૩૪ વર્ષ પહેલાં રાજીવ ગાંધીના કાળમાં શિક્ષણ નીતિ બદલાયેલી ને તે પછી ૧૯૯૨માં નજીવા ફેરફાર થયેલા, તેટલું બાદ કરતાં શિક્ષણ નીતિને નામે ઘણી અનીતિઓ ચાલી અને એમાં શિક્ષણ તો ખાડે ગયું જ, પણ નોન ગ્રાન્ટેડ સંસ્થાઓની મનમાની પણ ચાલી. એમાં ઘણાની આર્થિક સ્થિતિ સુધરી ને વાલીઓ તથા શિક્ષકોનું શોષણ વધ્યું તે નફામાં!

૨૯ જુલાઈને રોજ વડાપ્રધાનની અધ્યક્ષતામાં કેબિનેટની મીટિંગ મળી ને એમાં નવી શિક્ષણ નીતિને મંજૂરી મળી ગઈ. તે હવે સંસદમાં રજૂ થશે ને એ બિલ પસાર થશે તો તેનો અમલ ૨૦૨૧ના નવા સત્રથી થાય એમ બને. આ નીતિને હજી બે જ દિવસ થયા છે ને સંસદમાં પણ તેમાં ફેરફાર આવી શકે એમ છે એટલે એને વિશે કોઈ આખરી મત બાંધી લેવાની ઉતાવળ કરવા જેવી નથી.

આમ તો કોઈ પણ શિક્ષણ નીતિ, અનીતિ કરવા તો ન જ ઘડાય. ૭+૪(જૂનું એસ.એસ.સી.)માં પણ સારું શિક્ષણ મળ્યું જ અને કેટલાંક ઉત્તમ પરિણામો પણ આવ્યાં જ! પછી ૧૦ અને ૧૨માં બોર્ડની પરીક્ષાનું મહત્ત્વ વધારી દેવામાં આવ્યું ને એ ત્રાસ ૩૪ વર્ષ સુધી ચાલ્યો. એમાં વિદ્યાર્થી પર શિક્ષણનો બોજ વધ્યો. ટયૂશનનું અને ટ્યૂશન ક્લાસનું મહત્ત્વ વધ્યું અને વાલીઓ પર સ્કૂલ અને ટયૂશનની વધારાની ફી ભેગી કરવાનું ભારણ વધ્યું. એ ફી ભેગી કરવામાં વાલી ખૂબ ખર્ચાયો. પુસ્તકો, ગાઈડો, નોટબુકોના ખર્ચા વધ્યા. ડોનેશનને નામે લૂંટ ચાલી. લાખો રૂપિયા ડોનેશન આપીને બનેલો ડોક્ટર સેવા કરે એવું અપવાદોમાં જ રહ્યું. શિક્ષણ જવાબદાર નાગરિક બનાવે એ વાત લગભગ ભુલાઈ ગઈ. શિક્ષણે સંસ્કારને બદલે શોષણના માર્ગો ખોલી આપ્યાં ને શિક્ષણ ને નામે સત્તા અને સંપત્તિનો મહિમા જ વધ્યો. અપવાદો હશે, પણ ભણ્યા વગર પીએચ.ડી થનારા નીકળ્યા ને ભણાવ્યા વગર પીએચ.ડી કરાવનારાઓ પણ મળી રહ્યા. એ બાકી હતું તેમાં એમ.ફિલનું તૂત પણ ચાલ્યું. એ શરૂથી જ નકામું હતું, પણ કોઈને એવું લાગ્યું નહીં અને બધાએ જ ધંધો કૂટી કાઢ્યો.

નવી શિક્ષણ નીતિમાંથી એમ.ફિલને તિલાંજલિ આપવામાં આવી છે. આ થવો જોઈતો મહત્ત્વનો ફેરફાર છે. બીજો મહત્ત્વનો ફેરફાર બોર્ડની ૧૦ અને ૧૨ની પરીક્ષાનું મહત્ત્વ ઘટાડવાનો છે. ૧૦+૨નું સ્થાન હવે ૫+૩+૩+૪ લેશે. નવી શિક્ષણ નીતિમાં ૩ વર્ષ આંગણવાડી/પ્રિ.સ્કૂલિંગના હોવા ઉપરાંત ૧૨ વર્ષ શાલેય શિક્ષણના હશે. એમાં છેલ્લા દિવસોમાં ગોખીને પાસ થઈ જવાનું ચાલતું હતું, તે ખાસ નહીં રહે ને સતત મૂલ્યાંકન દ્વારા વિદ્યાર્થી કેટલું શીખ્યો છે તે જોવાશે. એક મહત્ત્વનો ફેરફાર ઓબ્જેક્ટિવ પ્રશ્નોને બદલે વર્ણનાત્મક જવાબોનું મહત્ત્વ વધારવાનો પણ છે. આમ થતાં ૧૦૦માંથી ૧૦૦ માર્ક્સ લાવવાનું ચલણ બદલાય તો નવાઈ નહીં. મને એ નથી સમજાતું કે લાખ લાખ વિદ્યાર્થી ગુજરાતીમાં નાપાસ થતા હોય ત્યાં કોઈના ૧૦૦માંથી ૧૦૦ માર્ક્સ કઈ રીતે આવે? ૧૦૦માંથી ૧૦૦ માર્ક્સ જે એક્ઝામિનરે માર્ક્સ આપ્યા હશે એમના પણ નહીં જ આવ્યા હોય તે નક્કી છે. ગણિતમાં ૧૦૦ આવે તે સમજી શકાય, પણ ભાષામાં? અસંભવ. એ ૧૦+૨માં બન્યું તેમાં ઓબ્જેક્ટિવ ટાઈપ ક્વેશ્ચન્સનો ફાળો મોટો છે. આ પદ્ધતિ બદલાઈ છે તે સારું થયું છે. એમ થતાં વિચારીને લખવાની વિદ્યાર્થીઓની ક્ષમતા ને હિમ્મત વધશે.

પાંચ ધોરણ સુધી માતૃભાષા કે પ્રાદેશિક ભાષામાં શિક્ષણ આપવાની વાત પણ આવકાર્ય છે. એને કારણે અંગ્રેજી માધ્યમની બોલબાલા ઘટશે. એક વિષય તરીકે અંગ્રેજી હશે, પણ શિક્ષણનું માધ્યમ અંગ્રેજી ન રહેતાં, માતૃભાષા કે પ્રાદેશિક ભાષા રહેશે. જો કે માતૃભાષા કે પ્રાદેશિક ભાષાનું મહત્ત્વ પાંચમાં સુધી જ સ્વીકારાયુ છે તે ઓછું છે, તેમાં પણ ગુજરાતમાં તો બહુ જ ઓછું છે, કારણ ગુજરાતને અંગ્રેજી માધ્યમનું એટલું વળગણ છે કે ગુજરાત જતે દિવસે અંગ્રેજીને માતૃભાષાનું સ્થાન આપે તો આઘાત ન લાગે. શિક્ષણને મામલે ગુજરાત સૌથી વધુ તરંગી અને તુક્કાઓનું રાજ્ય છે. શિક્ષણ વિભાગ શેખચલ્લીઓથી ઉભરાય છે. અહીં, જો ૧૨ ધોરણ સુધી સ્કૂલ શિક્ષણ રહેવાનું હોય તો ગુજરાતી ફરજિયાત હોવું જ જોઈએ એટલું જ નહીં, કોઈ પણ કોલેજ પ્રવેશ માટે અન્ય વિષયની ટકાવારીમાં ગુજરાતીની ટકાવારી પણ ઉમેરાવી જ જોઈએ. ઈચ્છીએ કે સરકાર આ બાબતે ગંભીર થાય.

અનલોક-૩માં ૩૧ ઓગસ્ટ સુધી સ્કૂલો ને કોલેજો બંધ રહેવાની જાહેરાત થઈ છે ને બીજી તરફ એકમ કસોટી લેવાનું ઝનૂન ગુજરાતના શિક્ષણ વિભાગનું ઓછું થતું નથી. કમાલ છેને! સ્કૂલો બંધ છે ને પરીક્ષાઓ ચાલે છે. ૨૯-૩૦ જુલાઈને રોજ પરીક્ષા બિલકુલ ઢંગધડા વગર લેવાઈ. પરીક્ષા બે દિવસ, પણ ૧૦ ઓગસ્ટ સુધીમાં ગમે ત્યારે ઉત્તરવહી આપો. એ ગાળા દરમિયાન ગમે ત્યારે જવાબો લખો, ગમે તે લખો, ગમે તેની પાસે લખાવો, ખાતાંપીતાં લખો, નો પ્રોબ્લેમ! હવે આ જ જો પરીક્ષા હોય તો આ શેખચલ્લીઓ મશ્કરી કોને કહે છે તે નથી સમજાતું. સરકારને પૂછી શકાય કે સ્કૂલો બરાબર ચાલુ થઈ જાય પછી પણ આમ જ પરીક્ષા લેવાશે કે? જો નહીં, તો અત્યારે આવાં નાટકો શું કામ?

શિક્ષણ નીતિ કેન્દ્ર સરકાર નક્કી કરે છે, પણ તેનો અમલ રાજ્યો પોતાની રીતે કરે છે ને દાટ એમાં વળે છે. પ્રજા તરીકે આપણે સ્વાર્થી અને મૂરખ છીએ. વર્ષો સુધી ૧૦+૨ની નીતિ રહી. કોઈ રાજ્યોમાં નો’તું એવું અંગ્રેજી માધ્યમનું ભૂત ગુજરાતમાં ધૂણ્યું. ખાનગી સ્કૂલોને ઉત્તેજન આપીને રાજ્ય સરકારે શિક્ષણનો બોજ પોતાને માથેથી ખંખેરી નાખ્યો ને પ્રજા મૂરખની જેમ જોતી રહી.

આપણો ઇતિહાસ હવે ઇતિહાસકારો નથી લખતા, ખુશામતખોરો લખે છે. એ ધારે તેનો એકડો કાઢી નાખે ને ધારે તેનો એકડો મોટો કરી આપે એમ બને. બને નહીં, બની રહ્યું છે. એ ઇતિહાસ આપણા વિદ્યાર્થીઓ શીખે છે ને શીખવાના છે. શિક્ષણ નીતિ બદલાય કે ન બદલાય, પણ ઇતિહાસ બદલાઈ રહ્યો છે તે સમજી લઈએ.

નવી શિક્ષણ નીતિમાં પ્રિ.સ્કૂલિંગ/આંગણવાડીનાં ત્રણ વર્ષ પણ ગણતરીમાં લેવાયાં છે. એ વર્ષો કોઈ પણ રીતે બાળકને ઉપકારક નથી. ૩ વર્ષની ઉંમરથી બાળકને શિક્ષણમાં જોતરવું એ શુદ્ધ પાપ છે. જો સ્કૂલિંગ માટે પહેલું ધોરણ નક્કી હોય તો પ્રિ.સ્કૂલિંગ પર સરકારે નજર બગાડવાની જરૂર નથી. ૧ ધોરણથી પ્રાઈમરી એજ્યુકેશન શરૂ થતું હોય ને તે મફતમાં જતું હોય તો પ્રિ.સ્કૂલિંગ મફતમાં કેમ ન જાય? પણ તેનો બોજ ઉપાડવા સરકાર તૈયાર નથી. પ્રિ.સ્કૂલિંગ ખાનગી રાહે જ ચાલે છે ને ચાલશે જે અટકવું જોઈએ, કારણ એ આમ તો કમાવા માટે જ છે.

૩થી ૫ની ઉંમરનું બાળક ખાનગી સ્કૂલોનું પેટ પાળવા માટે હોય છે. આંગણવાડી ને ખાનગી સંસ્થાઓને ફી મળે, રિક્ષા કે કારવાળાને ભાડું મળે, યુનિફોર્મવાળા, દરજી વગરેના ધંધા એ ૩થી ૫ની ઉંમરના બાળકો પર ચાલે છે. એની સામે બાળકને શું મળે છે? અસહ્ય ત્રાસ, ઘરથી સ્કૂલની દોડાદોડી, ટીચરની નફરત ને ચીડ, મમ્મી-પપ્પાનું ટોર્ચર. ઊંઘમાંથી ગમે તે ઉઠાડી કાઢે, ન નહાવું હોય ત્યારે નહાવાનું ને ન ગમે તેવી સ્કૂલબેગનો પોતાનાં વજન કરતાં પણ વધારે બોજ ઉપાડીને ઢસડાવાનું … આ બધું જ આપણે જાણીએ છીએ, પણ બાળક પ્રત્યેની પૂરી નિર્દયતાથી ચલાવીએ છીએ. આપણે એનું ભલું કરીએ છીએ? જરા પણ નહીં. જે થોડા કલાક ઘરમાં શાંતિ થઈ તે ખરી. જે માબાપ રડતાં બાળકને ઘોડિયાં ઘરમાં મૂકે છે તેમને બાળક પછી ઘરડાંઘરમાં મૂકે તો રડવા જેવું નથી.

સરકાર, સ્કૂલો અને માબાપ બોલે છે ખરાં કે બાળક ભણવા માટે નથી મોકલાતું, એ તો રમવા મોકલાય છે. જરા અંતરાત્માને પૂછીએ કે એવું ખરેખર છે? જો રમવા જ મોકલાતું હોય તો એને ઘરમાં જ રમવા કેમ નથી દેવાતું? સવારના સાતનો સમય રમવાનો સમય છે તો સ્કૂલબેગ કઈ ખુશીમાં ખભે ઠલવાય છે તે કોઈ કહેશે? એક વાત સમજી લઈએ કે આપણે ટાબરિયાંને પ્રિ.સ્કૂલિંગ (કે ફૂલિંગ?) બીજાના ધંધા ચલાવવા કરાવીએ છીએ. ઘણા એવી દલીલ કરે છે કે છોડને વાળીએ તેમ વળે, બરાબર, પણ બાળક વાળવા જેવો છોડ બને એટલી ધીરજ તો રાખી શકાયને! કે તે બીજ કે કૂંપળ હોય ત્યારે જ મરડી નાખવાનું? ઘણા મહાભારતના અભિમન્યુને ગર્ભથી જ શીખવાનું મળ્યું એનો દાખલો આપે છે. એ અશક્ય નથી, પણ બધાંમાં એ સામાન્ય પણ નથી. એનું ગર્ભશિક્ષણ અધૂરું રહ્યું તે પણ સૂચક છે ને એ અધૂરાં શિક્ષણે શું પરિણામ આપ્યું તે પણ સૌ જાણે છે. એ પ્રયોગ હતો. એ બધાંને સરખી રીતે લાગુ પાડી શકાય એમ હોત તો તે પછી કેટલી સ્ત્રીઓ ગભવતી થઈ, એ પ્રયોગ ચાલુ  કેમ ન રહ્યો? દરેક વાત ને એક સમય છે. યોગ્ય ઉંમરે શિક્ષણ મળે તો તેનો વાંધો જ નથી. લગ્નની ઉંમર અઢાર નક્કી છે, પણ ઉતાવળે નવ નવની બે કન્યાના સરવાળાને અઢાર તો ન ગણાયને?

પ્રિ.સ્કૂલિંગ ને સરકાર શિક્ષણ નીતિનો ભાગ બનાવી શકે નહીં, તેમ થશે તો સરકાર પણ તેને નામે ધંધો જ કરવા માંગે છે એમ સમજવાનું રહે.

૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ' નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”; 31 જુલાઈ 2020

રાજસ્થાનના રાજ્યપાલ કલરાજ મિશ્રાએ આખરે વિધાનસભા બોલાવવાની દરખાસ્ત ગ્રાહ્ય રાખી છે અને હવે ૧૪મી ઑગસ્ટે ગૃહ મળશે. મુખ્યમંત્રી અશોક ગેહલોતના વડપણ હેઠળ પ્રધાનમંડળે લાગટ ચોથી વાર કહ્યું ત્યારે ત્રણ નન્ના પછી રાજ્યપાલે છેવટે હા ભણી છે.

રાજ્યપાલનો આ રવૈયો ૧૯૩૫ના બંધારણનાં સ્મરણો જગવી ગયો જેને અન્વયે ૧૯૩૭માં પ્રાંતિક સ્વરાજનો પ્રયોગ હાથ ધરાયો હતો. આગળ ચાલતાં, જો કે, ચૂંટાયેલી સરકારોને પૂછ્યા વગર અંગ્રેજી હકૂમતે ભારતને પરબારું વિશ્વયુદ્ધમાં સંડોવ્યું ત્યારે કૉંગ્રેસ સરકારોએ રાજીનામું આપી પોતાની ને પ્રજાકીય વિરોધલાગણી દર્શાવવું મુનાસીબ માન્યું હતું. ૧૯૫૩ના બંધારણ મુજબની સરકારમાં જોડાવાના મુદ્દે સ્વરાજ લડતમાં આમ પણ ખાસી આનાકાની હતી. એમાં એક મુદ્દો રાજ્યના ગવર્નર સાંસ્થાનિક ગાદી એટલે કે દિલ્હીનીમ્યા દંડનાયક કે સૂબાની જેમ અધિકારો ભોગવી પ્રાંતિક સ્વરાજને બેમતલબ કરી મૂકશે એવા આશંકા પ્રેરતી જોગવાઈઓ (અને એથી ય અધિક તો ઇરાદાઓ)નો હતો.

સ્વરાજ સરકારે નવેસર બંધારણ ઘડવાની પ્રક્રિયા હાથ ધરી ત્યારે હવે આપણી પોતાની સત્તા છે એ ખયાલે હોય કે અન્યથા, ગમે તેમ પણ રાજ્યપાલના ક્ષેત્ર વિશે, ખાસ કરીને કેન્દ્ર-રાજ્ય સંબંધના સંદર્ભમાં કદાચ પૂરતી સ્પષ્ટતા સાથેની જોગવાઈઓમાં (અને રાજ્યકર્તાઓની માનસિકતામાં) કશુંક ટાંચું પડ્યું હતું તે પછીનાં વરસોમાં ઉત્તરોત્તર સમજાતું ગયું એ હવે જાણીતી વાત છે. પરિણામે ૩૫૬મી કલમના વપરાશ વિશે ચોક્કસ મર્યાદાઓ અંકાતી ગઈ અને સમવાયી માળખામાં રાજ્યના અધિકારો પર કેન્દ્રના પરબારા આધિપત્ય સામે કંઈક તકેદારી પણ શક્ય બની એ પણ જાણીતી વાત છે.

એક વાત આ ગાળામાં બિલકુલ સાફ થઈ ગઈ અને સુપ્રીમની દેવડીએ પણ અંકે થઈ ગઈ કે આપણે પાર્લમેન્ટરી સ્વરાજનો રાહ લીધો છે એટલે ચૂંટાયેલી રાજ્ય-સરકાર પર રાજ્યપાલનો અધિકાર અક્ષરશઃ મર્યાદિત છે. રાજસ્થાનના કિસ્સામાં કહીએ તો વિધાનસભા બોલાવવી એ ચૂંટાયેલી સરકારનો સહજ અધિકાર છે, અને એક વાર સ્પીકર મારફતે એ વાત રાજ્યપાલને પહોંચે એટલે એમણે એ ઔપચારિકતા નિભાવવાની છે. રાજ્યપાલ કલરાજ મિશ્રાએ (નિઃશંક કેન્દ્રની સૂચનાથી) આ રવૈયો નિભાવવાને બદલે અવરોધક અને મુદતપાડુ અભિગમ લીધો એમ એકંદર ઘટનાક્રમ જોતાં સમજાય છે.

રાજ્યપાલે મુખ્યમંત્રી (ચૂંટાયેલી સરકાર) સૂચવે ત્યારે ગૃહ બોલાવવું એ સર્વસામાન્ય નિયમમાં અલબત્ત એક અપવાદ છે. રાજ્યપાલને જો સરકારની બહુમતી વિશે શંકા પડે તો તે તેની ખરાઈ કે ખાતરી વાસ્તે ગૃહ બોલાવવા માટે સ્વવિવેકનો રસ્તો અપનાવી શકે.

રાજ્સ્થાનના રાજયપાલે મુદતપાડુ વલણ લીધું એની અંતરિયાળ એક વિલક્ષણ વિરોધાભાસ પડેલો હતો એમ પાછળ નજર કરતાં સમજાય છે. એ ગેહલોત મંત્રીમંડળને પૂરતી નોટિસ આપવાનું કહેતા હતા, કેમ કે સચિન પાયલોટ અને બીજા ધારાસભ્યો મળીને સામે પક્ષે હજૂ પૂરતી સંખ્યા થતી નહોતી. રાજ્યપાલે ગૃહનો એજન્ડા પૂછવાની કોઈ બંધારણીય જરૂરત નથી, પણ એમણે એ પ્રકારના ખરાખોટા પ્રશ્ન ઊભા કરવાનો રવૈયો લીધો.

હવે સ્વાભાવિક જ, ૧૪મીએ મળી રહેલ ગૃહ તરફ સૌની નજર રહેશે. જેમણે માનેસરમાં ભા.જ.પ. સરકારની પરોણાગતમાં પનાહ લીધી છે એ ધારાસભ્યો શું કરશે તે જોવાનું રહે છે. ભા.જ.પ.ની પોતાની સંખ્યા ઉપરાંત સરકારપલટા માટે ત્રીસ ધારાસભ્યો જોડતા હતા. પણ સચિન પાઈલોટનો પનો એમાં ટૂંકો પડી રહ્યો જણાય છે એટલે મધ્યપ્રદેશમાં ભા.જ.પ.ને સિંધિયા ઇફેક્ટનો મળ્યો એવો ને એટલો લાભ અહીં પાઈલટ પેરવીનો મળી શકે એમ નથી.

બહુજનસમાજ પક્ષ પણ અહીં ચિત્રમાં જરા જુદી રીતે છે. એના બધા ધારાસભ્યો ચૂંટણી પછી કૉંગ્રેસવાસી થયેલા છે. ગૃહની રીતે આ કિસ્સો પક્ષમાં ભાગલા(સ્પ્લિટ)નો જ નહીં, આખો ને આખો સમૂહ જોડાઈ ગયાનો છે. માત્ર, કેમ કે તે અખિલ હિંદ પક્ષ છે, પક્ષનો કોઈ અધિકાર એમના પર છે કે કેમ અને તે ધોરણે એમને ગેરલાયક ઠરાવી શકાય કે કેમ એ જોવું રહે છે. બધા જ પક્ષોએ પક્ષાન્તરની જે વ્યાખ્યા કરી છે એનો રાજસ્થાન વિધાનસભાના સભ્યો પૂરતો કોઈ ભંગ આ કિસ્સામાં દેખાતો નથી.

સિંધિયા વિશે કહેવાયું હતું તેમ પાઈલટ વિશે પણ કહેવાયું છે કે કૉંગ્રેસમાં જુવાનોને તક નથી. દિલ્હીમાં તો ‘પેઢી’ બહારના કોઈને નથી આવવા દેવાતા એવી ફરિયાદને અવકાશ હશે, પણ રાજ્યોમાં એવું કહેવું કેટલી હદે દુરસ્ત ગણાય ? પાઈલટ સૌથી નાની વયનાઓમાં ગણાય તે ઉંમરે સાંસદ હતા, કેન્દ્રીય મંત્રી બન્યા, પછી રાજ્યમાં ઉપમુખ્યમંત્રી અને પ્રદેશ પ્રમુખ બન્યા. તેમ છતાં જો ધરવ ને ધીરજ ન હોય તો એ પ્રશ્ન જેમ કૉંગ્રેસની આંતરિક લોકશાહીની ગરબડનો છે તેમ મહત્ત્વાકાંક્ષી સત્તાગણિતે ચાલતી માનસિકતાનો પણ બની રહે છે.

પાઈલટ ભા.જ.પ.માં જોડાવા નથી માગતા એમ કહે છે. જો કે એમની કોશિશ હાલ તો રાજસ્થાનમાં કૉંગ્રેસ શાસનને સ્થાને ભા.જ.પ.નો પથ પ્રશસ્ત કરવા ભણીની જણાય છે. જો તેઓ કેવળ સત્તાકાંક્ષી નહીં અને ઉચ્ચાકાંક્ષી હોય તો બેઉ મુખ્ય પક્ષોથી સ્વતંત્રપણે પોતાની કેડી કંડારી શકે છે. સત્તાથી ઉફરાટે રહી મૂલ્યોની રાજનીતિનો જો આવો કોઈ દાખલો પૂરો પાડી શકે તો તે મોટી વાત થશે.

જ્યાં સુધી ભા.જ.પ.નો સવાલ છે, એણે દિલ્હીમાં પોતાની બીજી પારીનો વિજય જીરવી જાણી રાજ્ય સરકારો અસ્થિર કરવાની ટૂંકનજરી રાજનીતિથી પરહેજ કરવી ઘટે છે. જ્યાં સુધી કૉંગ્રેસનો સવાલ છે, ખાસો લાંબો સમય એનો જે પેલેસ પૉલિટિક્સનો સંસ્કાર રહ્યો છે એમાંથી બહાર આવી જનતા પાસે જવાના એક મોકા તરીકે તેણે આ આખા ઘટનાક્રમને જોવો રહે છે. રાજ્યપાલ ગૃહ ન બોલાવે અને લોકો રાજભવનને ઘેરશે તો તે અમારી જવાબદારી નહીં ગણાય એવું ગેહલોતે કહ્યું એને બદલે એમણે અમે લોકમત જાગ્રત કરી રાજભવનને જગાડીશું એ ભાષામાં વાત કરવી જોઈતી હતી.

હવે ગૃહ બોલાવાઈ જ રહ્યું છે ત્યારે સૌ પક્ષો લોકશાહી રાજવટ અને કોરોના પ્રકારના મુકાબલા બાબતે જાતમાં ઝાંખીને સક્રિય થશે તો તે શોભીતું થશે.

જુલાઈ ૩૦, ૨૦૨૦

E-mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 01 તેમ જ 09

વરસેક પર (જુલાઈ ૨૦, ૨૦૧૯) ન કોર્પોરેટ, ન ધર્મસંસ્થાન, ન રાજકીય સંધાન, કેવળ મિત્રોની સહજ પહેલથી પ્રકાશોત્સવ યોજાયો હતો. ચીલેચાલુ ભાષણો(હસમુખ પટેલના શબ્દોમાં ‘શ્રદ્ધાંજલિ સભા’)થી હટીને મૉક કોર્ટનું આયોજન આ અવસરની એક વિશેષતા હતી. કાર્યક્રમના અંતભાગમાં ઉર્વીશ કોઠારી અને આયોજકોની સૂચના મુજબ મારે નિરાંતવા પ્રતિભાવ આપવાનો હતો. ત્યાર પછી એકથી વધુ વાર, મારે એ વક્તવ્ય પ્રકાશિત કરવું એવું સૂચન અને માંગ થતાં રહ્યાં છે. મેં કોઈ પૂર્વલિખિત વક્તવ્ય નહોતું આપ્યું એટલે જે સહજ સૂઝ્યું અને બોલાયું હતું તે રેકોર્ડિંગ પરથી સંપાદિત કરીને અહીં મૂક્યું છે.

•••

મને એ બહુ જ ચમત્કારિક લાગ્યું કે મારા આટલા બધા મિત્રો છે, વયભેદ વગરના. કંઈ ને કંઈ કામ કરવાનો પ્રસંગ બનતો ગયો અને મિત્રો ઉમેરાતા ગયા. જો કે, એંશીના ઉંબર મહિનાઓમાં મારે કહેવું જોઈએ કે, આ જુમલો મારી વયને પણ આભારી હશે.

યાદ આવે છે, ૨૦૦૪ની ચૂંટણીના ગાળામાં ‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં એક તરુણ રિપોર્ટર સાથે વાત ચાલતી હતી. એણે કહ્યું કે આજે તો એક જાલીમ વાત થઈ ગઈ – જુવાન હોવું ને વળી છાપામાં હોવું, જાલીમથી ઓછું તો કશું બને પણ શાનું. કહે, આજે મેં એક એવો ‘આઇડિયા’ સાંભળ્યો કે ચૂંટણીમાં આપણને કોઈ પણ ઉમેદવાર પસંદ નથી પડતો, તો એવું પણ એક ખાનું હોવું જોઈએ બૅલેટપેપરમાં. મેં એને કહ્યું કે ૧૯૭૯ ઉતરતે મેં એવી હિમાયત કરતો તંત્રીલેખ ‘જનસત્તા’માં લખ્યો હતો – ‘અલ્પવિરામ’-ખ્યાત વાસુદેવ મહેતા ત્યારે ‘સંદેશ’માં હતા અને એમણે મને કહ્યું કે એમાં ‘ફ્રૅશ બ્રીઝ’નો અનુભવ થાય છે. હવે આપણા તરુણ બંધુ કહે, હેં, ૧૯૭૮-૭૯માં? ત્યારે તો મારો જન્મ જ નહોતો થયો (કે પછી, ‘જ્યારે મારો જન્મ થયેલો!’)

કેટલાં બધાં વયજૂથના, કેટલા બધા મિત્રો મળ્યા! મેં કહ્યું કે આમ જુઓ, તો આ તો ઉંમરની કરામત થઈ. એમાં હું નિરુપાય છું, ઉંમર પણ નિરુપાય … ને જમાનો પણ નિરુપાય. પણ થોડી થોડી મૈત્રી અને થોડું થોડું મિત્રમંડળ, થોડી થોડી પ્રવૃત્તિ એમ જે બધું બનતું ગયું. એમાંથી ઘડતર પણ કાંક કાંક થતું ગયું.

૧૯૬૧-’૬૨માં અમે મિત્રો યુવાપ્રવૃત્તિ ચલાવતા, ‘આરત’ને નામે. એના મૂળમાં ‘આર્ત’ એ સંસ્કૃત પ્રયોગ હશે? સંસ્કાર જરૂર હતો, कामये दु:खतप्तानां प्राणिनाम्‌ आर्तिनाशनम्‌, એ અમર ઉદ્‌ગારનો. (આરત કહેતાં થોડોક સંસ્કાર ઉમાશંકરે એ અરસામાં ગની વિશે આરતભર્યા મુલાયમ કંઠ કે ભાવની જિકર કરી હતી એવોયે પણ હશે, કદાચ.)

‘આરત’ વિશે અમે નાનકડું, પાંચ-સાત લીટીનું એક લખાણ કરેલું. એનો મુખડો બાંધવા જેવું. અત્યારે એ સચવાયું નથી મારી પાસે, પણ એમાં જે એક સમ પર આવીને અમે ઠર્યા હશું તે શબ્દ હતો સમસંવેદન. એ મિત્રો પૈકી દિલીપ ત્રિવેદી (દિલીપ ચંદુલાલ) અને સુવર્ણા ભટ્ટ (સુવર્ણા) સ્વાસ્થ્યવશ આજે અહીં ગૃહમાં નથી. હર્ષદ યાજ્ઞિક છે, અને જરી મોડેથી જોડાયેલા અચ્યુતભાઈ, અચ્યુત યાજ્ઞિક પણ. (ત્યારે અમે એમને જયેન્દ્ર જાની તરીકે ઓળખતા.) આ બધાં સાથે કામ કરતાં કરતાં અને અન્યથા પણ ધીરે ધીરે બીજા બે શબ્દો મારા ચેતાકોશમાં દૃઢપણે અંકિત થયા. લખતાં-વાંચતાં-ચર્ચતાં સૂઝતા ગયા – નિસબત અને વિકલ્પ. (ઘણાં વર્ષો પછી મારે નવો ઇ-મેઇલ એકાઉન્ટ ખોલવાનું થયું, ૨૦૧૪-’૧૫ના અરસામાં ત્યારે મારું વલણ જાણી ગયેલ કેતન રૂપેરાએ એને સારુ પાસવર્ડમાં ચહીને ‘નિસબત’ શબ્દ ઉમેરેલો એ સાંભરે છે.) વચ્ચેનાં વરસોમાં, હજુ હું દૈનિકમાં હોઈશ અને ‘નિરીક્ષક’ સંભાળ્યું નહોતું ત્યારે, અઠવાડિક કાઢવાનું મન થયું – હસમુખભાઈ (હસમુખ પટેલ, અમીરગઢ) લખાપટ્ટી ને ખટપટ કરીને રજિસ્ટ્રેશન પણ લઈ આવ્યા. ત્યારે આવેલો શબ્દ હતો, ‘અબઘડી’ – હિયર ઍન્ડ નાઉ. અચ્યુતભાઈ ૧૯૬૪ના અરસામાં, કોલકાતા હશે ત્યારે ‘નાઉ’ મોકલાવતા એનો સંસ્કાર હશે. વિકલ્પ એ કોઈ આવતી કાલની વાત નથી. એ એક ચાલુ પ્રક્રિયા – ઑનગોઇંગ પ્રોસેસ અને સ્ટ્રગલ છે.

મિત્રો મળતા ગયા. કાર્યવશાત્ ‌છૂટા પડતા ગયા. કર્મબાંધવી નહીં ત્યારે પણ ભાવબંધન, થોડી માયા, થોડો રાગ, લગરીક ઊંહું. આ તો એવું છે ને કે – કૉલેજ-વર્ષોમાં વિલ ડુરાંની ‘સ્ટૉરી ઑફ ફિલોસૉફી’ વાંચેલી, એની અર્પણનોંધ, એરિયલને, તે સાંભરે છે. (પછીથી ધ્યાનમાં આવ્યું કે મુનશીએ ‘શિશુ અને સખી’માંયે ઊઘડતે એ મૂકેલી છે.)

Grow strong my comrade … that you may stand
Unshaken when I fall; that I may know
The shattered fragments of my song will come
At last to finer melody in you,
That I may tell my heart that you begin
Where passing I leave off, and fathom more

કહેવું પડે, ડુરાંએ મીનાક્ષી ને રથ જેવા મારા ડાબેરી મિત્રોનીયે કાળજી લીધી છે ! જો કે, આમ તો, અહીં જે કૉમરેડની જિકર છે એ નરદમ નિજી, ઠેઠ વ્યક્તિગત વાત છે. ભેરુ કહો, ભિલ્લુ કહો, આ પંક્તિઓ વર્ષો લગી એમ જ ઘટાવી છે. વાત પણ સોજ્જી છે કે તમારા તિતરબિતર તાણાવાણા કશેક વણાઈ ગૂંથાઈ શ્રુતિમધુર સુરાવટ રચી રહે છે. જેમ જેમ પ્રવૃત્તિઓમાં પડતો ગયો તેમ તેમ, જેમ જેમ સમજની ક્ષિતિજો વિસ્તરતી ગઈ તેમ તેમ, વીંછુડો ડંખતો ગયો અને ન્યાયી દુનિયાની લેહ લાગતી ગઈ તેમ તેમ કમબખ્ત પેલી કૅમરાડરી પણ વૈયક્તિક વ્યાખ્યાને વટી જઈ વ્યાપક બની, અને …

જે બધું વાંચવા-વિચારવાનું – અને વર્તવાનું – થયું એની વીગતે વાત તો ક્યાં કરું, પણ એટલું કહું કે હું બી.એ. તો પાસ ક્લાસ હતો, પણ મારું વિધિવત્‌ ગ્રૅજ્યુએશન જરી જાડી રીતે કહું તો ત્યાં સુધીમાં મેં વાંચેલાં પૈકી ત્રણ પુસ્તકોને આભારી હતું : ‘હિંદ સ્વરાજ’ (મો.ક. ગાંધી), ‘હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ’ (સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્‌) અને ‘સ્વદેશી સમાજ’ (રવીન્દ્રનાથ). આગળ ચાલતાં ‘આરત’માં શિષ્ટ વાચનપ્રવૃત્તિ માટે આ ત્રણ પુસ્તકો ખાસ પસંદ કર્યાં હતાં. ‘હિંદ સ્વરાજ’ નિમિત્તે મગનભાઈ પ્ર. દેસાઈ સાથે ‘પ્રકાશ’માં થયેલી બે ચર્ચાગોષ્ઠીઓએ એક નવું જ પરિચયદ્વાર ખોલી આપેલું આ ક્ષણે સાંભરે છે.

ગમે તેમ પણ, હું જે સમજ્યો તે એ કે આપણે વસીએ છીએ તો દુનિયાના એક હિસ્સામાં – અને એ હિસ્સાનો ધર્મસંસ્કૃતિ સહિતનો જે પણ વારસો તે જરૂર પામીએ છીએ. પણ એની સાથે, એનું ઉત્તમોત્તમ કાલવતે, આપણો સંબંધ દોડપટ્ટી(રનવે)થી પંખપ્રસાર(ટેક ઑફ)નો હોય, કોઈ બેડીબંધનનો નહીં. રાધાકૃષ્ણન્‌ને વાંચતાં સમજાયું કે આ તો એક કૉમનવેલ્થ ઑફ રિલિજિયન્સ છે, કોઈ ગ્રંથબંધો સંપ્રદાય નથી. આમ પણ, મારી જે શાળા, મણિનગરની સરસ્વતી મંદિર હાઈસ્કૂલ, એ રામકૃષ્ણ સેવા સમિતિ સંચાલિત હતી, એટલે વિવેકાનંદના સાહિત્યનો પરિચય સહજ હતો, જેમાં વ્યાપકતા ભરી પડી હતી. મારા વર્ગશિક્ષક હરિશ્ચંદ્ર પટેલ(જે પછીથી ગુજરાત વિધાનસભાના અધ્યક્ષ થયા)ને કારણે શાલેય વર્ષોમાં જ હું રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના સીધા સંપર્કમાં મુકાયો. રાધાકૃષ્ણન્‌ તો કૉલેજમાં વાંચ્યા પણ શાળામાં વિવેકાનંદનો પરિચય થયો હતો, એટલે સંઘપરિચયના કેટલાક અંશો વિશે વારણની સોઈ પણ સાથે લગી હતી. આગળ ચાલતાં સંઘ પરિવારના મોભી લક્ષ્મણરાવ ઇનામદાર (વકીલસાહેબ) સાથે નિકટ પરિચય થયો ત્યારે ‘હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ’ (‘હિંદુ જીવનદર્શન’) વિશે એમણે વાતવાતમાં એક ટિપ્પણી કરી કે એમાં બધું જ છે, સિવાય કે હિંદુરાષ્ટ્ર. કૃતજ્ઞતાપૂર્વક કહું કે એમણે સંઘવિચાર સાથે મારી અમૂંઝણ શી વાતે હશે તે મને અનાયાસ જ સ્પષ્ટ કરી આપ્યું.

હમણાં મૉક કોર્ટમાં મારે વિશે નયનાની જુબાની લેવાઈ – એમાં કમાલ એવી થઈ કે નયનાબહેને કટે રનથી માંડીને બાઉન્સરની ગુંજાશ પ્રગટ કરી. કોર્ટે, ‘મૉક’ બુદ્ધિએ પૂછ્યું કે કેવા સોગંદ લેશો, જૈન કે નૉર્મલ. લાગલું નયનાબહેને કહ્યું, સેક્યુલર. (મારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે મારો આટલો બધો ‘પ્રભાવ’ મેં ધાર્યો નહોતો.) હશે ભાઈ, હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ સમજવાને કારણે મને એક પ્રકારે જે મુક્તિબોધ થયો, તેણે સેક્યુલર ભૂમિકા કેળવવામાં  મદદ કરી છે. જન્મે જૈન અને થોડું જૈનદર્શન વાંચેલું, એણે God as Creatorના ખયાલમાંથી નીકળવામાં ચોક્કસ જ ભૂમિકા ભજવી હશે. ઠીક જ કહ્યું છે, सा विद्या या विमुक्तये।

આ વ્યાપક ભાવ, ભૂમાથી મોટું કોઈ સુખ નથી એવો ઐશ્વર્યબોધ અને એને લાયક વાસ્તવ વાસ્તે રચના અને સંઘર્ષની દૃષ્ટિએ મને ‘હિંદ સ્વરાજ’માં એક સમાધાન લાધ્યું. અક્ષરશઃ એમ નહીં પણ, દિશાસૂચનની રીતે, કમ્પેરિંગ નોટ્‌સની રીતે અને સાથે જ નિરક્ષીરવિવેક ને નીરમ રવીન્દ્રસંપર્ક.

રવીન્દ્રનાથનું જે ચિંતન હતું, ખાસ કરીને રાષ્ટ્રવાદની ચર્ચા, ‘ગોરા’ અને ‘ઘરેબાહિરે’ આ બધું વાંચવાવિચારવાનું બન્યું એટલે રાષ્ટ્રને નામે એક સહજવત્સલ સંસ્પર્શ, કોઈક ક્ષણે રાષ્ટ્રવાદની મૂઠ થઈને જે વાગી શકે છે – હાલનાં વર્ષોનો તો જે સત્તાવાર જેવો વિમર્શ છે – એમાંથી ઊગરવાની સવલત પણ સદ્‌ભાગ્યે મળી રહી.

બે પોતપોતાની તરેહના વિલક્ષણ ગાંધીજન, કાલેલકર ને કૃપાલાણી, એમના થકી ગુજરાત રવીન્દ્રપરિચયે રળિયાત છે. જો કે, ત્રિદીપ સુહૃદે હજુ હમણાનાં વરસોમાં રવીન્દ્રનાથનાં રાષ્ટ્રવાદ વિષયક વ્યાખ્યાનો ગુજરાતીમાં ઉતાર્યાં ત્યારે હાઇકુ પ્રસ્તાવનામાં મહેણું મારવાની એક-બે લીટીની તક જરૂર ઝડપી છે કે ગુજરાતે ગુરુદેવનું બધું ગુજરાતીમાં ઉતાર્યું છે, સિવાય કે આ વ્યાખ્યાનો ! પણ એક વાત કહું, કાકાસાહેબની ? ગાંધીના માણસ હોવું એ કેવી મોટી વાત છે – ગુરુદેવે એક વાર બાપુને કહ્યું કે તમે અમારા દત્તુબાબુને (દત્તાત્રેય બાલકૃષ્ણ કાલેલકરને) લઈ ગયા પછી પાછા આપવાનું નામ જ નથી લેતા. વારુ, આ કાકા, ઉમાશંકરે જેમને ગભરુ ઝરણામાં સિંધુરટણા જગવનાર તરીકે ઓળખાવ્યા છે, એમણે એક લેખ કરેલો, સ્વદેશી વિશે. એ વાંચીને રોમાં રોલાંએ ટિપ્પણી કરી કે ગાંધીના માણસો એમના કરતાં વધારે ડાહ્યા થવાનું કરે છે. રૉલાંની ને કાલેલકરની વાત આ હું જરા મારી ભાષામાં ગબડાવું છું. કાકાસાહેબે રોલાંને પુરાવાસર લખીને સમજાવ્યું કે આ ગાંધીની જ વાત છે. રોલાંને તે ગ્રાહ્ય લાગ્યું અને એમણે ક્ષમા માગતો પત્ર લખ્યો. પણ કાકાસાહેબે જીવતેજીવત તે પ્રગટ ન કીધો, એમ ઉમાશંકરે લખ્યું છે. મૂળ વાત આપણે રાષ્ટ્રવાદ, ગાંધી અને રવીન્દ્રની ચર્ચા કરતા હતા એમાંથી નીકળી હતી. રોલાંએ સૂચવેલું કે તમારે રવીન્દ્રનાથના વિચારો લક્ષમાં લેવા જોઈએ. કાકાસાહેબે રોલાંને લખ્યું (ભાઈ ત્રિદીપ) – અમે વિદ્યાપીઠમાં એ પાઠ્યપુસ્તક તરીકે ભણાવીએ છીએ.

તો, આ જે સ્પિરિટ હતો તેના અનુસંધાનમાં હું મને જોઉં છું. તેમ કરતાં જય પ્રકાશના આંદોલનમાં જોડાવાનું થયું તો કૃપાલાણીને લાંબો સમય સેવવાનું પણ બન્યું. ઐશ્વર્યની આ સિવાયની કોઈ વ્યાખ્યા હોય તો હું જાણતો નથી. એક વાત કરું, કૃપાલાણી દાદાની. એક વાર અમે સાથે કંઈક વાંચતા હતા ને વાત નીકળી હશે. દાદા કહે, મને સમજાતું નથી કે અમને ‘પોલિટિકલ સફરર’ (રાજકીય રીતે જેમને વેઠવું પડ્યુ હોય એવા) કેમ કહે છે. We enjoyed it. કૉલ સાંભળી લડતમાં કૂદી પડ્યા વિના રહેવાયું નહીં. જેલમાં ગયા ને જીવનનો આનંદ લૂંટ્યો, કેમ કોઈ એ સમજતું નથી ? દાદાએ ૧૯૭૬માં હું વડોદરા જેલમાં હતો, ત્યારે મને પત્ર લખેલો, પોતાના હસ્તાક્ષરમાં – સત્યાસીમે વરસે. બહુ સરસ લખ્યું હતું એમણે. પહેલાં જ વાક્યોમાં બિલકુલ પર્સનલ ટચ : હું જાણું છું, જેલમાં બહારના સંપર્ક માટે લોક કેટલું તરસે છે. પણ લખતાં વાર થઈ, અંગત પત્રની ટેવ છૂટી ગઈ છે. કેમ કે મારા અને સુચેતાના મિત્રો સહિયારા હતા, એ અમારાં બેઉ વતી પત્ર લખતી. પણ આગળ ચાલતાં એ મોટા ફલક પર જતા રહ્યા કે તમે મિત્રો જેલમાં છો. પણ ખરી વાત એ છે કે તું નાની જેલમાં છે, અને હું મોટી જેલમાં, એટલે આપણે એક જ કંપનીમાં છીએ અને સોબતમાં રસ્તો મોજથી કપાશે. મૂળ અંગ્રેજીમાં લખાયેલું એ અન્તર્દેશીય તો બકુલભાઈ (ત્રિપાઠી) લઈ ગયા, વિજયા મહેતા કટોકટીના પત્રો સંપાદિત કરતાં હતાં, એમને માટે. આ તો માત્ર સ્મૃતિ પરથી સાર કહું છું. પણ વાત હું જીવનના આનંદની કરતો હતો. જય પ્રકાશ બિહારના કારમા દુર્ભિક્ષમાં કામ કરતા હતા. વચ્ચે-વચ્ચે ધક્કા મારવા પડે એવી એક ચાલચલાઉ કારમાં, ગામોગામ, ઠામોઠામ રૂબરૂ તપાસને ધોરણ રાહત જોગવવા સારુ દેખીતું કષ્ટ લઈને કોશિશ કરતા હતા. કુમાર પ્રશાન્ત કહે કે એ દિવસોમાં એક વાર જેપીને ગણગણતા જોઈને મેં પૂછ્યું, શું ગાવ છો. જેપીએ જવાબમાં ટાંકેલી પંક્તિ હતી કે મસ્તી કા આલમ સાથ ચલા.

જે વિચારો અને પ્રવૃત્તિઓમાં હું ઉત્તરોત્તર ઠરતો ગયો, મારા ગ્રૅજ્યુએશનની વાત તો કરી, બીજનિક્ષેપનો વિચાર કરતાં પાછળ ફરીને જોઉં છું તો ૧૯૫૫ના સાબરમતી આશ્રમની એ વિચારશિબિરનું સ્મરણ થાય છે, જેમાં દાદા ધર્માધિકારીનાં સળંગ વ્યાખ્યાનો થયાં હતાં. શ્રોતાઓમાં પંડિત સુખલાલજી, ઉમાશંકર જોશી, મનુભાઈ પંચોળી, વજુભાઈ શાહ, નારાયણ દેસાઈ, પ્રબોધ ચોકસી સહિતની એક આખી નક્ષત્રમાળા હતી. પંડિતજીએ પાછળથી એક વાર કહેલું કે જેના શ્રવણે કરીને આપણે શ્રાવક થઈએ એવાં વ્યાખ્યાનો એ હતાં. શાસન અને સમાજના સંદર્ભે નવવિધાનની ચર્ચા કરતાં, ક્રાન્તિ-આરોહણલક્ષી વ્યાખ્યાનો એ હતાં. દાદાએ જે મુખડો બાંધ્યો હતો, એ આ લખતી વખતે કાનમાં ગુંજે છે. એમણે બે ઉપનિષદ્‌-વચનો સંભારીને સહજીવનની માનવમથામણ વિષયક વિવિધ અભિગમોની ચર્ચામાં જવું પસંદ કર્યું હતું. પહેલું વચન હતું કે एकाकी न रमते, એકલા ગોઠતું નથી. અને બીજું વચન હતું કે द्वितीयात्‌ भयम्‌, જ્યાં બીજું જણ ફૂટી નીકળે ત્યાં કમઠાણ, કમબખ્તી ! (સાર્ત્રબાવા કહેશે કે આ ‘અધર’ તે ‘હે’લ’ છે.) તો, સાથે રહેવાની, સહવાસ – સહવિકાસની મનુષ્યજાતિની મથામણ, પારસ્પર્યની કોશિશ, એ માટે સંસ્થાબાંધણી, એમાં વળી વિચારધારાની રમઝટ એવી એક સમગ્ર ચર્ચા આવતી કાલને અનુલક્ષીને એમાં હતી. માનવસભ્યતા સમસ્તનો મોટો ફલક હતો. બ્રિટિશ તંત્રી અને રાજપુરુષ રિચર્ડ ક્રૉસમેનની ‘ગર્વમેન્ટ ઍન્ડ ગવર્ન્ડ’ જેમ વિવિધ રાજકીય વિચારો અને સંસ્થાઓની નાગરિક પ્રવેશિકા જેવો સીમિત નહીં. એકલા ગોઠે નહીં અને બેકલા, અનેકલા અરસપરસ જામે નહીં. તો, આ જે પારસ્પર્ય, એ માટે તમને કેવું શાસન જોઈએ, કેવો સમાજ જોઈએ. દર્શકે, જૂનાં ભજનો નગદનાણું છે એમ કહીને મજાનો દાખલો આપ્યો છે. ગંગાસતીએ પુત્રવધૂ (છેલ્લા સંશોધન પ્રમાણે વડારણ) પાનબાઈને કહ્યું કે રમવાને આવો મેદાનમાં, તમને બતાવું નવલા દેશ. અને આ ‘નવલ’ની વ્યાખ્યા ? તો કહે, – નહીં વરણ, નહીં વેશ. અધ્યાત્મની વાત નથી આ. દિલીપ ચિત્રેના તુકારામ કહે તેમ યાંચી દેહી યાંચી ડોળં.

તમે કેમ વિખૂટા – એલિયેનેટેડ અનુભવો છો તમને ? પારસ્પર્ય, મનુષ્ય ને મનુષ્ય, પ્રકૃતિ, મનુષ્ય ને શાસન, સૌને કેમ અનુભવાતું નથી? માર્ક્સના આખા ઇઝમમાં તો હું નથી જતો. પણ જેને માર્ક્સવાદપૂર્વ માર્ક્સ કહેવાય છે, ૧૮૪૪ની હસ્તપ્રતોએ ખ્યાત, એનો ધક્કો – એની ચાલના હતી તો આ જ મુદ્દે, એટલે કે એલિયેનેશનના મુદ્દે. ગાંધી તો ક્રિયાના માણસ. એમણે કહ્યું કે આપણે જ્યારે કામ સાથે, હેતુ સાથે જોડાઈએ છીએ ત્યારે વિખૂટાપણું અનુભવાતું નથી. રવીન્દ્રનાથ કહેશે કે યુક્ત થવું તે મુક્ત થવું છે. ‘એકાકી ન રમતે’ અને ‘દ્વિતીયાત્‌ ભયં’ એ ઉખાણું છોડાવવાનો જનપથ ને રાજપથ યુક્તતાગર્ભ મુક્તિનો ને મુક્તિગર્ભા યુક્તતાનો સ્તો છે.

યુક્તતા-મુક્તતાની આ સર્જનરમણામાં મનુષ્યજાતિએ, કહો કે મનુષ્યસમાજે, નિપજાવેલી સંસ્થાઓ ધર્મ, મિલકત અને રાજ્યની છે. ત્રણેયે મનુષ્યના સંગોપન-સંવર્ધનમાં ખાસી ભૂમિકા ભજવી છે. અને હા, એમણે આપણને પજવ્યાં નથી એવું પણ નથી. ‘શૅટર્ડ ફ્રૅગમેન્ટ્‌સ ઑફ માઇ સૉંગ’ને ‘ફાઈનર મેલડી’માં ઢાળવામાં એ સહાયક નીવડેલ છે, તો ગતિરોધક પણ નીવડેલ છે. ધર્મ જ તમે જુઓને, માર્ક્સ કહેશે, એ તો દલિતદમિતનો ઉનો ઉનો નિસાસો (‘સાઇ ઑફ ધ ઑપ્રેસ્ડ ક્રીચર’) છે, હૃદયહીન વિશ્વનું એ હૃદય છે. પણ, પરિણમે છે શેમાં – લોકોને ઘેનગાફેલ રાખતા અફીણમાં, માર્ક્સે કહ્યું, ‘ઓપિયમ ઑફ ધ પીપલ.’

મુદ્દે ધર્મ, મિલકત અને રાજ્ય આ ત્રણે એવા ધણી છે, શું કહું એમને વિશે, ભાંગવાડી લિંગ્વા ફ્રાન્કામાં કહું તો ત્રણે ધણીઓને ધાકમાં રાખવાના છે. ક્યારેક, કોઈ તબક્કે એમણે આપણી સુવિધા સાચવી વિકાસની આસાએશ અને મુક્તિનો અહેસાસ આપ્યો હશે. પણ મજલ લાંબી છે અને હર માંચી મુકામે છોડાવવા જોગ જરાજીર્ણ કે નવા અવરોધો અપરંપાર છે.

નમૂના દાખલ, ધર્મની જ વાત કરું તો હમણેના મહિનાઓમાં બહુ ગાજેલ વસ્તુ ‘મહાત્માની પાછળના મહાત્મા’ છે. તખતાલાયકી અને અભિનયપટુતાએ શોભતું આ નાટક તમને મોહી પણ લે. અને વાત પણ સાચી કે ગાંધીજીવનના એક નિર્ણાયક તબક્કામાં કવિ રાયચંદભાઈ (ભક્તોના શ્રીમદ્‌ રાજચંદ્ર)ની ખાસી કુમક પણ રહી છે. આત્મકથામાં એનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ પણ છે. પણ દુનિયા જે મહાત્માને ઓળખે છે એ તો, એક રીતે, ‘પાછળના મહાત્મા’ની વંડી લાંઘી ગયેલા હોઈ ઓળખે છે.

૧૮૯૩-૯૪ એ જે ગાંધીના જીવનનો ગાળો છે એ ધર્મખોજનો છે, પણ તે નરીનકરી ધર્મખોજનો નથી. અથવા તો, એ ધર્મખોજ તમે જેને પરંપરાગત કહો એવી પણ નથી. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ‘કોમ’ને, સૌ હિંદીજનોને બ્રિટિશ નાગરિકને નાતે રક્ષણ અને અધિકાર મળે એ માટેની સંઘર્ષમથામણનો એ ગાળો છે. અને એમાં વાંચવાનું બને છે તૉલ્સ્તોયકૃત ‘કિંગ્ડમ ઑફ ગૉડ ઈઝ વિધિન યુ’ (વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે) અને ઉજાસ ઉજાસ થઈ જાય છે. પોતાને જે દેખાતા જેવું હશે એનો જાણે કે પોહ ફાટે છે. તોલ્સ્તોયનું ખ્રિસ્તમતનું અર્થઘટન એક પ્રેમધર્મ તરીકેનું છે. દુર્ભિક્ષમાં કામ કરવા ગયા છે, પ્રેમના પ્રત્યક્ષ અમલની લહેમાં. પણ ત્યાં શું જુએ છે ? દુષ્કાળગ્રસ્ત સૌ ખ્રિસ્તીઓ, ને ભરદુર્ભિક્ષે એમનું શોષણ કરનારા શાહુકારોયે ખ્રિસ્તી – રે, રાજા (ઝાર) પણ ખ્રિસ્તી, ને શાહુકારોનું ને એનું મેળાપીપણું : આ પ્રત્યક્ષ કાર્યધક્કો પ્રેમધર્મના મુમુક્ષુ યાત્રીને, તોલ્સ્તોયને, એવો વિચારધક્કો, દિલોદિમાગી ધક્કો આપે છે કે એમને સારુ રાજ્યની વિવેચના (critique) દુર્નિવાર બની રહે છે. અને એ સ્તો પ્રેમધર્મી ગાંધીને દક્ષિણ આફ્રિકી મથામણમાં, એક રીતે તાળો મેળવી આપતો ઉજાસ છે. તો, ધર્મખોજ રાજ્ય, સમાજ, અર્થસત્તા અને ખુદ ધર્મસંસ્થા પરત્વે આલોચનાવિવેક જગવે અને સક્રિય નાગરિકતારૂપે પ્રગટ થવા કરે એ તોલ્સ્તોયવિચાર અને ગાંધીજીવનનો વિશેષ છે. ધર્મ, મિલકત અને રાજ્ય પરત્વે આ જે આલોચનાવિવેક અને એ વિચારવિવેકનું સક્રિય નાગરિકતા સાથેનું જે સંધાન એને હું ‘એકાકી ન રમતે’ અને ‘દ્વિતીયાત્‌  ભયમ્‌’ના વારણ અને ઉત્તર તરીકે જોઉં છું.

ધર્મખોજે પ્રગટાવેલી અને ધર્મતત્ત્વે ઉંજાયેલી આ જે સક્રિય નાગરિકતા, એ ક્યાં ક્યાં ને કેવી રીતે પ્રગટ થવા કરતી હશે, ન જાને ! નાનો હતો અને સાંભળ્યું કે ગાંધીજી રાજાના દરબારમાં – રાજાની પાર્ટીમાં – ઠેઠ હિંદી ઢબે, એમની હંમેશની (મીની ધોતીશુદા) ઢબે પેશ આવ્યા ત્યારે ચિત્ત ગર્વથી ઉભરાઈ ગયું હતું. એક તરેહનો રાષ્ટ્રવાદી જોસ્સો અનુભવ્યો હતો કે જુઓ રાજા જેવા રાજાને કેવું બતાવી દીધું. સમજણો થયો, ઇચ્છું કે હજુ એ પ્રક્રિયા ચાલુ હોય, ત્યારે મેં જોયું કે આ પોષાકની ચાલના રાજાને બતાવી દેવાની નથી, પણ દેશના જનસાધારણના સુખદુઃખના સહભાગી તાદાત્મ્યની છે. એમાં દર્પ નથી, જનસામાન્ય સાથેના તાદાત્મ્યની સ્વદેશવત્સલ ભૂમિકા એની પૂંઠે છે. રાષ્ટ્રવાદનો આપણો વિમર્શ આખો બદલાઈ જાય એવી વાત આ તો છે. જનસામાન્ય જોડે એ યુક્ત થયા તે સાથે મુક્ત થયા, રાષ્ટ્રપિતા હશે પણ રાષ્ટ્રવાદી ન થયા.

રાજ્યશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે, પહેલા વરસમાં નાગરિકશાસ્ત્રથી માંડીને છેલ્લા વરસમાં ભારતીય રાજકીય વિચાર ભણાવવા દરમિયાન વર્ગમાં જે વાતો કરવાની થઈ, નવનિર્માણ વાંસોવાંસ ગાંધી શાન્તિ પ્રતિષ્ઠાન કેન્દ્રમાં ગુજરાતના રાજકીય વૈચારિક ઘડતરના તેમ રાજકીય ચિંતનના જે અવિધિસરના વાર્તાલાપો ચાલ્યા – કૉલેજમાં વ્યાખ્યાનો દરમિયાન એ ‘ગાળાની કેટલીક ફિલ્મો વિશે વાત કરવાની બની, ‘સાઉન્ડ ઑફ મ્યુઝિક,’ ‘ઝિવાગો’, ‘માઈ ફેર લેડી’, આજે મને લાગે છે, કોઈને કોઈ રીતે એ વંડીઠેક મહાત્માનાં વાર્તિક હતાં.

હમણાં જે ધણી ગણાવ્યા એમને ધાકમાં રાખવાની પ્રવૃત્તિઓ – પછી તે લોકઆંદોલન હોય, લોકસમિતિ કે પિ.યુ.સિ.એલ. હોય અગર સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલન (એમ.એસ.ડી.) – જે વિચારમાંથી આવેલ છે એ પણ સ્ફુટ કર્યા વિના આપણાં કામોમાં નકરા જોશે નહીં અટકતાં ઉલ્લાસ જામવાનો નથી. નસીબદાર હતી આગલી પેઢીઓ, એમની વચ્ચે આચાર્ય જાવડેકરથી માંડી દાદા ધર્માધિકારી સહિતની નક્ષત્રમાળા હતી. જે વિચારો મને સ્પર્શતા ગયા, સમજાતા ગયા, પાકતા ગયા, એમનું શોધન ને સમશોધન થતું ગયું તે મેં ‘તૉલ્સ્તોયથી ગાંધી’, ‘સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ તમામ, એક માનવી જ કાં ગુલામ’, ‘ત્યાં દૂરથી મંગલ શબ્દ આવતો’ – ‘સ્વર્ગમાં બાકી કશી યારો જો નવજવાં’ આદિ વ્યાખ્યાનશ્રેણીઓ મારફતે સૌ સમક્ષ મૂકવાની કિંચિત કોશિશ કરી છે. હવે પછી ‘ભારતવર્ષની સ્વરાજસાધના’માં એ દોર નવેસર, જુદેસર પણ આગળ ચાલશે એવો ખયાલ છે.

મિત્રોએ આ અવસર ઊભો કર્યો, મને આરોપીના પાંજરામાં ખડો કર્યો – જે જરૂરી હતું, છે અને રહેશે – દિલની વાતોને હિસાબે અને પ્રેમની છાલકે, એ મને ઘણું ગમ્યું. તમે મને આ પ્રીતિ રાશિ અણચિંતવ્યો આપ્યો – અને એ મારે માટે જ છે એમ સ્પષ્ટ સાગ્રહ કહ્યું એ માટે હું હૃદયથી ઋણી છું. પણ ભાઈ, હાલ તેનાથી યુક્ત હું તમને બીજું શું કહું, સિવાય કે યુક્તતા અને મુક્તિનો મારો પોતાનો લય છે.

ધન્યવાદ.

શબ્દાંકન : રીતિ શાહ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 10-12