જો બે છોકરા જણતી મા મેડલ જીતી શકે છે, તો તમે બધાં પણ આ કરી શકો છો. મારું જ ઉદાહરણ લો અને હંમેશાં ઝઝૂમતાં રહો …

આ શબ્દો છે, લિજેન્ડરી ફિમેલ બોક્સર મેરી કોમના. બે છોકરાની મા બનીને બોક્સિંગ જેવી ફૂલ કોન્ટેક્ટ ગેમમાં ચેમ્પિયન બનવું એ સ્પોર્ટ્સ હિસ્ટરીની અજોડ ઘટના છે. આજની પેઢી મણિપુરને પાંચ વાર વર્લ્ડ બોક્સિંગ ચેમ્પિયન બનીને ઇતિહાસ રચનારી મેરી કોમથી ઓળખે છે. મણિપુરમાં સમૃદ્ધ આદિવાસી સંસ્કૃિતમાં ઉછરેલી છોકરીને વિમેન એમ્પાવરમેન્ટ કે મહિલા સશક્તિકરણ શું છે એ ખબર નહીં હોય, પરંતુ તેમનો જિંદગી પ્રત્યેનો અભિગમ મેરી કોમ જેવો જ લડાયક હોય છે.

ઇમા કિથિલ પર BBCની શોર્ટ ફિલ્મ

https://www.bbc.co.uk/news/av/world-asia-32793952/mother-s-market-the-indian-bazaar-run-entirely-by-women

એક સરેરાશ ભારતીય ઉત્તરપૂર્વ ભારતની અનેક જાણીતી બાબતોથી અજાણ હોય છે. આવી જ એક જાણીતી પણ અજાણી વાત એટલે મણિપુરનું ‘ઇમા કિથિલ’. ઇમા કિથિલ ઇમા કિથિલ ફક્ત મહિલાઓ દ્વારા સંચાલિત બજાર છે. મણિપુરની રાજધાની ઇમ્ફાલમાં આવેલા આ બજારમાં પાંચેક હજાર દુકાનો છે, જે દરેકની દુકાનદાર મહિલા છે. ઇમા કિથિલ મેઇતેઇ કે મણિપુરી ભાષાનો શબ્દ છે, જેનો અર્થ 'માતાઓનું બજાર' એવો થાય છે. સમગ્ર એશિયામાં ફક્ત મહિલાઓ દ્વારા સંચાલિત આટલું મોટું બજાર જોવા મળતું નથી. અમુક લોકોનો દાવો છે કે, વિશ્વમાં પણ ક્યાં ય મણિપુરના ઇમા કિથિલ જેવું બજાર નથી! દુનિયામાં અનેક સ્થળે મહિલાઓ દુકાન પર બેસીને માલસામાન વેચતી હોય એવાં બજારો છે, પરંતુ એ બજારમાં પુરુષો પણ હોય છે. ઇમા કિથિલમાં ફક્ત પરિણિત સ્ત્રીઓ જ દુકાનદારી કરી શકે છે. એટલે વિદેશીઓ તેને 'મધર્સ માર્કેટ' તરીકે ઓળખે છે.

કુપ્રથામાંથી આકાર પામ્યું અનોખું 'બજાર'

દુનિયાના બીજાં કોઈ પણ બજારથી ઇમા કિથિલ બિલકુલ અલગ છે. ઇમા કિથિલ દાયકાઓથી આકાર લઇ રહેલા સમૃદ્ધ ઇતિહાસના પાયા પર રચાયેલું છે. ઇસ. ૧૫૩૩માં ઇમા કિથિલની શરૂઆત થઇ હતી. આ અનોખા બજારના પાયામાં ગરીબી, ગુલામી, મજબૂરી, બહાદુરી અને શૌર્ય જેવા અનેક રંગ ભળેલા છે. ૧૬મી સદીમાં દેશના અનેક વિસ્તારોની જેમ ઉત્તરપૂર્વ ભારતમાં પણ લલ્લુપ-કાબા ઉર્ફ વેઠિયા મજૂરીનું દૂષણ ચરમસીમાએ હતું. સમાજના ઉચ્ચ વર્ગના (વાંચો, ક્રૂર-અનૈતિક ધનિકો) લોકો ગરીબોને 'વેઠ' એટલે કે મજૂરી કરાવવા રીતસરના ગુલામ બનાવતા. આ પ્રકારની મજૂરી કરવામાં ગુલામોનું જીવન વીતી જતું, પરંતુ કમાણી નહીંવત થતી. 'ભગવદ્ગોમંડળ'માં 'વેઠ' શબ્દનો અર્થ જ 'વગર દામનું વૈતરું' અને 'જેમાં કોઈ વળતર ના હોય એવી મહેનત', એવો અપાયો છે. મણિપુરના ગરીબ મેઇતેઇ લોકો પણ આ પ્રકારની વેઠમાંથી બાકાત નહોતા રહી શક્યા.

મેઇતેઇ સ્ત્રીઓ દ્વારા સંચાલિત ઇમા કિથિલ

મણિપુરના વેઠિયા મજૂરોએ ધનવાનોની જમીન-જાયદાત પર ખેતી અને બીજાં કામ કરવા મહિનાઓ સુધી ઘરેથી દૂર રહેવું પડતું. મણિપુરના લડાયક અને ખડતલ પુરુષોનો યુદ્ધોમાં પણ ઉપયોગ કરાતો. આ સ્થિતિમાં તેઓ ક્યારેક મહિનાઓ સુધી ઘરે નહોતા જઇ શકતા. એ વખતે કૌટુંબિક માલિકીની નાની-મોટી જમીન પર ખેતી કરવાનું કામ ઘરની સ્ત્રીઓ સંભાળતી. પુરુષોની ગેરહાજરીમાં મેઇતેઇ સ્ત્રીઓ પશુપાલન કરતી અને કૃષિ ઉત્પાદનો વેચવા બજારમાં પણ જતી. આમ, ઇમા કિથિલને જન્મ આપવામાં લલ્લુપ-કાબા જેવી કુપ્રથાએ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે.

મણિપુરના હજારો ઘરોનું ચૂલો બાળતું બજાર

એક સમયે વેઠિયા મજૂરોની વિધવા માતાઓ અને પત્નીઓ ગામને પાદરે કૃષિ આધારિત પેદાશો વેચતી, પરંતુ હવે ઇમ્ફાલમાં એક મહાકાય બિલ્ડિંગ છે. આ બિલ્ડિંગમાં વેચાણ કરવાં દરેક મહિલાને નાનકડી જગ્યા ફાળવાય છે. એ જગ્યા બદલ નજીવી રકમ વસૂલાય છે. જેમ કે, થોડા સમય પહેલાં એક મહિનાનું ભાડું ફક્ત ચાળીસ રૂપિયા હતું. આજના આ સંગઠિત બજારમાં કાપડ, ધાતુ, માટી અને વાંસની કલાત્મક ચીજવસ્તુઓ, ફેશનેબલ જ્વેલરી, મસાલા, જડીબુટ્ટીઓ અને ઔષધિઓ, શાકભાજી, ફળો, સૂકા માછલાં અને 'મોરોક' ચિલી સહિત ઘણું બધું વેચાય છે. મોરોક મણિપુરની મરચાંની જાણીતી જાત છે, જે ભૂત જોલોકિયા, ઘોસ્ટ જોલોકિયા, ઘોસ્ટ પીપર, નાગા જોલોકિયા, રેડ નાગા અને નાગા કિંગ ચિલી જેવાં અનેક નામે જાણીતી છે. ૨૦૦૯માં ગિનિસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડે તેની દુનિયાના સૌથી તીખાં મરચાં તરીકે નોંધ લીધી હતી.

ઇમા કિથિલનું આજનું બિલ્ડિંગ

ઇમા કિથિલમાં મહિલાઓએ યુનિયન પણ બનાવ્યું છે. આ યુનિયન બજારનું સંચાલન યોગ્ય રીતે થાય અને કોઈ સ્ત્રીને તકલીફ ના પડે તેનું ધ્યાન રાખે છે. કોઈ પણ મહિલાને નાની-મોટી લોનની જરૂરિયાત પણ ઇમા કિથિલમાંથી પૂરી થઇ જાય છે. મહિલાઓ વધુ માલ ખરીદવા માટે પણ લોન લઇ શકે છે, જે નફો કર્યા પછી યુનિયનને પરત કરી શકાય છે. ઇમા કિથિલનાં કારણે મણિપુરના અંતરિયાળ વિસ્તારની અનેક મહિલાઓના ઘરનો ચૂલો બળે છે. મણિપુરના સ્થાનિક અર્થતંત્રને મજબૂતાઈ આપવામાં પણ ઇમા કિથિલ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે.

બ્રિટિશરો સામેનાં આંદોલનનું એપિસેન્ટર

ઇમા કિથિલ સાથે આઝાદીકાળની એક મહત્ત્વની ઐતિહાસિક ઘટના જોડાયેલી છે. બ્રિટિશ રાજ વખતે મણિપુરને અન્યાય થતાં ઇમા કિથિલ આંદોલનના કેન્દ્ર તરીકે ઊભર્યું હતું. વાત એમ હતી કે, બ્રિટિશરોએ ઉત્તરપૂર્વ ભારતમાં મણિપુરની આસપાસ લશ્કરી થાણાં ઊભાં કર્યાં હતાં. ત્યાં બ્રિટિશ રાજની સેવામાં તૈનાત બ્રિટિશ સૈનિકોને કરિયાણાંની મોટા પાયે જરૂર પડતી. આ જરૂરિયાત પૂરી કરવા બ્રિટિશ અધિકારીઓ મણિપુર સહિતના અનેક પ્રદેશોના મોટા ભાગના ચોખા બ્રિટિશ સૈનિકો માટે રવાના કરી દેતા. મણિપુરના રાજાઓ પણ બ્રિટિશ રાજના રબ્બર સ્ટેમ્પ શાસકો હતા. આ સ્થિતિમાં મણિપુરી સ્ત્રીઓએ ઇમા કિથિલમાં જ બેઠકો, ચર્ચાવિમર્શ અને રેલીઓનું આયોજન કરીને બ્રિટિશરો સામે રણશિંગુ ફૂંક્યું હતું.

ઇમ્ફાલમાં આવેલું બ્રિટિશરો સામેના આંદોલનની યાદ કરાવતું સ્મારક

આ આંદોલનને કચડી નાંખવા બ્રિટિશરોએ ઇમા કિથિલનું બિલ્ડિંગ વેચી કાઢવાની યોજના બનાવી હતી, પરંતુ મણિપુરની મહિલાઓએ બ્રિટિશરોનો ઉગ્ર વિરોધ કર્યો. મણિપુરની મેઇતેઇ ભાષામાં આ આંદોલન 'નુપી લાન' તરીકે ઓળખાય છે, જેનો અર્થ 'સ્ત્રીઓનું યુદ્ધ' એવો થાય છે. એ યુદ્ધમાં મણિપુરની મહિલાઓએ છેલ્લે સુધી હાર નહોતી માની. છેવટે ૧૯૩૯માં બીજું વિશ્વ યુદ્ધ ફાટી નીકળતા મણિપુર વૉર ઝોનમાં ફેરવાઇ ગયું, થોડા સમય પછી જાપાને મણિપુરનો કબ્જો કર્યો અને આ આંદોલનનો અંત આવ્યો. મણિપુરના જ નહીં, ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી અનોખા ગણાતા આ આંદોલનને પાઠયપુસ્તકોમાં ભણાવાતું નથી.

મણિપુરની જીવનશૈલીનું અભિન્ન અંગ

ઇમા કિથિલ એક નાનકડા વિસ્તારમાં વિકસેલી સમૃદ્ધ સંસ્કૃિત છે, જીવન જીવવાની પદ્ધતિ છે. ઇમ્ફાલમાં અંધારુ વહેલું થતું હોવાથી ઇમા કિથિલમાં બીજી પણ એક ખાસ વાત જોવા મળે છે. અહીં અનેક સ્ત્રીઓ માલસામાન બાંધીને ઘરે જતી રહે છે, જ્યારે કેટલીક મહિલાઓ પોતાની દુકાનમાં જ સાંજની રસોઇ બનાવે છે. સ્ત્રીઓ દુકાનમાં જ વાળુ કરી લે છે અને પરિવારનાં બીજા સભ્યો માટે ઘરે પણ લઇ જાય છે. ઇમા કિથિલ મણિપુરના રાજકીય, સામાજિક અને સાંસ્કૃિતક પ્રવાહો સાથે અભિન્ન રીતે વણાઇ ગયું હોવાથી મહિલાઓ માટે જ નહીં, મણિપુરી પુરુષો માટે પણ એક 'ઐતિહાસિક બજાર'થી ઘણું વધારે છે.

ફનેક : મણિપુરની ગલીઓથી બોલિવૂડ સુધી

ઇમા કિથિલમાં મણિપુરની જ નહીં, ઉત્તરપૂર્વ ભારતની પરંપરાગત ફેશનનું પણ પ્રતિબિંબ ઝીલાય છે. પૂર્વાંચલ હિમાલયની પર્વતમાળાઓ વચ્ચે આવેલા ઇમ્ફાલની ગલીઓમાં વહેલી સવારથી જ ફનેક અને ઇન્નાફિ પહેરીને ઇમા કિથિલ તરફ જતી સ્ત્રીઓનું સંગીત રેલાવા લાગે છે. ફનેક એટલે ઉત્તરપૂર્વ ભારતમાં સ્ત્રીઓ દ્વારા કમરની નીચે પહેરાતું લુંગી જેવું રંગીન વસ્ત્ર અને ઇન્નાફિ એટલે શાલ. ઇમા કિથિલ પર અનેક સંસ્થાઓએ ડોક્યુમેન્ટ્રી બનાવી છે, અને, હવે નિકિતા કાલા નામના સ્ટાઇલિસ્ટ ફેશન આધારિત ફિલ્મ પણ બનાવી રહ્યા છે. મણિપુરના આ પરંપરાગત પોષાકથી પ્રભાવિત થઇને અનેક ફેશન ડિઝાઇનરો ફનેક અને ઇન્નાફિનું મોડર્ન ફ્યૂઝન પણ કરી ચૂક્યા છે. બોલિવૂડ 'ક્વિન' કંગના રણૌતના કારણે પણ ફનેકની લોકપ્રિયતા વધી છે.

… અને બંદૂકની ગોળીઓને ફનેકથી પડકારાઈ

આ એ જ ફનેક છે, જેને 'બખ્તર' બનાવીને મણિપુરની ૧૨ 'ઇમા'(માતા)એ સંપૂર્ણ નગ્ન થઇને ભારતીય સેનાને લલકાર કર્યો હતો કે, 'ઇન્ડિયન આર્મી રેપ અસ … વી ઑલ આર મનોરમા'સ મધર … કિલ અસ, રેપ અસ …' ૧૫મી જુલાઈ, ૨૦૦૪ના એ દિવસે ફાનેક રંગીન નહોતું પણ સફેદ હતું, જેના પર લાલ શબ્દોમાં એ આક્રોશ ચીતરાયો હતો. આ બારેય માતા ૩૨ વર્ષીય મનોરમા નામની યુવતીની હત્યાથી છિન્નભિન્ન થઇ ગઇ હતી. શું થયું હતું, મનોરમા સાથે?

૧૦મી જુલાઈ, ૨૦૦૪ના રોજ ભારતીય સેનાના આસામ રાઇફલ્સ યુનિટના જવાનો મનોરમાને તેના ઇમ્ફાલના ઘરેથી પૂછપરછ માટે લઇ ગયા. મણિપુરમાં આર્મ્ડ ફોર્સીસ સ્પેિશયલ પાવર એક્ટ (આફસ્પા) હેઠળ ભારતીય સેનાને કારણ આપ્યા વિના કોઈ પણ વ્યક્તિની વૉરંટ વિના ધરપકડ કરવાનો, પૂછપરછ કરવાનો અને ગોળી મારવાનો અધિકાર અપાયો છે. મનોરમાને પણ લઇ ગયા અને બીજા દિવસે, ૧૧મી જુલાઈ, ૨૦૦૪ના રોજ તેનો ચીંથરેહાલ મૃતદેહ મળ્યો. મનોરમાના જનનાંગોમાં ૧૬ ગોળી મરાઈ હતી અને તેના શરીરના અનેક ભાગ પર છરાના ઊંડા ઘા હતા. શબ પરીક્ષણમાં માલૂમ પડ્યું હતું કે, આ જઘન્ય હત્યા પહેલાં તેના પર અનેકવાર બળાત્કાર ગુજારાયો હતો.

આસામ રાઇફલ્સના હેડ ક્વાર્ટર સામે વિરોધ મણિપુરી મહિલાઓ, મનોરમા અને આફસ્પા હટાવવા 16 વર્ષ ઉપવાસ કરીને અહિંસક આંદોલન ચલાવનાર ઇરોમ શર્મિલા

કોઈ પણ સ્ત્રી માટે જાહેરમાં સંપૂર્ણ નગ્ન થવું કેટલું કપરું હોય છે એ સમજી શકાય છે, પરંતુ મનોરમાનો ચીંથરેહાલ મૃતદેહ જોઈને ઇમા કિથિલમાં કામ કરતી ૧૨ માતા માટે નગ્ન થવું સહેલું થઇ ગયું. આ સ્ત્રીઓએ આસામ રાઇફલ્સના હેડ ક્વાર્ટર કાંગ્લા ફોર્ટ સામે પહોંચીને બધાં જ કપડાં ઉતાર્યાં. એ દિવસે જવાંમર્દો હતપ્રત થઇ ગયા અને બંદૂકો કલાકો સુધી ચૂપ થઇ ગઇ. આ અનોખા વિરોધની તસવીરોના ભારત સહિત દુનિયાભરમાં જબરદસ્ત પ્રત્યાઘાત પડયા, પરંતુ થોડા જ સમયમાં બારેય માતાઓની ધરપકડ થઇ અને ત્રણ મહિના માટે જેલમાં ધકેલી દેવાઇ. એ પછી મણિપુરમાં વિરોધ વંટોળ ફાટી નીકળ્યો અને આસામ રાઇફલ્સે કાંગ્લા ફોર્ટ ખાલી કરવો પડ્યો. ઇમ્ફાલ ખીણના સાત વિસ્તારમાંથી આફસ્પા હટાવાયો, પરંતુ આજે ય આ અન્યાયી કાયદો મણિપુરમાં લાગુ છે. આ જ કાયદો હટાવવા મણિપુરના ઇરોમ શર્મિલાએ સતત ૧૬ વર્ષ ઉપવાસ કર્યા હતાં. 

જો કે, આજે ય નથી આ કાયદો હટ્યો કે નથી મનોરમાના હત્યારા પકડાયા. 

આપણે બસ એટલું જ કહી શકીએ. ઇમા કિથિલ અમર રહો.

***

કેટલીક જરૂરી નોંધઃ- 

– આફસ્પા હટાવવા ઇરોમ શર્મિલાએ પાંચમી નવેમ્બર, ૨૦૦૦ના રોજ ઉપવાસ શરૂ કર્યાં. આ દરમિયાન તેમની અનેકવાર ધરપકડ થઇ, પરંતુ તેમની ભૂખ હડતાળ ચાલુ રહી. છેવટે ૨૬મી જુલાઈ, ૨૦૧૬ના રોજ શર્મિલાએ ભૂખ હડતાળને પૂરી થયેલી જાહેર કરી. આફસ્પા ના હટ્યો.

– ઓક્ટોબર ૨૦૧૬માં શર્મિલાએ રાજકીય પક્ષ સ્થાપ્યો, પિપલ્સ રિસર્જન્સ એન્ડ જસ્ટિસ એલાયન્સ. ૨૦૧૭માં થોબુલમાંથી કોંગ્રેસના ઉમેદવાર અને પૂર્વ મુખ્યમંત્રી ઓકરામ ઇબોલી સિંઘ સામે ચૂંટણીમાં ઊભા રહ્યા. એ ચૂંટણીમાં ઇબોબી સિંઘના ૧૮,૬૪૯ સામે શર્મિલાને ફક્ત નેવું (૯૦) મત મળ્યા.

– મણિપુરની પ્રજા માટે વિશ્વની સૌથી લાંબી ભૂખ હડતાળ કરનારા ‘આયર્ન લેડી’ને મણિપુરની જ પ્રજાએ ફગાવી દીધા. કેમ? આફસ્પા હટાવવાની એ અહિંસક લડતમાં મણિપુરીઓને વિશ્વાસ નહોતો રહ્યો? કાશ એવું ના હોય!

– દેશપ્રેમનો અર્થ લશ્કર અને ‘ભારત માતા કી જય’ની નારેબાજીથી ઘણો વધારે છે. સેનાના જવાનો દેશની રક્ષા કરે છે એટલે તેમને ગુનાખોરી કરવાનો હક નથી મળતો. દેશના બીજા વિભાગોની જેમ સેનામાં પણ ભ્રષ્ટાચાર અને બીજા દૂષણો છે જ. દેશના કાયદા-બંધારણ બધાને સમાન રીતે લાગુ પડે છે. આવી સીધી સાદી વાત સમજવા રોકેટ સાયન્ટિસ્ટ હોવું જરૂરી નથી. અને હા, મણિપુરના લોકો પણ ભારતીયો જ છે.

– મણિપુરની ૧૨ મહિલા મનોરમા માટે નગ્ન થઈને વિરોધ કરવા તૈયાર થઇ ત્યારે તેમની મનોસ્થિતિ કેવી હશે? અત્યારે આ મહિલાઓ શું કરી રહી છે? એ ઘટનાને આજે એ મહિલાઓ કેવી રીતે જોઈ રહી? આશરે ૬૦ વર્ષની આસપાસની આ મહિલાઓને જોઈને એક યુવાન સ્ત્રી પણ નગ્ન થઇને વિરોધ કરવા તૈયાર થઇ ગઇ હતી. આ વાત કોઈ સ્ત્રીએ ઘરે નહોતી જણાવી. એ ખૂબ જ હિંમતપૂર્વકનો નિર્ણય હતો. એ દિવસે અમુક સ્ત્રીઓ તેમના પતિને પગે લાગીને પણ આવી હતી. 

આ સામાન્ય મહિલાઓની અસામાન્ય હિંમત વિશે રજેરજની વિગત જાણવી હોય તો એવોર્ડ વિનિંગ મહિલા પત્રકાર ટેરેસા રહેમાનનું પુસ્તક ‘ધ મધર્સ ઓફ મણિપુરઃ ટ્વેલ્વ વિમેન હુ મેડ હિસ્ટરી’ મસ્ટ રીડ છે.

સૌજન્ય : ‘ફ્રેન્કલી સ્પિકીંગ’ નામક લેખકની કોલમ, ‘શતદલ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત સમાચાર” 27 જૂન 2018

http://vishnubharatiya.blogspot.com/2018/07/blog-post.html

૨૦૧૩-૨૦૧૪માં જમણેરી બૌદ્ધિકોએ નરેન્દ્ર મોદીને દેશની નાવડીને મઝધારમાંથી બહાર કાઢનારા નાખુદા તરીકે અપનાવી લીધા હતા

૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીને ઉદારમતવાદી ડાબેરી બૌદ્ધિકો આડા આવતા હતા. તેમને નિરસ્ત કરવા જરૂરી હતા અને એ કામ માત્ર અને માત્ર જમણેરી બૌદ્ધિકો જ કરી શકે એમ હતા. એ માટે નરેન્દ્ર મોદીએ બહુ સિફતથી રામમંદિર, આર્ટિકલ ૩૭૦, યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ જેવા હિન્દુત્વવાદી એજન્ડા કાર્પેટ તળે ધકેલી દીધા હતા. ચર્ચાના કેન્દ્રમાં વિકાસ હતો. બધાને સાથે લઈને અને બધાને ફાયદો કરાવનારો વિકાસ, ચીનની હરીફાઈ કરનારો વિકાસ, ભારતને ૨૧મી સદીમાં એશિયન ટાઈગર તરીકે સ્થાપિત કરી આપનારો વિકાસ. ઝડપી વિકાસ; બસ વિકાસ અને માત્ર વિકાસ. તેમની રણનીતિ ફળી હતી.

પખવાડિયા પહેલાં ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’માં સ્વપ્ન દાસગુપ્તાએ પોતાની કોલમમાં લખ્યું હતું કે ડાબેરી બૌદ્ધિકો અને મીડિયા મળીને કેન્દ્ર સરકારને બદનામ કરી રહ્યા છે, એટલે બી.જે.પી.ના અધ્યક્ષ અમિત શાહે સંપર્ક અભિયાન શરુ કરવું પડ્યું છે. પક્ષના નેતાઓને, રાજ્યોના મુખ્ય પ્રધાનોને અને કેન્દ્રના પ્રધાનોને કહેવામાં આવ્યું છે કે તેઓ દેશભરમાં એવા એક લાખ લોકોને મળે જે સમાજમાં નાની-મોટી પ્રતિષ્ઠા ધરાવતા હોય. ગર્ભશ્રીમંત ગાંધીવાદી પરિવારમાંથી આવતા સ્વપ્ન દાસગુપ્તા કેટલોક સમય નક્સલવાદી બની ગયા હતા, એ પછી વિદેશમાં ભણી આવીને પત્રકાર બન્યા હતા અને હવે ગાંધીવાદ અને માર્ક્સવાદના બીજા અંતિમે હિન્દુત્વવાદી બની ગયા છે. તેઓ અત્યારે બી.જે.પી.ના રાજ્યસભાના સભ્ય છે.

આમ તો એક અંતિમેથી બીજા અંતિમે એ જ ફંગોળાય જે અંતિમે જવા જેટલું ભોળપણ ધરાવતા હોય છે, બાકી ડાહ્યાજનો હંમેશાં રસ્તાની વચ્ચે જ ચાલતા હોય છે. સત્ય બે અંતિમોની વચ્ચે હોય છે, એ સમજવા જેટલી જેમનામાં સમજદારી નથી હોતી એવા લોકો જ ફંગોળાતા હોય છે. આમાં અંતરાત્માને વેચનારાઓનો સમાવેશ નથી થતો. તેમને માટે અંતિમ સત્ય સ્વાર્થ હોય છે, એટલે અંતિમેના અંતિમે પણ જવા જેટલી બેશરમી તેઓ ધરાવે છે. સ્વપ્ન દાસગુપ્તાએ ચર્ચા છેડી એ પછી શેખર ગુપ્તાએ તેમના ‘ધ પ્રિન્ટ’ નામના પોર્ટલમાં લખ્યું કે ઉદારમતવાદી બૌદ્ધિકોના મોદીવિરોધના કારણે સરવાળે નરેન્દ્ર મોદીને જ લાભ થવાનો છે. તેઓ પોતાને આયોજનપૂર્વક કરવામાં આવતી બદનામીના શિકાર (વિક્ટિમ) તરીકે રજૂ કરશે. આની સામે અપૂર્વાનંદ જ્હા અને પ્રતાપ ભાનુ મહેતાએ પ્રતિવાદ કર્યો હતો.

નરેન્દ્ર મોદી પોતે અને તેમની સરકાર ઈમેજની ક્રાઈસિસ અનુભવી રહી છે, એ કડવી વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર બી.જે.પી.ના અધ્યક્ષ અમિત શાહ સંપર્ક અભિયાન શરુ કરીને અને સ્વપ્ન દાસગુપ્તા અને અન્ય પોતાની કોલમમાં લખીને કબૂલ કરી રહ્યા છે. અહીં પ્રતિવાદ માત્ર એટલો જ કે સ્વપ્ન દાસગુપ્તાનું નિદાન ખોટું છે. સરકારની પ્રતિષ્ઠા ખરડાઈ છે તો એને માટે ડાબેરી બૌદ્ધિકો જવાબદાર નથી, પરંતુ ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીને ટેકો આપનારા જમણેરી ઉદારમતવાદી બૌદ્ધિકો જવાબદાર છે.

એ કઇ રીતે એ તપાસીએ.

૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીએ આપણને ત્રણ વાત કહી હતી: ૧. હું દ્રષ્ટિસંપન્ન છું અને મેં મારી અનોખી દ્રષ્ટિ દ્વારા ગુજરાતની કાયાપલટ કરી નાખી છે. ૨. હું કૃતનિશ્ચયી છું એટલે ગુજરાતમાં મારા પુરોગામીઓ જે નહોતા કરી શક્યા, એ પણ ગણતરીનાં વર્ષોમાં કરી બતાવ્યું હતું. ૩. હું ૫૬ ઈંચની છાતી ધરાવતો મર્દ છું, એટલે ગુજરાતમાં મેં દેશદ્રોહીઓને (મુસલમાન વાંચો) સીધા દોર કરી નાખ્યા છે. કાશ્મીરીઓને અને પાકિસ્તાનીઓને હું મચ્છરની જેમ મસળી શકું એમ છું અને ચીનાઓ સાથે આંખમાં આંખ પરોવીને કેમ વાત કરાય એની મને જાણ છે. આ ત્રણ ચીજની ખોટ એ ભારતની મર્યાદા છે જેને કારણે ભારત જ્યાં પહોંચવું જોઈએ ત્યાં સુધી પહોંચી શક્યું નથી. દેશને એવા નેતાની જરૂર છે જે દ્રષ્ટિ, સંકલ્પ અને હિંમત એમ ત્રણેય ગુણ ધરાવતો હોય.

તેમની વાત સાચી હતી. દેશને એવા નેતાની જરૂર હતી જેનામાં આ ત્રણેય ગુણ એક સાથે હોય. ચાતક પક્ષી જેમ વરસાદની પ્રતીક્ષા કરતું હોય એમ ભારતની પ્રજા આવા ત્રિગુણસંપન્ન નેતાની ખોજમાં હતી. એટલે તો અણ્ણા હજારે, અરવિંદ કેજરીવાલ, બાબા રામદેવ વગેરે જે કોઈ જડીબુટ્ટી લઈને આવ્યા, તેની પાછળ પ્રજા દોડી જતી હતી. એની વચ્ચે નરેન્દ્ર મોદી આવ્યા અને તેમણે દાવો કર્યો કે હું ત્રિગુણસંપન્ન છું. બીજા લોકો તો દાવો કરે છે, મેં ગુજરાતમાં કરી બતાવ્યું છે. ખાતરી કરવી હોય તો ગુજરાત જઇને જોઈ આવો.

આ બાજુ ગુજરાતમાં લાભ મેળવી ચુકેલા લાભાર્થીઓ, પાળીતા મીડિયા અને કદમબોશી કરીને લાભ લેવા ઇચ્છનારા ઇચ્છુકો એક અવાજે કહેતા હતા : ‘સાચી વાત છે, સાચી વાત છે, સાચી વાત છે’. બિચારી ભોળી પ્રજાને લાગવા માંડ્યું કે આવા પાંચમાં પુછાય એવા લોકો સાચી વાત છે, સાચી વાત છે એમ કહે છે તો જરૂર સાચી વાત હશે. આપણો કોઈ દ્રષ્ટિદોષ હશે અને કદાચ એવું પણ હોય કે ગુજરાતમાં આ સ્થળે વિકાસ નથી થયો તો અન્યત્ર થઈ ગયો હશે અને અહીં અપવાદરૂપે રહી ગયો હશે જે હવે પછી થશે. અપવાદના આધારે નિયમ(વ્યાપક સત્ય)ને નકારવાનો ન હોય. આને જાદુગરીની ભાષામાં નજરબંધી કહેવામાં આવે છે.

એક નાનકડો, પણ પ્રભાવશાળી વર્ગ જમણેરી બૌદ્ધિકોનો હતો. ઉદારમતવાદી (કે સ્વપન દાસગુપ્તાના કહેવા મુજબ ડાબેરી બૌદ્ધિકો-કેન્દ્રની ડાબે) અને જમણેરી બૌદ્ધિકોમાં ફરક એ છે કે જમણેરી બૌદ્ધિકો આર્થિક સમાનતાની ખાસ ચિંતા કરતા નથી. દેશ વિકાસ કરશે તો આસ્તે આસ્તે છેવાડાના માણસને પણ તેનો લાભ મળશે એમ તેઓ માને છે, માટે વિકાસ મહત્ત્વનો છે, વહેંચણી નહીં. વિકાસની કિંમત તો કોઈને કોઈએ ચૂકવવી જ પડે એટલે જે લોકો વિકાસની કિંમત ચુકવતા હોય તેની તેઓ ખાસ પરવા કરતા નથી. વિકાસની પ્રક્રિયા જ આવી છે એમાં કોઈ શું કરે? એવી તેમની દલીલ હોય છે. અનુકંપા તો અમે પણ ધરાવીએ છીએ પણ વાસ્તવિકતા સામે આંખ આડા કાન કરવાના ન હોય, એમ કહીને તેઓ હાથ ખંખેરી નાખે છે.

બીજું, જમણેરી બૌદ્ધિકો મૂળભૂત બંધારણીય મૂલ્યોમાં દ્રઢ શ્રદ્ધા ધરાવતા નથી, જેટલી ઉદારમતવાદી બૌદ્ધિકો ધરાવે છે. વિકાસલક્ષી કૃતનિશ્ચયી શાસન હોય તો માનવ અધિકારોનું નાનુંમોટું હનન ક્ષમ્ય છે. મૂલ્યોની જપમાળ કરતા રહીને એકની એક જગ્યાએ બેસી રહેવાનું કે આગળ વધવાનું? જો આગળ વધવું હોય તો દુનિયાની સાથે ચાલવાની જરૂર છે, એટલે શાસક આદર્શવાદી નહીં પણ દેશનિષ્ઠ વ્યવહારુ હોવો જોઈએ, જેની પાસે વિઝન પણ હોય અને સંકલ્પ પણ હોય. તેઓ સેક્યુલરિઝમનાં મૂલ્યોની બાબતમાં પણ થોડું શિથિલ વલણ ધરાવે છે. દેશની બહુમતી કોમના દ્રઢ ટેકા સાથે બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી સરકાર (મેજોરીટેરિયન સ્ટેટ) હોય તો દેશના નાનામોટા સામાજિક આંતરવિરોધો અને સંઘર્ષો પાતળા પડી જતા હોય છે અને જો નકારી નથી શકાતા તો તેની ઉપેક્ષા કરી શકાય છે. આને કારણે બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી સરકારોને ઓછા અવરોધોનો સામનો કરવો પડે છે. રહી વાત લઘુમતી કોમના ધાર્મિક અને નાગરિક અધિકારોની તો એ દેશના વિકાસ માટેની કિંમત છે.

ટૂંકમાં છેવાડાના માણસે કિંમત ચુકવવાની, જ્યાં જળ, જમીન અને જંગલ હોય ત્યાં વસતા માણસોએ કિંમત ચૂકવવાની અને લઘુમતી કોમે કિંમત ચૂકવવાની કારણ કે; વિકાસ અનિવાર્ય છે. હાંડલીમાં દાળ-ચોખા નાખીને રાંધો તો ખીચડી બને, બાકી મૂલ્યોની હાંડી ચૂલે ચડાવો તો ભૂખ્યાં રહીએ. બીજી બાજુ ઉદારમતવાદી કે ડાબેરી બૌદ્ધિકો મૂલ્યોની બાબતે આગ્રહી વલણ ધરાવે છે. વિકાસના નામે કોઈની બલિ ચડાવવી એ કુદરતી ન્યાય અને રાજ્યધર્મ એમ બન્નેની વિરુદ્ધ છે. રાજ્ય ભલે મામૂલી સ્વરૂપમાં પણ પક્ષપાત કરે તો એ સ્વીકાર્ય ન હોઈ શકે. હજુ જરા જુદી રીતે કહીએ તો જમણેરી બૌદ્ધિકો રાજ્યનિષ્ઠ હોય છે અને ઉદારમતવાદી બૌદ્ધિકો પ્રજાનિષ્ઠ. ખરું પૂછો તો પ્રજાનિષ્ઠ પણ નહીં, વ્યક્તિનિષ્ઠ. આ બે પ્રકારના બૌદ્ધિકોમાં મૂળભૂત ફરક છે.

શાસકોને હંમેશાં ઉદારમતવાદી કે ડાબેરી બૌદ્ધિકો આંખના કણાની માફક ખૂંચે છે. જે ખરેખર વિકાસનું વિઝન ધરાવે છે અને કૃતનિશ્ચયી છે એવા શાસકોને તો સમાનતા અને સ્વતંત્રતાની વકીલાત કરતા ડાબેરી બૌદ્ધિકો ન ગમે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ જેઓ વિકાસલક્ષી હોવાનો ઢોંગ કરે છે અને મૂળ એજન્ડા બહુમતી રાજ્યનો ધરાવે છે એવા લોકોને પણ ઉદારમતવાદી કે ડાબેરી બૌદ્ધિકો વધારે નડે છે. આગળ કહ્યું એમ આંખના કણાની માફક ખૂંચે છે. ડાબેરી બૌદ્ધિકોની મૂલ્યનિષ્ઠા, બંધારણનિષ્ઠા, વ્યક્તિનિષ્ઠા કે પ્રજાનિષ્ઠા તેમની આડે આવે છે.

૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીને ઉદારમતવાદી ડાબેરી બૌદ્ધિકો આડા આવતા હતા. આંખના કણાની માફક ખૂંચતા હતા. તેમને નિરસ્ત કરવા જરૂરી હતા અને એ કામ માત્ર અને માત્ર જમણેરી બૌદ્ધિકો જ કરી શકે એમ હતા. એ માટે નરેન્દ્ર મોદીએ બહુ સિફતથી રામમંદિર, આર્ટિકલ ૩૭૦, યુનિફોર્મ સિવિલ કોડ જેવા હિન્દુત્વવાદી એજન્ડા કાર્પેટ તળે ધકેલી દીધા હતા. ચર્ચાના કેન્દ્રમાં વિકાસ હતો. સમ્યક વિકાસ, બધાને સાથે લઈને અને બધાને ફાયદો કરાવનારો વિકાસ, ચીનની હરીફાઈ કરનારો વિકાસ, ભારતને ૨૧મી સદીમાં એશિયન ટાઈગર તરીકે સ્થાપિત કરી આપનારો વિકાસ. ઝડપી વિકાસ; બસ વિકાસ અને માત્ર વિકાસ.

તેમને ખબર હતી કે વિકાસના નામે જમણેરી બૌદ્ધિકોનો ટેકો મળી શકશે. આખરે તેઓ જમણેરી અભિગમ ધરાવનારા બૌદ્ધિકો છે, કોઈ એરા ગેરા નથુ ખેરા જેવા નથી. સંઘના અને બી.જે.પી.ના નેતાઓને કહેવામાં આવ્યું હતું કે તેમણે મોઢાં ખોલીને નવ દાયકા દરમ્યાન પ્રાપ્ત કરેલા જ્ઞાનનું પ્રદર્શન કરવાનું નથી. બોલતા આવડતું હોય તો વિકાસ વિષે બોલો, બાકી મારા બાપાના આંબાની કેરી ખાવાથી પુત્રરત્ન પ્રાપ્ત થાય છે, એવા દાવાઓ કરવાની કે પ્રાચીન ભારતમાં પુષ્પક વિમાન ઊડતાં હતાં એવા પૌરાણિક વિકાસની મનગમતી વાતો અત્યારે કરવાની નથી. જો એવું કરશો તો જમણેરી બૌદ્ધિકો મદદ કરવા આગળ નહીં આવે અને ડાબેરી બૌદ્ધિકોને પરાસ્ત કરવા જરૂરી છે. હિન્દુત્વવાદી બહુમતી રાષ્ટ્ર્વાદનો વિરોધ કરનારા ઉદારમતવાદી-સેક્યુલર-ડાબેરી બૌદ્ધિકોને પરાસ્ત કરવા હોય તો તેમને સિફતપૂર્વક વિકાસવિરોધી તરીકે ટાર્ગેટ કરવા જરૂરી છે. જો ચર્ચાના કેન્દ્રમાં વિકાસ હશે તો જમણેરી બૌદ્ધિકો ડાબેરી બૌદ્ધિકો સામે ચર્ચામાં ઊતરશે.

૨૦૧૩-૨૦૧૪ના વર્ષોમાં અમર્ત્ય સેન વિરુદ્ધ જગદીશ ભગવતી વચ્ચેનો વિકાસવિમર્શ યાદ હશે. એ બન્નેએ એકબીજા સામે ચર્ચા માંડી હતી તેને આમ તો એક દાયકો થવા આવ્યો હતો, પરંતુ એ ચર્ચા પાછી ખોલવામાં આવી હતી. સેન-ભગવતીએ નહોતી ખોલી, પાળીતા મીડિયાઓએ અને હાથવગા જમણેરી બૌદ્ધિકોએ ખોલી હતી. ‘વિકાસ આમ થાય, જુઓ જગદીશ ભગવતી પણ કહે છે અને હું વિકાસની ભગવતીની ફિલસૂફીને અનુસરું છું’ એમ ત્યારે નરેન્દ્ર મોદીએ પોતે કહ્યું હતું. ‘કોંગ્રેસીઓ અને બીજી પાર્ટીવાળાઓ અમર્ત્ય સેનની આદર્શવાદી અને અવ્યવહારુ અર્થશાસ્ત્રની ફિલસૂફીને અનુસરનારા ઘેલાઓ છે’, એમ પણ ત્યારે કહેવામાં આવ્યું હતું. ‘હું ગરીબ વિરોધી નથી, પરંતુ દેશમાં સંપત્તિનું સર્જન થશે તો ગરીબનું તરભાણું ભરાશે કે આદર્શની મીઠી મીઠી વાતો કરવાથી?’ એવા પ્રશ્નો પણ પૂછવામાં આવતો હતો. ‘જો ભરોસો ન બેસતો હોય તો ગુજરાત પર એક નજર નાખી જુઓ’ એ છેલ્લું ટ્રમ્પ કાર્ડ હતું.

રણનીતિ એટલી પરફેક્ટ હતી કે જમણેરી બૌદ્ધિકો નરેન્દ્ર મોદીની વ્હારે આવ્યા હતા. આગળ કહ્યું એમ સેક્યુલર મૂલ્ય વિષે તેઓ બહુ આગ્રહી હોતા નથી. દેશની બહુમતી કોમના દ્રઢ ટેકા સાથે બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી સરકાર (મેજોરીટેરિયન સ્ટેટ) હોય અને સાથે જો વિકાસનું વિઝન હોય તો એવા શાસકો કમાલ કરી શકે છે. લઘુમતી કોમના ધાર્મિક અને નાગરિક અધિકારો તો દેશના વિકાસ માટેની કિંમત છે. આવા એક દ્રષ્ટિકોણથી દોરવાઈને જમણેરી બૌદ્ધિકોએ નરેન્દ્ર મોદીને ટેકો આપ્યો હતો. તેમને એમ લાગતું હતું કે મિશ્ર સરકારોના કારણે, વિકાસના સ્પષ્ટ વિઝનના અભાવના કારણે તેમ જ ડાબેરી બૌદ્ધિકોના નૈતિક દબાવના કારણે ભારતનો વિકાસ બે દાયકાથી અટવાઈ ગયો છે. ચીન અને બીજા દેશો ભારત કરતા ક્યાં ય આગળ નીકળી ગયા છે, અને આપણે કયા રસ્તે ચાલવું એનો નિર્ણય નહીં લઈ શકનારા વટેમાર્ગુની જેમ ત્રિભેટે ઊભા છીએ. ક્યાં સુધી આ રીતે બેસી રહીશું? કોઈ માણસ તો આગળ આવે જે તોફાનમાં ફસાયેલા નાવને મઝધારમાંથી બહાર કાઢે?

૨૦૧૩-૨૦૧૪માં જમણેરી બૌદ્ધિકોએ નરેન્દ્ર મોદીને દેશની નાવડીને મઝધારમાંથી બહાર કાઢનારા નાખુદા તરીકે અપનાવી લીધા હતા. હતાશ પ્રજા તો ત્રિગુણસંપન્ન નરેન્દ્ર મોદીને અપનાવવા ઉત્સુક હતી જ એમાં જમણેરી બૌદ્ધિકોનું અનુમોદન મળ્યું. એ પછી તો વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર નરેન્દ્ર મોદીએ પાછું વળીને જોવાની સવાલ જ નહોતો.

પણ અત્યારે? કોણ હતા એ જમણેરી બૌધિકો? ક્યાં છે એ બૌદ્ધિકો? હવે તેઓ નરેન્દ્ર મોદી અને તેમની સરકારના કામકાજ વિષે શું કહે છે? બી.જે.પી.ના અધ્યક્ષ અમિત શાહ સંપર્ક અભિયાન દરમ્યાન જમણેરી બૌદ્ધિકોને મળે છે કે નથી મળતા? આવા બધા પ્રશ્નોની છણાવટ આવતા અઠવાડિયે.

સૌજન્ય : ‘નો નોનસેન્સ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘સન્ડે સરતાજ’ પૂર્તિ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 01 જુલાઈ 2018

Solidarity: Amina Cachalia would have supported the small farmers’ battle.

Amina Cachalia, my mother, would have turned 90 on June 28. What would she have made of the country she so loved and devoted her life to?

I went on a march last week with hundreds of small black sugar growers from KwaZuluNatal who were protesting against the dumping of imported sugar that is affecting their livelihoods in an industry that is only beginning to transform from the days of tight white control of the British colonists.

The story of sugar touches on aspects that would have been close to my mother’s heart.

To quote Grethe Koen writing in City Press in 2015: “SA’s sugar history was born out of rampant colonialism, indentured labour and massive profit.”

The Coolie Law No 14 of 1859 enabled the colony to import Indian workers on contract.

Indenture was different from slavery. Workers received food and board and a small monthly stipend in return for their labour. They would also receive crown land and citizenship after five years. They laboured from sunrise to sunset, six days a week, and reports of the curtailment of rations and wages and severe ill treatment were common.

Koen writes: “In 1891, Act No 25 withdrew the original promise of land and citizenship. Only 51 Indians received crown land from the colony. AntiIndian legislation had intensified as SA became increasingly segregated, and the act was to discourage permanent Indian settlement…. By 1888 Indians had to carry passes, and could not own land, vote or live outside designated areas.”

My mother was inducted into political struggle in Durban, having followed her elder sister, Zainab, to the city. Zainab was participating in the Passive Resistance Campaign and was sentenced to six months in jail. Passive resistance was supported by the descendants of the indentured labourers. From then on, Amina’s life was dedicated to the struggle for the freedom of all SA’s people.

The trials and tribulations of the indentured workers Amina and Zainab’s father had railed against, alongside Mahatma Gandhi, who was secretary of the British Indian Association, were an important part of her induction into politics. Amina’s father-in-law, Ahmed Mohammed Cachalia, was chairman of the association at the turn of the past century, and Amina’s father, Ebrahim Asvat, succeeded him.

Amina was born into a family of struggle stalwarts and the political legacy continues.

More than 150 years later, sugar workers and small growers are still taking to the streets. They are making inroads to transform a hidebound industry.

It is a metaphor for the lack of general transformation and the inability of the very government Amina proudly helped shoehorn to victory, to deliver on the aspirations of the most needy. It also shoots a shot across the bows of Julius Malema’s and the EFF’s most recent repugnant utterances about Indians. Amina would have found this appalling.

What would she have made of the issues the sugar workers and fledgling owners were protesting against? While she would have had empathy for their demands, what would she have made of their call for protectionist tariffs in an era of a Trumpian return to mercantilism, protectionism and tariffs?

She would have had deep compassion for the sugar workers and farmers in their struggle to establish a foothold in an industry that denied them fair access. She would have stood in support of their freedom. And while she would have baulked at the protectionist rhetoric, she would have called for fairness in a world engulfed in tit-for-tat protectionism. She would have demanded that they were granted the chance to succeed. This is what Amina stood for.

In her memoir, When Hope and History Rhyme, she muses fondly about important men in her life: my late father, Yusuf Cachalia, and Nelson Mandela: “Memories of the past flood through me, oh so often: memories of Yusuf and his wise counsel at crucial times. In his last interview with Business Day, a few months before Yusuf died, he warned South Africans to guard against absolute power and greed. ‘It’s so easy to slide down a slippery slope’, he said.

“Looking back over the decades, I feel I am blessed to have had men like Yusuf and Nelson in my life, loving, guiding and inspiring me. Yusuf is gone but his wise and loving nature remains with me. Nelson is only a phone call away and I pray that it will remain so for a long time.”

All three have since died. Madiba would have been 100 years old now, Yusuf 103 and Amina 90. Their struggle and sacrifice, with many others, helped deliver the freedom of 1994. I think they would be horrified by the corruption, patronage and still parlous state of people such as the black and Indian sugar workers and farmers about 25 years after delivering on a lifetime’s endeavour.

They would have called for a change in the course of history. One can only hope that their wishes be granted, and that successive generations seek to ensure this.

Ghaleb Cachalia Cachalia is a DA MP. He writes in his personal capacity.

“Business Day”, 2 July 2018

https://www.businesslive.co.za/bd/opinion/2018-07-02-struggle-stalwart-amina-cachalias-legacy-betrayed/