાળું મળતું. સરવાળે જે નિયમિત કામ કરતાં તેમના પર આ સમસ્યાનું ભારણ કર સ્વરૂપે આવવા માંડ્યું, અને કરદાતાઓમાં અસંતોષ વ્યાપી ગયો. આ સમસ્યાનું સમાધાન લાવવા માટે ૧૮૩૪માં ‘ધ પૂઅર લૉ’ લાવવામાં આવ્યો. કાયદો ‘પૂઅર’ નહોતો, તેનું નામ હતું ‘ધ પૂઅર લૉ’. આ કાયદા હેઠળ કામ કરી શકે તેવા પૉપર્સે વર્કહાઉસમાં રહેવું પડતું અને કામ કરવું પડતું. તેમ છતાં સામાન્ય કરદાતાઓની નજરે તેઓ ઘૃણાસ્પદ હતા. આ વર્કહાઉસીઝમાં વધારે લોકો આવે નહીં અને આવેલા વધારે ટકે નહીં તે માટે વર્કહાઉસીઝમાં જીવવું ખૂબ કઠિન બનાવવામાં આવ્યું. તનતોડ કામ, અપૂરતો ખોરાક અને અમાનવીય વ્યવહાર, આ વર્કહાઉસીઝમાં રહેનારા લોકોના દૈનિક જીવનનો ભાગ બની ગયા. જો કે એની અસર પણ પડી. ૩ વર્ષમાં જ આ વર્કહાઉસીઝને નિભાવવાનો ખર્ચ ત્રીજા ભાગનો થઈ ગયો. પણ આ વર્કહાઉસીઝમાં રહેનારા દરેક લોકો આ સિસ્ટમનો ગેરલાભ ઊઠાવવા નહોતા આવતા. જેમ સૂકા જોડે લીલું બળે તેમ ખરેખર આ મદદની જરૂરત હતી, તેઓનું જીવન આ બધાના કારણે ખૂબ દુષ્કર બની ગયુ હતું. ચાર્લ્સ ડિકન્સની બીજી જ નવલકથા ‘Oliver Twist’નું કથાબીજ અહીંથી રોપાય છે.

આટલી ઐતિહાસિક પશ્ચાદભૂમિની મદદથી ડિકન્સના સમયના ઇંગ્લેન્ડને બરાબર સમજી શકાય તેમ છે. ક્વિન વિક્ટોરિયા, કે જેના નામથી એ સમયને ‘વિક્ટોરીઅન એજ’ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. જ્યારે ૨૦ જૂન, ૧૮૩૭ના રોજ તે સત્તાધીન થયાં, ત્યારે આપણા પ્રિય ચાર્લ્સ ડિકન્સ પચીસ વર્ષના હતા. તેમના ‘પિકવિક પેપર્સ’ પ્રસિદ્ધ થઈ રહ્યાં હતા અને તેઓ ધીમે-ધીમે લોકપ્રિય થઈ રહ્યા હતા.

ઓલિવર ટ્વિસ્ટ ઃ હમણાં જ જેની વાત કરી, એવા એક વર્કહાઉસમાં ઑલિવર ટ્વિસ્ટનો જન્મ થાય છે અને જ્યારે ઑલિવર પહેલો શ્વાસ લે છે ત્યારે તેની માતા અંતિમ શ્વાસ લે છે. પિતા કોણ છે તેની તો જાણ પણ નથી હોતી માટે ઑલિવર ટ્વિસ્ટને એ વર્કહાઉસમાં જ રાખવામાં આવે છે. ઑલિવર ટ્વિસ્ટ નામ કોણે પાડ્યું તેના જવાબમાં Mr Bumble (ટ્રાન્સફોર્મરવાળા નહીં) સગર્વ જવાબ આપે છે ઃ ‘I, Mrs. Mann. We name our fondlings in alphabetical order. The last was S, – Swubble, I named him. This was a T, – Twist, I named him. The next one as comes will be Unwin, and the next Vilkins.’ કેવું સંવેદનાહીન! અનાથ બાળકો તેમના માટે alphabetical order છે.

આ બાળકોને ખાવા માટે શું આપવામાં આવતું? એક નાનકડી વાટકી જેટલી રાબ. (gruel) એ વાટકી વિશે ડિકન્સે પોતાની આગવી શૈલીમાં લખ્યું છે ઃ ‘The bowls never wanted washing. The boys polished them with their spoons till they shone again; and when they had performed this operation (which never took very long, the spoons being nearly as large as the bowls) ….’ આવી ભૂખમરા જેવી પરિસ્થિતિમાં બધાં અનાથ બાળકો અંદર-અંદર ચર્ચા કરી નક્કી કરે છે કે આપણે થોડું વધારે ખાવાનું માંગવું જોઈએ. પણ બિલાડીના ગળે ઘંટ બાંધશે કોણ? છેવટે તેના માટે ચિઠ્ઠીઓ નાખવામાં આવે છે (to draw lots) અને તેના દ્વારા એવું નક્કી થાય છે કે એ કામ ઑલિવર કરશે. (આખી નવલકથામાં ઑલિવર કોફિન મેકરને ત્યાંથી ભાગી જવા સિવાય ક્યારેય કશું જ નક્કી નથી કરતો. બધું જ તેના નસીબ કે હિતેચ્છુઓ દ્વારા જ નક્કી થતું હોય છે.) એટલે ઑલિવર એ દિવસે સાંજે ચમચી જેવડી વાટકીની રાબ પીધા પછી કહે છે ઃ ‘Please, sir, I want some more.’ બસ, આ જ એનો ગુનો. એક ચમચી રાબ વધારે માંગવા માટે તેને જે સજા કરવામાં આવે છે તેની કલ્પના પણ ન કરી શકાય. જે પોતે માતા કે પિતા બન્યા છે તે જાણે છે કે બાળકને એક ચમચી વધારે ખવડાવવા માટે મા-બાપ કેટલાં કાલાંવાલાં કરતાં હોય છે અને જે હજી માતા કે પિતા બન્યા નથી તેમને પોતાનાં બાળપણમાં એક ચમચી વધારે ખાવા માટેની માતા-પિતા લડાવેલા લાડ તો યાદ જ હશે. પણ આ અનાથ ઑલિવરને લાડ લડાવે કોઈ ક્યાં હતું? (આ ‘Please, sir, I want some more.’વાળું દ્રશ્ય વિશ્વ સાહિત્યમાં લખાયેલા સૌથી યાદગાર દ્રશ્યોમાંનું એક છે. આપણે બધાએ સ્કૂલે કે કૉલેજમાં ક્યાંકને ક્યાંક તો એ વાંચ્યું જ હશે.) તેને તો એક ચમચી રાબ વધારે માંગવા માટે આ વર્કહાઉસમાંથી કાયદેસર કાઢી મૂકવાનો નિર્ણય લેવાયો. તેના માટે જાહેરાત મૂકવામાં આવી કે જે વ્યક્તિ આ છોકરાને પોતાના ઍપ્રિન્ટિસ તરીકે લઈ જશે તેને વર્કહાઉસ તરફથી પાંચ પાઉન્ડ આપવામાં આવશે. અને છેવટે તેને કોફિન બનાવનારાના Mr Sowerberryના ઍપ્રિન્ટિસ તરીકે વર્કહાઉસની બહાર મોકલી દેવામાં આવે છે.

ત્યાં પણ તેની સાથે ખૂબ જ ખરાબ વર્તન કરવામાં આવે છે. ઓલિવર ખૂબ જ સંવેદનશીલ બાળક છે. ડિકન્સે તેના માટે લખ્યું છે ઃ ‘Oliver, instead of possessing too little feeling, possessed rather too much.’ જ્યારે એક દિવસ ઑલિવરની માતાનું ઘોર અપમાન કરવામાં આવે છે, ત્યારે આ સંવેદનશીલ બાળક ત્યાંથી ભાગી નીકળે છે. લંડન આવીને તે આર્ટફુલ ડોજર દ્વારા ફેગિનના શિકંજામાં સપડાય છે જે તેને પાકીટમાર અને ચોર બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. (લાગે છે ને કોઈ હિન્દી ફિલ્મની વાર્તા જેવું!) પછી તેને કિસ્મત ક્યાં-ક્યાં ઢસડી જાય છે અને શું-શું કરાવે છે તે તો બહુ લાંબી વાત છે. પણ અંતમાં ‘All’s well that ends well’ આવે છે. ઑલિવરને જેટલા ખરાબ માણસો મળ્યા છે તેટલા જ સારા માણસો પણ મળે છે અને ટિપિકલ ડિકન્સીઅન સ્ટાઇલમાં સારાને અંતે સારુ અને ખરાબને અંતે ખરાબ મળે છે. Poetic justiceની જેમ જ બધા પોતપોતાનાં કર્મોનું ફળ પામે છે. ઑલિવર ઉપરાંત ચાર્લ્સ ડિકન્સે મિસ્ટર બમ્બલ, આર્ટફુલ ડોજર, ફેગિન, નેન્સી, સાઇક્સ, મોન્ક્સ જેવાં ઘણાં યાદગાર પાત્રો સર્જ્યા છે.

Characters from real life : અહીં એક નાનકડી આડવાત અપ્રસ્તુત નહીં ગણાય. ચાર્લ્સ ડિકન્સે પોતાની નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓમાં ૪૦૦થી વધારે પાત્રોનું સર્જન કર્યું છે અને તેમના પાત્રોમાંથી અમુક નામ તો ખૂબ જ યાદગાર અને અર્થસૂચક બની ગયા છે. જેમ કે ‘ક્રિસમસ કેરોલ’માં તેમણે સર્જેલ Scroogeનું નામ હવે કંજૂસ શબ્દનો સમાનાર્થી શબ્દ બની ગયો છે. ‘લેખકને આટલા બધા પાત્રો અને તેના નામની પ્રેરણા ક્યાંથી મળતી હશે?’ એવા સવાલ સાથે રુથ રિચર્ડસન નામની એક અન્વેષકે થોડુંક સંશોધન કર્યું છે. [Dickens and the Workhouse: Oliver Twist and the London Poor, by Ruth Richardson (Oxford University Press)]

ડિકન્સ જ્યારે ૧૭થી ૨૦ વર્ષની ઉંમરે મેર્લિબૉન સ્ટ્રીટ પર રહેતા હતા ત્યારે તેમના ઘરથી થોડેક જ દૂર એક દીવા માટે તેલ અને ટૅલો વેચતો વેપારી હતો, જેનું નામ હતું William Sykes જેના પરથી ‘ઑલિવર ટ્વીસ્ટ’ના Bill Sikes નું સર્જન થયું હોય. નજીકમાં જ બીજા એક વેપારી હતો Goodge જેને તે સમયે લોકો કંજૂસ કહીને હસતા હતા. ‘ક્રિસમસ કેરોલ’ના કંજૂસ Scroodge કદાચ અહીંથી જન્મ્યા હશે. ત્યારે Marley નામક ચીઝ બનાવનાર પણ ત્યાં જ હતા, જે કદાચ ‘ક્રિસમસ કેરોલ’ના Mr Marley બન્યા હોય. નાનકડી કોર્નર શોપની ઉપરનું ડિકન્સનું જે 10, Norforlk Street નું ઘર હતું (જે હવે 22 Cleveland Street થઈ ગયું છે.) ત્યાંથી આ બધા વેપારીઓ એકદમ નજીકમાં જ હતા. સૌથી અગત્યની વાત એ કે ડિકન્સના આ ઘરથી માત્ર નવ બારણા દૂર જ એક વર્કહાઉસ પણ હતું, જેને ‘ઑલિવર ટ્વિસ્ટ’ની પ્રેરણા માનવામાં આવે છે. ત્યાં જ એક વીશી ચલાવનારા Mr Sowerby પણ હતા, જે ‘ઑલિવર ટ્વિસ્ટ’ના Mr Sowerberry હોઈ શકે. તે સમયના ડિકન્સના ઘરની સામે જ Dan Weller નામની વ્યક્તિની બૂટની દુકાન હતી અને ‘પિકવિક પેપર્સ’ના Mr Sam Weller પણ બૂટ જ ચમકાવતા હતા. આટલી બધી સમાનતાઓ એમ સૂચવે છે કે આ માત્ર coincidence ન હોય.

ઇંગ્લેન્ડ અને ડિકન્સ ઃ આપણે આગળ નોંધ્યું તેમ ડિકન્સના સમયના ઇંગ્લેન્ડમાં પ્રજા પર ભારે કર, નાણાંકીય ફુગાવો, ઇંગ્લેન્ડે ક્યારેય ન જોઈ હોય તેવી મંદી, સાજા-નરવા લોકો દ્વારા ગરીબો-અશક્તોને મળતી મદદનો થતો દુરુપયોગ (benefit frauds), બેકારી, ધનિકોનું વર્ચસ્વ અને મધ્યમવર્ગ તથા ગરીબોનો સંઘર્ષ આ બધું જ હતું. આજના ઇંગ્લેન્ડમાં આમાંથી શું નથી?

ગરીબ અને ગરીબીની વાત ડિકન્સે તો જાતે અનુભવી હતી અને માટે જ તેઓ આજીવન એ મુદ્દાને વારંવાર ઉઠાવતા હતા. ડિકન્સના મૃત્યુના ૧૪૨ વર્ષ બાદ, આજે પણ, સામાજિક વ્યવસ્થા એ જ છે. ગરીબો વધુ ગરીબ થતાં જાય છે, ધનિકો વધુ ધનવાન થતાં જાય છે અને મધ્યમવર્ગ તે બન્ને વચ્ચે પીસાતો જાય છે. ડિકન્સના સમયમાં ઇંગ્લેન્ડના ફ્રાંસ સાથેના યુદ્ધનો ખર્ચ કાઢવા પ્રજાજનો પર ભારે કર નંખાયા હતા. અત્યારે અફઘાનિસ્તાન સાથે લડવા પ્રજા પર કર નંખાય છે. બીજું બધું તો છોડો પણ જેમનો શાહી ઠાઠ અને લક્ઝરીઓ કરદાતાઓના રૂપિયા વડે પોષાય છે, એવા Royal familyના ડાયમન્ડ જ્યુબિલી સેલીબ્રેશનમાં ડિકન્સને પણ ભૂલી જવામાં નથી આવ્યા? વેસ્ટમિન્સ્ટર એબેમાં આવેલી ડિકન્સની કબર પર બે-ચાર ફૂલ ચડાવી દીધા, બ્રિટીશ મ્યુિઝયમમાં એકાદ શો ગોઠવી દીધો અને આપણા જેવા થોડાક રસિકોએ ભેગા થઈને તેમને એકાદ-બે કલાક સ્મરી લીધા ! પણ ડિકન્સે ઉઠાવેલ પ્રશ્નોનું શું?

ડિકન્સ અને ભારતઃ તેમણે ઉઠાવેલા પ્રશ્નો અત્યારે એશિયા, આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકામાં એટલા જ દાહક છે, જેટલા એક સમયે ઇંગ્લેન્ડમાં હતાં. ભારતના સંદર્ભે તો એમ પણ કહી શકાય કે અત્યારે ડિકન્સ ભારત માટે જેટલા રેલેવન્ટ છે એટલા કદાચ ઇંગ્લેન્ડ માટે નહીં હોય. આમ પણ ભારતમાં ડિકન્સનો અભ્યાસ ઇંગ્લેન્ડ પહેલાં શરૂ થયો હતો. ભારતમાં જ્યારે બ્રિટિશ રુલ હતું ત્યારે બ્રિટિશ ઓફિસર્સને તેમની અને તેઓએ જેની પર શાસન ચલાવવાનું હતું તે પ્રજાની વચ્ચે સંવાદ સાધી શકે તેવા લોકોની જરૂર હતી. તેમાં માત્ર અંગ્રેજી અને સ્થાનિક ભાષાનું જ્ઞાન હોવું પૂરતું નહોતું. તેઓને એવી વ્યક્તિઓ જોઈતી હતી કે જે ભારતમાં જન્મ્યા-ઉછર્યા હોય, સ્થાનિક ભાષાની સાથે તેમની મુશ્કેલીઓ સમજતા હોય, અંગ્રેજી ભાષા જાણતા હોય પણ જેમનો ટેસ્ટ બ્રિટિશ હોય. તો જ તેઓ બ્રિટિશ રુલને વફાદાર રહીને કામ કરે. બ્રિટિશ કલ્ચર, બ્રિટિશ પ્રાઇડ અને બ્રિટિશ ટેસ્ટ એ કોઈ ક્લાસીસમાં શીખવા-શીખવવાની વસ્તુ તો છે નહીં. એ માટે શિક્ષણમાં બ્રિટિશ લિટરેચર દાખલ કરવામાં આવ્યું હતું. જે સમયે ઇંગ્લેન્ડમાં ડિકન્સ માત્ર મનોરંજનાર્થે વંચાતા તે સમયે ભારતમાં તેમનો પદ્ધતિસરનો અભ્યાસ થતો હતો. માટે ભારતીય સાહિત્ય અને સમાજ પર ડિકન્સની નોંધપાત્ર અસર જોવા મળે છે. આજે દરેક ગુજરાતી વર્તમાનપત્ર અને સામાયિકના અભિન્ન હિસ્સા જેવું બની ગયેલ ધારાવાહિક નવલકથાનું એક પ્રકરણ ચાર્લ્સ ડિકન્સના ખોળે અવતરેલ છે. આવી રીતે ધારાવાહિક નવલકથા લખનાર એ પ્રથમ સાહિત્યકાર હતા. આજે અહીં ઇંગ્લેન્ડમાં એ જોવા નથી મળતું પણ ડિકન્સે શરૂ કરેલી એ પરંપરા આપણા ગુજરાતે હજી પણ ચુસ્તપણે સાચવી રાખી છે.

‘ઑલિવર ટ્વિસ્ટ’માં જો ભારતને શોધવાનો પ્રયત્ન કરીએ તો એ ઠેર ઠેર મળી આવશે. બીજા જ પ્રકરણમાં ઑલિવરના જન્મ બાદ વર્કહાઉસ અને પૅરિશ સત્તા વચ્ચે તે બાળકની જવાબદારી માટે મંથરગતિએ પત્રવ્યવહાર થાય છે અને બાળકનું શું કરવું તેનો નિવેડો ૧૦ મહિના સુધી આવતો નથી. ૧૦ મહિના બાદ છેવટે બાળકને ‘બેબી ફાર્મ’(અનાથાશ્રમ)માં મૂકવાનો નિર્ણય લેવામાં આવે છે. બેબી ફાર્મની સંચાલક Mrs Mann આ બાળકો માટે તેને આપવામાં આવતા સ્ટાઇપેન્ડમાંથી મોટાભાગનું પોતાના માટે રાખી લેતી દર્શાવવામાં આવે છે. આ ઘટનાઓ ભારતમાં ચાલતી બ્યુરોક્રસી અને ભ્રષ્ટાચારની યાદ અપાવશે. દસેક વર્ષના ઑલિવરને Mr Sowerberryને ત્યાં એપ્રિન્ટિસ તરીકે મૂકવામાં આવે છે અને તેની પાસે ખૂબ જ કામ કરાવવામાં આવે છે. ભારતમાં બાળ મજદૂરીને લગતા કાયદા હોવા છતાં આપણને ચાની કિટલીએ, રેલવે સ્ટેશન પર કે નાની-નાની દુકાનોમાં કામ કરતાં બાળકો ઠેર-ઠેરે જોવાં મળે છે. પ્રકરણ ૧૨ અને ૧૩માં ન્યાયપાલિકાની વાત છે. તેમાં જેલમાં પૂરાયેલા એક ગુનેગારની વાત આવે છે જેને વાંસળી વગાડવા માટે સજા કરવામાં આવ્યાની વાત છે. તેને જેલની સજા આપતી વખતે ન્યાયાધીશ Mr Fang કહે છેઃ ‘He had so much breath to spare, it would be much more wholesomely expended on the treadmill than in a musical instrument.’ પ્રકરણ ૫૦માં થેમ્સની બાજુમાં આવેલી ઝૂંપડપટ્ટીનું (Jacob’s Island) વર્ણન આવે છે (‘every imaginable sign of desolation and neglect.’) જે સહજપણે મુંબઈની ધારાવી ઝૂંપડપટ્ટીની યાદ અપાવી દે છે. Working Classને પડતી મુશ્કેલીઓ અને ઝડપથી થઈ રહેલું Urbanisation પણ ડિકન્સે તેમની નવલકથાઓમાં આલેખ્યું છે અને આજના ભારતના સંદર્ભે એ બહુ જ વાસ્તવિક છે.

પણ બધી નકારત્મક વાતો જ માત્ર ભારતની યાદ અપાવે છે તેવું નથી, સકારાત્મક બાબતો પણ ભારતની યાદ અપાવે તેમ છે. Faginના શિકંજામાંથી છૂટેલા ઑલિવરને અજાણ્યા લોકો જ આશરો આપે છે. અજાણ્યાને આશરો આપવો કે ભૂખ્યાની ભૂખ ભાંગવી જેવા આજના ઇંગ્લેન્ડમાં ભાગ્યે જ જોવા મળતા સદ્દગુણો ભારતના ઘરે-ઘરમાં આજે પણ જોવા મળે છે.

‘ઑલિવર ટ્વિસ્ટ’ વાંચતી વખતે ધ્રુવ ભટ્ટની ‘કર્ણલોક’ વારે-વારે યાદ આવતી હતી. તેમાં નિરૂપાયેલ અનાથાશ્રમ અને અનાથ બાળકની કરૂણતા તેને ‘ઑલિવર ટ્વિસ્ટ’ની બહુ જ નજીક લાવીને મૂકી દે છે. ભારતમાં અંગ્રેજીમાં લખતા તત્કાલિન લેખકોમાં વિક્રમ શેઠ અને વિકાસ સ્વરૂપને ડિકન્સીઅન નવલકથાકારો ગણવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ માત્ર વાર્તા લખીને અટકી નથી જતાં પણ એ વાર્તામાં જ ભારતના કેટલાયે પ્રશ્નો ગૂંથીને રજૂ કરે છે. વિકાસ સ્વરૂપના એક પુસ્તક ‘Q & A’ (Questions and Answers) પરથી હોલિવુડમાં બનેલ મૂવી ‘Slumdog Millionaire’ તો આપ સૌ એ જોઈ જ હશે. તેમાં પણ બાળમજૂરી, ગરીબીમાંથી ઉત્પન્ન થતા અપરાધીઓ અને એવી ઘણી બધી વાતો છે જે વિકાસ સ્વરૂપના ડિકન્સીઅન સ્વરૂપને આપણી આંખ સામે બહુ સારી રીતે ઉજાગર કરે છે.

હોલિવુડની વાત આવી છે, તો સાથે-સાથે એમ પણ કહેવાનું મન થાય છે કે ડિકન્સને વાંચતી વખતે બોલિવુડની યાદ આવ્યા વગર નહીં રહે. બોલિવુડની જે લાક્ષણિકતાઓ છે, જેમ કે melodrama, છૂટા પડ્યા અને મળ્યા, બુરાઈ પર સચ્ચાઈનો અંત, આવું બધું ડિકન્સની નવલકથાઓને અભિન્ન હિસ્સો છે. બોલિવુડના સુવર્ણયુગની કેટલીય મૂવીઝમાં ડિકન્સીઅન ક્વોલિટી જોવા મળે છે.

એક સમય હતો કે જ્યારે ભારતની દરેક સ્કૂલ અને કૉલેજમાં ડિકન્સનું કોઈ ને કોઈ પુસ્તક અભ્યાક્રમમાં રહેતું જ. પણ નવી પેઢી, કે જેને આખું જગત એક ક્લિકવગું છે, તે હવે થોડીક આગળ વધી છે. એ ડિકન્સને વાંચે છે, સમજે છે, ડિકન્સ સાથે connect પણ કરે છે. તેમ છતાં ડિકન્સથી પણ આગળ વધીને જગત સાહિત્યના કેટલાયે રત્નોને તેમને સુલભ છે. ઉપરાંત સમાજમાં પુસ્તકોનું જે સ્થાન હતું, જે દરજ્જો હતો, તે ધીમે-ધીમે નીચે આવતો જાય છે. વાંચનનો શોખ ઘટતો જાય છે. નવું પુસ્તક પ્રગટ થયાં બાદ તેના પરથી બનનારી મૂવીની રાહ વધારે આતુરતાથી જોવાય છે. એટલે નવી પેઢી માટે ડિકન્સ એક icon નહીં પણ એક author છે. તેમ છતાં ડિકન્સ આજના ઇંગ્લેન્ડ, ભારત કે અન્ય કોઈ પણ દેશમાં એટલા જ પ્રસ્તુત છે જેટલા બે શતાબ્દી પહેલા હતા.

કાર્લ માર્કસના ડિકન્સ વિશેના એક અવતરણ સાથે વિરમું છું. કાર્લ માર્કસે કહ્યું હતુ ં: ‘He present splendid brotherhood of fiction-writers in England whose graphic and eloquent pages have issued to the world more political and social truths than have been uttered by all the professional politicians, publicists and moralists put together.’

(ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી તેમ જ હૅરો કાઉન્સિલના સંયુક્ત ઉપક્રમે યોજાયેલા, ડિકન્સ દ્વિ-શતાબ્દી અવસર પ્રસંગે, રજૂ થયેલું વક્તવ્ય)

e.mail : chiragthakkar.jay@gmail.com

ગુજરાતી ડાયસ્પોરા, યાને ગુજરાત બહારના ગુજરાતી સમાજો, અાજે અાફ્રિકાથી લઈને અમેિરકા સુધીના અનેક નાનામોટા દેશોમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. અા સમાજો તે ગુજરાતી પ્રજાના છે, જે ક્યાં તો અર્થોપાર્જન ખાતર યા માફકસરની નહીં એવી રાજકીય પરિસ્થિતિ તથા વિપરીત સંજોગોના કારણે દેશવટો કરી ગઈ હતી યા ઉખેડાઈને બીજા અને ત્યાંથી ત્રીજા દેશમાં ફેંકાઈ ગઈ હતી. અાજે એમની મોટી વસ્તી બ્રિટન, અમેિરકા, પાકિસ્તાન, અૉસ્ટૃલિયા તથા અાફ્રિકી દેશોમાં અાવેલી છે.
અામ તો છે એ ગુજરાતી ડાયસ્પોરા, પરંતુ તેમનું કોઈ ચોક્કસ રૂપસ્વરૂપ નથી. દેશે દેશે તથા ધર્મભેદે તેમની ભાત કંઈક નોખનોખી જોવા મળે છે. અા સમાજોને એક તરફ પોતાની મૂળ અોળખ જાળવી રાખવા યા એમ કહો કે તેને રક્ષવા માટે ભારે મથામણ કરવી પડી રહી હોવાનું જોઈ શકાય છે. તો બીજી તરફ તેમને સ્થાનિક પ્રવાહો સાથે પણ કદમ મિલાવવા અાવશ્યક હોય છે. અા સમાજોને ખાસ કરીને પશ્ચિમના દેશોમાં રંગભેદ, સેક્સ, શરાબ, લૂટ તથા અન્ય સામાજિક બદીઅોના નિરંકુશ થપેડાઅોનો પણ સામનો કરવો પડતો હોય છે, જે અનેક પ્રશ્નો ઊભા કરી જાય છે. અાવી વિષમતા વચ્ચે પોતાની મૂળ અોળખ યાને ગુજરાતીતા જાળવવા – રક્ષવાનું સહેલું હોઈ શકે નહીં. અામ માહોલ, પરિસ્થિતિ અને સંજોગોના કઠોર પ્રવાહોની પ્રબળ અસરો હેઠળ તેમના વિભિન્ન ઘાટો ઘડાતા જઈ રહ્યા છે. ગઈ કાલે જે રંગ હતો તે કદાચ અાજે ના પણ મળે. રીતભાત, ખાનપાન, ભાષા વગેરેમાં પણ ફેરફારો દૃશ્યમાન થઈ રહ્યા છે. લિબાસો ય બદલાઈ રહ્યા છે.
વિદેશોમાંના અાપણા સાહિત્યકારો જે તે દેશોમાંના ગુજરાતી ડાયસ્પોરાના જ સભ્યો છે. પોતાના સમાજ, માહોલ, પરિસ્થિતિ અને સંઘર્ષની નીપજ સમા અવનવા અનુભવો, અસરો તેમને અાગવી રીતે વિચારતા અને લખતા કરે એ સ્વાભાવિક છે. અાજે અમેરિકા, બ્રિટન વગેરે દેશોમાં જે ગુજરાતી સાહિત્ય સર્જાઈ રહ્યું છે તેની અંદર ત્યાંના ગુજરાતી સમાજોના, તેમના માહોલના પ્રશ્નોની ચર્ચા હોઈ શકે છે. ઘબકાર પણ એ જ ધરતીનો હોવાનો. ઊડાનને તથા કલાતત્ત્વને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી કહી શકાય કે એનો સંબંધ અભ્યાસ અને સાધના સાથે હોય છે. અને એવી એંધાણી અાપણા અા સાહિત્યકારોની કૃતિઅોમાં અવશ્ય જોવા મળે છે. તેઅો કંઈક નોખી ઢબે, કંઈક નોખી વાત કરે છે. ભાષાની છાંટ પણ નોખી.
અા વિદેશવાસી ગુજરાતી લેખકોએ ઘણું લખ્યું છે, લખી રહ્યા છે. વાર્તા, લેખ, નિબંધ, નાટક, વિવેચન, પ્રવાસવર્ણન બધું તેમની કલમને સાધ્ય છે. તેમના પ્રમાણિક પ્રયાસોથી અાજે જ્યાં વિદેશી ભાષા-સાહિત્યના દરિયા ઘૂઘવાટા મારી રહ્યા છે ત્યાં ગુજરાતી ભાષાના ડાયરા પણ ઠાઠથી જામી રહ્યા છે. ગુજરાતી ગીત-ગઝલ તથા સંગીતની મહેફિલો પણ યોજાઈ રહી છે, અને નાટકોના પડદાયે ઉંચકાઈ રહ્યા છે. અા કંઈ નાનીસૂની વાત નથી. એક નોંધપાત્ર ઐતિહાસિક ઘટના છે.