ભલે આ ‘ડેમેજ ક્ન્ટ્રોલ‘ની કોશિશ ને કારવાઈ હોય, કે પછી પાછલા દોરમાં મતદાનની રુખ પોતાની તરફેણમાં સુધરી રહ્યાની ગણતરીએ ડાહ્યા દેખાવાનો ખયાલ હોય; પણ કોમી પેચપવિત્રાને રુખસદ અપાય એથી રૂડું શું.

પ્રકાશ ન. શાહ

બે રીતે જોઈ શકો તમે એને. કાં તો એ ઘોડાને ધરાર ભાગી છૂટવાની સોઈ આપ્યા પછી તબેલે તાળું દેવાની નકો નકો ડેમેજ કન્ટ્રોલ કોશિશ છે કે પછી ઘટતા શોર ને વળી ગાજાવાજા સાથે એક ઓર પ્રતિમાનિખાર પેરવી છે.

પહેલાં પેલા જે ઘોડાને ધરાર છૂટા મેલાયા હતા એની વાત. એ 21મી એપ્રિલ હતી ને ભા.જ.પ.ના સ્ટાર પ્રચારક વડા પ્રધાન મોદી એ દિવસે બાંસવાડામાં પ્રચારભાષણ કરતે કરતે રણરંગમાં તો ઠીક પણ રંગમાં જરૂર આવી ગયા હતા. એમણે સુજ્ઞ શ્રોતાજનોને અજબ જેવી માસુમિયતથી ચેતવ્યા હતા કે કાઁગ્રેસ તમારી વારસાગત સંપત્તિ લઈ લેશે અને વહેંચી મારશે. ‘કોને’ એવું પુછાય તે પહેલાં એમણે ખુલાસો કર્યો હતો કે ‘પેલાઓ’ને, જે વધારે છોકરા પેદા કરે છે, ઘૂસપેઠિયા છે, એમને – એટલે કે મુસલમાનોને. સ્ત્રીવર્ગને ચેતવી હતી કે તમારાં મંગલસૂત્ર જઈ રહ્યાં છે. (આગળ ચાલતાં, અન્ય કોઈ સ્થળે કિસાનોને એમની ‘ભેંસ’ લઈ વહેંચી દેવાશે તે વિશે પણ સાવચેત કર્યા હતા.)

કેમ કે સીધા પ્રસારણનો જમાનો છે, દેશ આખો આ ધન્ય ઉદ્દગારો જોતો સાંભળતો હતોઃ ચૂંટણીપંચ ચાહે તો આચારસંહિતાને ધોરણે (કોમી ઉશ્કેરણીના મુદ્દે) તત્કાળ સુઓમોટો કારવાઈ લાયક કેસ બનતો હતો. પણ આપણી આ સ્થિરમતિ સંસ્થા ખાસા ચારપાંચ દિવસે હાલી – અને હાલી ત્યારે વળી એવી હાલી કે એણે વડા પ્રધાનને નહીં પણ પક્ષપ્રમુખને ખુલાસો પૂછ્યો!

બાંસવાડા ભાષણને ખાસાં ત્રણ અઠવાડિયાં (અને લટકામાં એક-બે દહાડા) વીતી ગયાં પછી મંગળવાર (14મી મે) એ વારાણસીમાં ઉમેદવારી પત્ર ભરવાનું હતું એની સાથે જુગલબંધી સરખી બે ઘટના બનીઃ પક્ષપ્રમુખ નડ્ડાએ ચૂંટણીપંચને લાંઆંઆંબી તપાસ પછી જણાવ્યું કે વડા પ્રધાને કોઈ કોમી ઉશ્કેરણીની તકરીર કરી જ નથી .. ઊલટાનું, કાઁગ્રેસે પોતાના ઢંઢેરામાં મુસ્લિમ લીગવાળી કરી છે. તે સાથે મંગળવારે જ ન્યૂસ 18એ વડા પ્રધાન સાથેની મુલાકાત પ્રસારિત કરી જેમાં એમણે કહ્યું કે હું કદી રાજકારણમાં હિન્દુ-મુસ્લિમવાળી કરતો નથી. એવું કરું તો હું જાહેર જીવન સારુ ગેરલાયક ગણાઉં. એવું ન કરવું એ જ મારો સંકલ્પ છે.

ખબર નથી, આ સમાચારમાંથી પસાર થતાં કોઈ કોઈ વાચકોને ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીના સપ્ટેમ્બર 2002ના બહુચર્ચિત ઉદ્દગારો યાદ આવ્યા હશે કે કેમ. ત્યારે એમણે ગૌરવયાત્રા કાઢી હતી. કોનું ને શેનું ગૌરવ તે જિજ્ઞાસુઓને સમજાયું નહોતું પણ એમાં નેતૃત્વનો વાંક નહીં કાઢી શકાય. સવાલ આપણી સમજની પહોંચ કે મર્યાદાનો, ખરેખર તો પહોંચની મર્યાદાનો છે. ખેર, સપ્ટેમ્બર 2002ના ત્રીજા અઠવાડિયામાં ગૌરવ યાત્રા બેચરાજી પહોંચી ત્યારે તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી રાહત છાવણીઓ પર અક્ષરશઃ ઉડ્યા હતા – અમારે શેને માટે આવા કેમ્પ ચલાવવા? ‘અમે પાંચ અને અમારા પચીસ’ માટે? ગોધરા-અનુગોધરા એ નિઃશાસન અને દુઃશાસનનો દુર્દૈવ દોર હતો. જેમણે આશરો લેવો પડ્યો એમને અંગે આ પ્રકારના ઉદ્દગાર તત્કાલીન વડા પ્રધાન વાજપેયીની ‘રાજધર્મ-શીખ’થી વિપરીત હતા. જો કે, પછી જાહેર ખુલાસો આવી પડ્યો હતો કે મુખ્ય મંત્રી કુટુંબનિયોજનની જરૂરત પર ભાર મૂકવા માગતા હતા.

બાંસવાડા ભાષણ વખતે એવું લાગતું તું કે મતદાન સત્તાપક્ષ તરફે થાય તે માટે પ્રચારઝુંબેશને કોમી મરોડ આપવો અનિવાર્ય લાગ્યું હશે. હવે એવી આશા રાખી શકાય અગર કલ્પના કરી શકાય કે કદાચ જે દોર પસાર થઈ ગયા એનું આકલન સુધરી સત્તાપક્ષે આશા જગવતું હોય એ સંજોગોમાં કોમી મરોડથી પરહેજ કરવું સલામત ને શોભીતું રહેશે. જો એમ હોય તો ભલે એમ હોય, નાગરિક છેડેથી આપણે કોમી પ્રચાર અટકવા બાબતે રાહતનો દમ અનુભવીશું અને બાકી દોરમાં મુક્ત ને પુખ્ત મતદાનની આશા સેવીશું. જો કે આ આશાને કારણે ન તો આપણને કે ને તો એમને કોઈ વાતે ઘેનગાફેલ રહેવાનો પરવાનો મળે છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 16 મે 2024

कुमार प्रशांत

जब भारतीय लोकतंत्र अपने नये सारथी चुनने की कगार पर पहुंच रहा है, तब लगता है कि लोकतंत्र का तीसरा स्तंभ- न्यायापालिका – आने वालों के लिए एक-एक कर हिदायतें जारी कर रहा है. मेरे जैसा कोई कहेगा कि “बड़ी देर कर दी मेहरबां आते-आते” या यह भी कि लोकतांत्रिक स्वतंत्रता की कीमत सतत जागरूकता से ही अदा की जा सकती है. जो जागरूक नहीं है वह आजाद भी नहीं रह सकता है. हमारी न्यायपालिका को इसका अब भी अहसास हो तो हम स्वस्थ लोकतंत्र की दिशा में चल सकते हैं. हमारी न्यायपालिका ही एकमात्र संवैधानिक व्यवस्था है जो व्यक्ति व संस्थानों को लोकतांत्रिक अनुशासन में बांध कर रखने का संवैधानिक अधिकार रखती है. इसलिए ही तो संविधान में इसे सत्ता की होड़ से अलग रखा गया है. यह अलग बात है कि इसके भीतर से भी गुलाम मानसिकता वाले पैदा होते हैं और पहले मौके पे सत्ता की तरफ दौड़ लगा लेते हैं. सत्ता चरित्रत: स्वतंत्रता विरोधी होती है. वह कायर व यथास्थितिवादी भी होती है.

मैं इतना सब लिख पा रहा हूं क्योंकि सर्वोच्च न्यायालय की जस्टिस बी.आर.गवई-संदीप मेहता की बेंच ने ‘न्यूजक्लिक’ के संस्थापक प्रबीर पुरकायस्थ की कोई 300 दिन पहले यूएपीए में की गई गिरप्तारी को ‘अवैध’ घोषित कर दिया है अौर वे जेल से बाहर आ गए हैं. हम प्रबीर से क्या कह सकते हैं सिवा इसके कि आइए, प्रबीर, आपका स्वागत है ! हमें अफसोस है कि हम उस भारत में आपका स्वागत  नहीं कर पा रहे हैं जो आपके जेल जाने वाले दिन से बेहतर भारत है. लेकिन क्या कीजिएगा, जो भी है, जैसा भी है हमारा-आपका भारत है जिसे हमें लगातार ज्यादा लोकतांत्रिक व न्यायपूर्ण बनाते जाना है.

हम प्रबीर से इतना ही कहेंगे लेकिन हमें न्यायपालिका से बहुत कुछ कहना है. हम उससे कहना चाहते हैं कि श्रीमान, हम हर तरफ से लोकतांत्रिक परंपरा व संवैधानिक व्यवस्था से दूर होते जा रहे हैं. जो भी सरकार में पहुंच जाता है वह समझता है कि वह यहां पहुंच कर हर मर्यादा व बंधन से ऊपर हो गया है जबकि हमारे संविधान ने राष्ट्रपति से ले कर नागरिक तक सबकी मर्यादा लिख कर सामने धर दी है. उसने उन बंधनों का भी स्पष्ट उल्लेख कर रखा है जिसका पालन सबको करना चाहिए. राष्ट्रपति वह नहीं है जो प्रधानमंत्री की कृपा के नीचे दबा हुआ, सहमति में गर्दन झुकाए पड़ा है. वह किस समुदाय का है, स्त्री है कि पुरुष संविधान इसका विचार नहीं करता है. वह कहता है कि राष्ट्रपति वह है जो विधायिका-कार्यपालिका-न्यायपालिका पर आखिरी अंकुश है. वह संविधान का आखिरी संरक्षक है. डॉ. राजेंद्र प्रसाद हमारे पहले राष्ट्रपति ही नहीं थे, संविधान की इस परिकल्पना पर खरे उतरने का रास्ता बनाने व बताने वाले भी थे. उनका काम सबसे कठिन था क्योंकि सामने जो सरकार थी वह वर्षों लंबे आजादी के संघर्ष में उनके साथ काम करने वाले बला के समृद्ध जनों की सरकार थी. इतना ही नहीं, राजेंद्र बाबू के सामने यह नजीर भी नहीं थी कि एक राष्ट्रपति को अपनी संवैधानिक भूमिका कैसे निभानी चाहिए. उन्होंने जो किया वही नजीर बन गई.

हम राजेंद्र बाबू के निजी व्यवहार व मान्यताअों से असहमत हो सकते हैं लेकिन इसमें शायद ही किसी की असहमति हो कि नवजात लोकतंत्र व रक्तस्नान से गुजरी आजादी के प्रथम राष्ट्रपति के रूप में उन्होंने पर्याप्त संयम व दृढ़ता से काम किया. ऐसा हम अब तक के राष्ट्रपतियों में से इक्का-दुक्का के लिए ही कह सकते हैं. ऐसा ही हाल लोकसभा के अध्यक्ष की भूमिका का है. उसका पहला व अंतिम दायित्व सांसदों की प्रतिष्ठा व संरक्षण है. वह पार्टी का होता तो है लेकिन संविधान उससे पार्टी से ऊपर उठ कर काम करने की मांग करता है. मुझे यदि संविधान में कोई संशोधन करना हो तो उसमें एक संशोधन यह होगा कि लोकसभा का अध्यक्ष सार्वजनिक जीवन की कोई हस्ती होगा न कि बहुमत से जीती पार्टी का कोई ऐरा-गैरा ! आज लोकसभा व राज्यसभा का अध्यक्ष सबसे व्यक्तित्वहीन व्यक्ति को बनाते हैं जिसकी रीढ़ की हड्डी जन्मजात ही गायब हो. आज वह विपक्ष के सांसदों को बोलने का मौका व समय नहीं देता है; वह उनका माइक बंद करवा देता है, वह इस बात का गर्व करता है कि उसने कितने सांसदों को निलंबित किया; कितनों की सदस्यता छीन ली. कहीं किसी सांसद की गिरफ्तारी होती है तो आज लोकसभा में जूं तक नहीं रेंगती. किसी सांसद की गिरफ्तारी इसलिए बहुत बड़ी बात नहीं है कि उसे कोई विशेषाधिकार प्राप्त है बल्कि इसलिए है कि वह अपनी जनता का नुमाइंदा है. उसकी गिरफ्तारी, निलंबन, सदस्यता से वंचित करना उसके मतदाताअों का अपमान है. कोई लोकतंत्र यह कैसे सह सकता है ? सांसद की चूक भी तो भी वह संसद में विमर्श में सामने आनी चाहिए. लोकसभा का अध्यक्ष यदि अपने सदस्यों का संरक्षण भी नहीं कर सकता है तो वह उस कुर्सी का अधिकारी हो ही नहीं सकता है.

ऐसा ही न्यायपालिका के साथ भी है. मैं बराबर लिखता रहा हूं कि न्यायपालिका को संविधान ने इसी भूमिका में गढ़ा है कि वह विधायिका-कार्यपालिका-मीडिया के संदर्भ में सतत विपक्ष की भूमिका में रहे – विरोध के लिए नहीं, संविधान से बाहर जाने की हर कोशिश को अप्रभावी बनाने व संविधान के दायरे मे खींच लाने के लिए. उसे 24 घंटे सतर्क रहना चाहिए कि देश में कहीं भी, किसी की भी गिरफ्तारी विधायिका-कार्यपािलका द्वारा उसे दी गई सीधी चुनौती है. गिरफ्तारी किसी भी नागरिक से उसका बुनियादी संवैधानिक अधिकार छीनती है. इसलिए प्रबीर हों कि उमर खालिद कि दूसरे कई, हर गिरफ्तारी से न्यायपालिका को चौकन्ना हो जाना चाहिए कि उसके संवैधानिक अस्तित्व को चुनौती दी गई है. उसे बगैर किसी का इंतजार किए हर गिरफ्तारी की जांच करनी चाहिए अौर अपने नतीजे पर पहुंचना चाहिए तथा देश को तुरंत बताना चाहिए.

कोई व्यक्ति, पत्रकार हो कि व्यापारी कि राजनीतिक या सामाजिक कार्यकर्ता, वह जितने दिन जेल में होता है उतने दिन उसके लिए संविधान व न्यायपालिका का अस्तित्व संशय में होता है. प्रबीर की गिरफ्तारी अवैध थी यह बात सर्वोच्च न्यायालय 300 दिनों के बाद बता रहा है तो यह कहना गलत तो नहीं होगा कि 300 दिनों तक प्रबीर के लिए संविधान स्थगित था तथा न्यायपालिका अस्तित्वहीन ? कौन सी न्यायपालिका, संविधान की किस धारा से निरपराध प्रबीर के 300 दिन लौटा सकती है ? इसलिए तो वह पुरानी कहावत हमेशा नई होती रहती है कि न्याय में देरी न्याय को धता बताना है. इसलिए न्यायपालिका को दूसरा सब कुछ छोड़ कर हर गिरफ्तारी का तुरंत संज्ञान लेना चाहिए.

हम देख रहे हैं कि 7 दशकों के संसदीय लोकतंत्र में सरकारें कानून को मनमाने खेल का खिलौना बना रही हैं. प्रबीर पर आरोप है कि उन्होंने चीन से पैसा लिया है. लिया है कि नहीं, यह तो प्रबीर ही बताएंगे लेकिन मैं पूछना यह चाहता हूं कि क्या सरकारी खजाने में, पीएम रिलीफ फंड में, दूसरे संस्थानों में चीनी पैसा नहीं है ? चीन से तो हमारा खुला व्यापार-संबंध है. तो चीनी पैसा अपराध कैसे हो गया ? अौर चीनी क्यों, कोई भी मुद्रा अपराध कैसे हो सकती है यदि वह कानूनी रास्तों से देश में पहुंच रही है ? ऐसा तो नहीं हुआ होगा कि प्रबीर चीन गए होंगे अौर टेंपो में भर-भर कर चीनी पैसा भारत ले आए होंगे ? अगर ‘न्यूजक्लिक’ के पास कोई चीनी डोनेशन कानूनसम्मत रास्तों से आया है, अौर विधिसम्मत तरीकों से ‘न्यूजक्लिक’ ने उसका इस्तेमाल किया है तो प्रबीर यूएपीए के अपराधी कैसे हो गये ? क्या अपराध की कसौटी यह है कि अपराधी सत्ताधारी का चापलूस है या नहीं ? अगर ऐसा है तो यह न्यायपालिका के मुंह पर तमाचा है. विधायिका व कार्यपालिका जब अपनी संवैधानिक अौकात भूल जाती है, अौर मीडिया चूहे से ज्यादा अपनी हैसियत नहीं मानती है तब नागरिक अनाथ हो जाता है. तानाशाही या फासिज्म ऐसी ही परिस्थिति बनाती है अौर ऐसी ही परिस्थिति में फूलती-फलती है. हमारा संविधान इस बारे में पर्याप्त सजग है. उसने न्यायपालिका को शक्ति दे रखी है कि वह तानाशाही या फासिज्म को फलने-फूलने से रोक सके. लेकिन शक्ति काफी नहीं होती है; शक्ति का अहसास व उसके इस्तेमाल की प्रेरणा जरूरी होती है. हनुमान को भी उनकी शक्ति का अहसास कराना पड़ा था न !

इसलिए गवई-मेहता बेंच ने न्यायपालिका की उस भूमिका को फिर से उजगर किया है जिसका सिरा पकड़ कर संजीव खन्ना-दीपांकर दत्ता खंडपीठ ने केजरीवाल को अंतरिम जमानत दी. गवई-मेहता बेंच को प्रबीर की अवैध गिरफ्तारी के दायरे में उमर खालिद व अन्य सबको भी समेट लेना चाहिए था. ये अलग-अलग मामले नहीं हैं, विधायिका-कार्यपालिका द्वारा न्यायपालिका को दी जा रही चुनौती है. भारत सरकार के गृहमंत्रालय व दिल्ली पुलिस को तत्क्षण सर्वोच्च न्यायालय के कठघरे में खड़ा करना चाहिए अौर सारी गिरफ्तारियों का संवैधानिक अौचित्य जांचना चाहिए.

4 जून को जो भी, जैसे भी सत्ता की तरफ बढ़े वह जान ले कि अब न्यायपालिका उसे संविधान व कानून से खेलने का कोई भी मौका नहीं देगी तो हम कहेंगे कि भाई प्रबीर, हम आपके 300 दिन तो लौटा नहीं सकते लेकिन दूसरे प्रबीरों के 300 दिन पर आंच नहीं आने देंगे. आखिर तो हमारा लोकतंत्र प्रौढ़ हो रहा है ! 

(16.05.2024)

मेरे ताजा लेखों के लिए मेरा ब्लॉग पढ़ें

https://kumarprashantg.blogspot.com

રવીન્દ્ર પારેખ

‘લાપતા લેડીઝ’ જોઈ. ગમવી જોઈએ તેથી વધુ ગમી. હમણાં જે થોડી સારી ફિલ્મો જોવાનું બન્યું, તેમાં આમિર ખાન પ્રોડક્શન્સની ‘લાપતા લેડીઝ’નો સહેલાઈથી સમાવેશ થઈ શકે.

જાન્યુઆરી, 2001ના અંતમાં દીપકનાં લગ્ન ફૂલકુમારી સાથે થાય છે. માનતા પૂરી કરવા દીપક અને ફૂલ રોકાઈ જાય છે ને તેના ઘરવાળા ગામ તરફ નીકળી આવે છે. માથે ઘૂમટો તાણેલી ફૂલને ઠોકર વાગે છે, તો સંબંધી સ્ત્રી બહુ સૂચક રીતે કહે છે – એક વાર માથે ઘૂંઘટ લીધો, પછી આગળ નહીં, નીચે જોઈને ચાલવાનું. ફૂલ, દીપક સાથે પ્લેટફોર્મ નથી એવાં સ્ટેશનેથી ટ્રેનમાં પ્રવેશે છે. ડબ્બામાં લાલ ઘૂંઘટમાં ત્રણ દુલ્હન છે. એક મહિલા દીપકને પૂછે છે – દહેજમાં કૈં લીધું ખરું? મારાવાળાને તો દોઢ લાખ મળ્યા. દીપક કૈં બોલતો નથી, તો પેલી બીજાના કાનમાં બબડે છે – છોકરામાં કોઈ ખામી હશે. રાત્રે ‘મૂર્તિ’ સ્ટેશને દીપક ચમકીને જાગે છે ને ફૂલને જગાડીને પ્લેટફોર્મ પર ઊતરે છે. અહીંથી છેલ્લી બસ પકડવાની છે. નવોઢા જરા અચકાય છે, પણ પછી દીપકની સાથે થઈ જાય છે. ગામનું ઘર દીકરા-વહુનાં સ્વાગતમાં લાગે છે. વહુને ચાંદલો કરવા સાસુ ઘૂંઘટ ઉઠાવવાનું કહે છે. વહુ તેમ કરે છે ને સાસુના હાથમાંથી થાળી નીચે પડે છે. દીકરો બીજા કોઇની પત્નીને ઊંચકી લાવ્યો છે. બધા વહુને ટોકે છે – તને પણ ખબર ન પડી? તે કહે છે – ઘૂંઘટમાંથી તો નીચે દેખાય, બૂટ દેખાય. ઘરની ડોશી કહે છે – બૂટ પરથી ઓળખતે ! વહુ કહે છે – પતિ નવો, બૂટ નવા, કેવી રીતે ઓળખતે? નવોઢાને નામ પુછાય છે, તો તેનું સાચું નામ જયા ન કહેતાં, પુષ્પા રાની કહે છે.

આ તરફ ફૂલ પતીલા સ્ટેશને ઊતરે છે, તો પતિ જડતો નથી. જયાનો પતિ પ્રદીપ શોધે છે તો તે મળતી નથી, પણ તેને સંતોષ છે કે જયા મળે કે ન મળે, દહેજ ને ફટફટિયું તો મળી ગયું છે. સાસુને ચિંતા વહુની નહીં, તેટલી તેને 15 તોલા સોનું ચડાવેલું તેની છે. દીપકને બે કામ આવી પડે છે. ફૂલને શોધવાનું ને પુષ્પા રાનીને તેને ઠેકાણે પહોંચાડવાનું. વાત પોલીસમાં પહોંચે છે. હાથ પર જયા નામનું ટેટૂ છે, તે પોલીસને ખબર પડશે તો તેના પતિ પાસે પહોંચાડશે એ બીકે તે જયાનું શ્રેયા કરે છે ને પોલીસ ઇન્સ્પેકટર શ્યામ મનોહરને નામ પુષ્પા જ કહે છે. કહેવાતાં સાસરામાં પણ તેની હિલચાલ ભેદી છે. તેણે પ્રદીપને પરણવું જ ન હતું, કારણ તે 800 વિદ્યાર્થીઓમાં પહેલી આવી હતી, તેણે ખેતી વિદ્યામાં નિપુણ થવું હતું, પણ મા માનતી નથી ને મરવાની ધમકી આપીને પ્રદીપને પરણાવી દે છે. પ્રદીપની પહેલી પત્ની સંતાન ન થવાથી સળગી ગઈ હતી કે સળગાવી દેવાઈ હતી, તે ખબર નથી. તે પ્રદીપને ઇચ્છતી નથી, પણ મન મારીને પરણે છે ને પ્રદીપને બદલે દીપકને પનારે પડે છે. દીપક, ફૂલની શોધમાં ને યાદમાં કરમાઈ રહ્યો છે. ઘરમાં દીપકની ભાભી છે. તેનો પતિ શહેરમાં નોકરી કરે છે. ભાભી પતિનું નામ દેતી નથી. ભાભીને જયા કહે છે કે શ્રવણકુમાર જેવું સરસ નામ છે તો ‘એજી, ઓજી’ શું કરવાનું? દીપકનો દાદો ત્રીસ વર્ષ કલકત્તામાં ‘જાગતે રહો’ ની ટહેલ નાખવામાં એવો ખર્ચાયો છે કે નિવૃત્ત થયા પછી પણ સૂરજમુખી ગામના ઘરમાં સૂચક રીતે બોલતો રહે છે, ’જાગતે રહો !’ ભાભી જોડે વાત કરનારું કોઈ નથી, તેને જયાનો સાથ મળતાં સારું લાગે છે. તેની સાસુ પણ, આ ઘરમાં બધાંની પસંદગીની વસ્તુઓ રાંધવામાં જ એટલી ખપી છે કે પોતાની પસંદગી શી હતી એ જ યાદ નથી આવતું. જયા સમજાવે છે કે ઘરમાં સાસુ, વહુ, જેઠાણી હોય છે, પણ મુશ્કેલી એ છે કે તેમની વચ્ચે મૈત્રી નથી હોતી. ભાભીને ચિત્રો દોરતાં આવડે છે, પણ તેની તેને જ પરવા નથી. જયા સમજાવે છે-આ કળા છે. ભાભી કહે છે – એ તો એમને એમ આવડી જાય. જયાનો જવાબ છે – એમને એમ આવડતી હોત તો બધાંને આવડતેને ! ભાભી પાસે ફૂલનો ચહેરો ચિતરાવી, એનું પોસ્ટર જયા બધે મોકલે છે, પરિણામે વાત ફૂલ સુધી પહોંચે છે ને એ દીપકને મળવા ટ્રેઈનમાં નીકળી પડે છે …

એ નીકળી પડે છે એ પહેલાં પતીલા સ્ટેશન પર જ ઘરડી મંજુ સાથે રેલવે સ્ટોલ પર કામે લાગે છે. ફૂલ તેને પૂછે છે કે તેનું કોઈ નથી? મંજુ કહે છે – પતિ, સંતાન બધું હતું, પણ તેની જ કમાણી ખાઈને શરાબી પતિ મારતો હતો ને કહેતો હતો કે જે પ્રેમ કરે તે મારે પણ ! એક વાર મંજુ પણ પ્રેમ કરી લે છે, મારીને. ત્યારથી તે એકલી છે. ફૂલ કલાકંદ બનાવે છે ને બધાંને તે બહુ પસંદ પડે છે, તે મંજુને ચાખવાનું કહે છે, તો કહે છે – જિંદગીમાં એવું કૈં થયું નથી કે મોં મીઠું કરવું પડે. મીઠાઇ વેચવાથી આવક વધતાં મંજુ તેને 100 રૂપિયા આપે છે. એ તેની પહેલી કમાણી છે ને તે ઉમંગથી છેડે બાંધે છે. તે લગ્નનાં કપડાં નથી બદલતી કે પ્લેટફોર્મની બહાર પણ નથી જતી, એ ભરોસે કે પતિ શોધતો અહીં જ આવશે. મંજુ, ફૂલને એને પિયર જવાનું કહી ચૂકી છે, પણ તેને શીખવાયું છે કે સારા ઘરની વહુ પતિ સાથે જ પિયર જાય. ‘સારા ઘરની’ જાણીને મંજુ સંભળાવે છે – જે સલમાન ખાનને ઘરે તેનો નોકર કદી જવાનો નથી, તેનું સરનામું તેને યાદ છે, પણ જે ઘરે ફૂલ આખી જિંદગી કાઢવાની છે, એ સાસરાનું ઠેકાણું તેને યાદ નથી. આ બધું બહુ સૂચક છે. વહુ નીચું જોઈને ચાલે એટલે ઘૂમટો તાણવાનો – એમ કરીને ઓળખ ઢાંકવાની, પતિનું નામ ન દેવાય, ક્યાં પરણાવાય છે એની પૂરી માહિતી ન અપાય, પત્ની સળગી ગઈ હોય, એવા બીજવરને દીકરી પરણાવવાનો વાંધો ન હોય, આગળ ભણવું હોય તે હોંશિયાર દીકરીને ભણવા ન દેવાય – આ બધું જ તો થાય છે સારા ઘરની છોકરીઓ જોડે અને વિચિત્ર તો એ છે કે આવું બધું સ્ત્રી જ સ્ત્રીને શીખવે છે …

વાત એટલી વધે છે કે ચોરીના મામલામાં જયાની ધરપકડ થાય છે, પણ તેણે આગળ ભણવા આ બધું કર્યું છે તેના પુરાવા મળતા તે નિર્દોષ છૂટે છે, ત્યાં તેનો પતિ ભાળ મળતાં તેને લેવા પોલીસ સ્ટેશને આવે છે. જયાએ તેની સાથે જવું નથી ને તે સગીર હોવાથી ઇન્સ્પેકટર પણ તેને પતિ સાથે જવા ફરજ પાડી શકતો નથી. એની મદદથી જ જયા તેનું સપનું પૂરું કરવા દહેરાદૂન જવા નીકળે છે. ઇન્સ્પેકટર તેનાં ઉજ્જવળ ભવિષ્ય સંદર્ભે હવાલદાર દુબેને કહે છે કે આ છોકરી ઘણે દૂર જશે. દુબે કહે છે, હા, સાહેબ ! દહેરાદૂન 800 કિલોમીટર તો હશે. ઇન્સ્પેકટર શ્યામ બહુ સૂચક રીતે હસે છે. ..

સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્ય, સ્ત્રી સશક્તિકરણ સૂત્રો, પ્રવચનો ને એન.જી.ઓ.ઝ પૂરતું સીમિત નથી. ગામડામાં તો એ હવા ખાસ પહોંચી જ નથી. કોઈ સૂત્રો, પ્રવચનો વગર સ્ત્રીને ગામડામાં સહજ મોકળાશ કેવી રીતે ઊભી થઈ શકે એની વાત જરા પણ મુખર થયા વગર ‘લાપતા લેડીઝ’ કરે છે. મૂળ વાર્તા વિપ્લવ ગોસ્વામીની, તેના સ્ક્રીનપ્લે ને સંવાદો લખ્યા છે સ્નેહા દેસાઇએ. સંવાદો કેટલા સોંસરા ને સૂચક છે તે અગાઉ આપેલાં ઉદાહરણો પરથી પણ પરખાશે. એ સાથે જ ભાષા-બોલીની એટલી કાળજી લેવાઈ છે કે તે જે તે દેશ-પ્રદેશનું સબળ પ્રતિનિધિત્વ કરી શકે. આખી ફિલ્મને દિગ્દર્શક કિરણ રાવે જે રીતે સમજ અને સંયમથી સ્વસ્થ ગતિ આપી છે તેને માટે અઢળક અભિનંદનો આપવાં ઘટે. એકે એક પાસા પર દિગ્દર્શકની છાપ ફિલ્મમાં અનુભવાય છે. જે રીતે કિરણે કલાકારો પાસેથી કામ લીધું છે તે કાબિલે તારીફ છે. બધા કલાકારોને મોડર્ન લૂકમાં પણ જોયા. એમને ફિલ્મોમાં જોયા તો એવું લાગ્યું કે એ જ એમનું જીવન છે ને ફિલ્મની બહાર જીવે છે એ એમનો અભિનય છે. ફિલ્મમાં બતાવાયેલું ગામડું, તેનાં રેલવે સ્ટેશનો, તેનો ટી સ્ટોલ, તેનાં ખેતરો, તેનાં અંધારિયાં ઘરો, ઘરનાં રીત-રિવાજો, તેની ધૂળિયા સડકો … એટલાં જીવંત છે કે પ્રેક્ષકોને ખરેખર ગામડામાં હોવાની અનુભૂતિ થાય છે.

રવિ કિસન બહુ જ મંજાયેલો અભિનેતા છે તે તેણે ઇન્સ્પેકટર શ્યામ મનોહરની ભૂમિકા કરીને ફરી એકવાર સાબિત કરી દીધું છે. તે એટલો ઘડાયેલો ઇન્સ્પેકટર પ્રસ્તુત કરે છે કે પાનનાં ડૂચા સાથે કેમ બોલવું, ચોકીમાં કોની સાથે કેમ વર્તવું તે, તે બરાબર જાણે છે. આવા જમાનાના ખાધેલ ઇન્સ્પેકટરને છેલ્લે, પ્રદીપના પંજામાંથી પોતાને છોડાવી મુક્ત કરવા બદલ જયા પોતાનાં ઘરેણાં ખુશીથી આપી દે છે તો એ પરત આપતાં કહે છે કે ખૂબ ભણજે, ત્યારે એ ચરિત્રને એક નોખું પરિમાણ પ્રાપ્ત થાય છે. પુષ્પા રાની / જયા તરીકે પ્રતિભા રત્ના ભાવ વૈવિધ્યમાં મોખરે રહે છે. તે ભેદી રીતે વર્તે છે ત્યારે કે બીજાનાં હિતમાં તે ભૂંડી બનતી હોય ત્યારે કે નવોઢા તરીકે પહેલીવાર ઘૂંઘટ ઉઠાવી ચહેરો પ્રગટ કરે છે ત્યારે કે પોલીસ ચોકીમાં શિક્ષિત હોવા છતાં ઘૂંઘટમાં જ ફોટો પડાવવાનો આગ્રહ રાખે કે અભણ વ્યક્તિ તરીકે અંગૂઠો મારે ત્યારે તે સતત સાચી લાગે છે. દીપક તરીકે સ્પર્શ શ્રીવાસ્તવ નવા અભિનેતા તરીકે એકદમ સાહજિક અભિનય કરે છે. ભૂલથી બીજાની પત્ની લઈ આવ્યો છે ને પોતાની પત્ની ભૂલી આવ્યો છે એનો આઘાત તેણે બરાબર પ્રગટ કર્યો છે, એ સાથે જ ફૂલની ચિંતામાં ને વિરહમાં તેની ઉદાસી સ્પર્શી જાય છે. ફૂલને તે ‘આઈ લવ યૂ’ કહે છે, તે વખતના તેના હાવભાવ નોંધનીય છે. ફૂલ તરીકે નિતાંશી ગોયેલે ભૂમિકામાં જીવ રેડી દીધો છે. તે એટલી માસૂમ, નિર્દોષ અને તાજગીપૂર્ણ છે કે ગામડામાં આવી ‘બાલિકા બધૂ’ હોવાનું આશ્ચર્ય થાય. છાયા કદમે પીઢ અને પીડિત, પણ બહારથી સ્વસ્થ દેખાતી મંજુને તંતોતંત પ્રગટ કરી છે.

ફોટોગ્રાફી વિકાસ નૌલખાની છે. તે એટલી અસરકારક છે કે નાનામાં નાનું દૃશ્ય પણ સ્પર્શ્યા વગર ન રહે. રામ સંપથનું ગ્રામ સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરતું ભાવવાહી સંગીત ફિલ્મનું જમા પાસું છે. ગીતો સ્વાનંદ કિરકિરે, પ્રશાંત પાંડે અને દિવ્યનિધિ શર્માના છે. ગીતો કથાને રોકતાં આવતાં નથી, તે કથાની સાથે વહે છે. ‘સોના મહાપાત્રનું ‘બેડા પાર’ કે સુખવિન્દર સિંઘનું ‘અરે બહુત જ્યાદા શેડી હૈ, બહુત સયાની લેડી હૈ …’ માર્મિક અને રમતિયાળ રીતે ગવાય છે, તો અરિજિત સિંહનું ‘ઓ સજની રે, કૈસે કટે દિન રાત ..’ વિરહી ભાવોને પ્રગટ કરતું ગીત કરુણ મધુર રીતે ગવાયું છે. શ્રેયા ઘોષાલે ’ધીમે ધીમે ચલે પુરવૈયા ..’ હૃદયસ્પર્શી રીતે ગાયું છે.

ટૂંકમાં, સાવ નવા વિષય પર, નવાં વાતાવરણમાં, નવા કલાકારો સાથેની આ નવીનક્કોર ફિલ્મ છે, પણ તે શિખાઉ નથી, તે બોજ વધારનારી નથી, પણ એકદમ ઘડાયેલી ને તાજગીપૂર્ણ ફિલ્મ છે. તે વિચારે છે  ને વિચારતા પણ કરે છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 17 મે 2024