હૈયાને દરબાર
જૂની ગુજરાતી રંગભૂમિનો ઇતિહાસ મહદ્દ અંશે વિનયકાંત દ્વિવેદી, રાજશેખર બ્રહ્મભટ્ટ કે રાજેન બ્રહ્મભટ્ટ જેવા નાટ્ય પરિવાર સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓ પાસેથી મળી શકે અથવા તો સરિતા જોશી, મીનળ પટેલ, મહેશ્વરી જેવાં કલાકારો કે કોઈ ઇતિહાસવિદ્દ પાસેથી ઉપલબ્ધ થાય, પરંતુ, જૂની પારસી રંગભૂમિની વિગતો ક્યાંથી મેળવવી એ દ્વિધા હતી. એવામાં નાટ્ય કલાકાર કમલેશ મોતાએ મણિ મુલ્લાનું નામ યાદ કર્યું, અને તરત મેં એમનો સંપર્ક સાધ્યો. એ પેઢીમાંથી ગણ્યાગાંઠ્યાં નામો હજુ સક્રિય છે, જેમાંથી આદરણીય યઝદી કરંજિયા પાસેથી ઘણી રસપ્રદ વાતો આપણે ગતાંકમાં જાણી હતી. જો કે, ગતાંકમાં જે ફોટોગ્રાફમાં યઝદીભાઈનું નામ મુકાયું હતું એ સરતચૂકથી મુકાયું હતું. એ ફોટોગ્રાફ પારસી રંગભૂમિનાં અન્ય કલાકારો બિનાઈફર અને નવરોઝ દાબૂનો હતો. યઝદી કરંજિયાના વિશિષ્ટ પ્રદાનને ધ્યાનમાં લઇ આ લેખ સાથે યઝદીભાઈના નાટકનો ફોટો મૂક્યો છે જેથી એ વિશે કોઈ વાચકને મૂંઝવણ ન રહે.
આજે યઝદીભાઈ જેવા જ એક ઉત્સાહી પારસી મહિલા મણિ મુલ્લા તેમના અનુભવો આપણી સાથે વહેંચવાનાં છે. આખી દુનિયા જે દિવસ ઊજવે છે એ ૩૧ ડિસેમ્બરે ૮૦મા વર્ષમાં પ્રવેશનાર વરિષ્ઠ કલાકાર મણિબહેન કેટલો ઇતિહાસ ઉખેળી શકશે, એ સંશય સાથે એમને ફોન લગાડ્યો. સ્પષ્ટ ઉચ્ચારો ધરાવતો મીઠો રણકાદાર અવાજ અને અસ્ખલિત વાણી સાંભળી અને હું આભી જ બની ગઈ હતી. ૮૦ વર્ષે યુવાનીનો તરવરાટ એમનાં અવાજમાં વર્તાતો હતો. ખૂબ વિગતવાર એમણે એ વખતની પારસી રંગભૂમિ અને એની સાથે સંકળાયેલા નાટ્યકારો-સંગીતકારોની બહુ રસપ્રદ વાતો કરી.
"સાત વર્ષની કુમળી વયે મેં મારો પહેલો પર્ફોર્મન્સ આપ્યો હતો. એ વખતે હું મુંબઈની ગામડિયા ગર્લ્સ હાઈસ્કૂલમાં ભણતી હતી. બહુ મોટી હરીફાઈનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું જેમાં મુંબઈની બધી પારસી સ્કૂલની છોકરીઓએ એમાં ભાગ લીધો હતો. એ જમાનામાં દક્ષિણ મુંબઈના એક્સલશિયર, કેપિટલ થિયેટરોમાં આવી બધી હરીફાઈ યોજાય. સ્કૂલમાં મોટી છોકરીઓની પ્રેક્ટિસ ચાલે અને અમને નાનાંને બેસાડી રાખવામાં આવે. મને થયું કે ગાયનસ્પર્ધામાં હું કેમ ભાગ ના લઉં? એટલે નાની હોવા છતાં આગેવાની લઈને પ્રિન્સિપાલ પાસે મોરચો લઈ ગઈ. પ્રિન્સિપાલ એન્જિનિયરે એક શરતે અમને સ્પર્ધામાં ભાગ લેવા મંજૂરી આપી કે તમારે ભાગ લેવો હોય તો લો પણ ઈનામ લાવવું પડશે. મેં કહ્યું, ભલે, લાવીશું.
સંગીત-નૃત્યનાં અમારા ગુરુ હતાં મિસ લાકડાવાલા. એમણે અમને એક પારસી ગરબો શિખવાડ્યો; વડલાની છાયે હીંચકો બાંધ્યો રે મારા નંદાના લાલ, હીંચકા પર સાસુ બેઠાં મારાં, નંદાના લાલ …! આ ગરબો અમે એવો સરસ તૈયાર કર્યો કે ફર્સ્ટ પ્રાઈઝ લઈ આવ્યાં. તેથી મને મારાં મમ્મી-પપ્પા અને શાળા તરફથી પ્રોત્સાહન મળવા માંડ્યું. એ વખતે ફ્રેની કામા, ફિરોઝા દસ્તૂર વગેરેએ ભેગાં મળીને ‘ગાયન ઉત્તેજક મંડળી’ની સ્થાપના કરી હતી. પારસીઓનું એક પ્રોગ્રેસિવ ગ્રુપ પણ હતું જે લોકો ઘણી સ્પર્ધાનું આયોજન કરતા. આમ છતાં, પારસી સમાજમાં નાચવા-ગાવા પ્રત્યે અણગમો હતો. રૂઢિચુસ્ત સમાજ હતો. પરંતુ, ૧૯૬૯માં હાઇ કોર્ટના જજ ગિબ્સના નેતૃત્વ હેઠળ ‘ફિલ હાર્મોનિક સોસાયટી’ની સ્થાપના થઈ. જો કે આ સંસ્થા અંગ્રેજી મ્યુઝિકને જ પ્રોત્સાહન આપતી હતી. તેથી વિષ્ણુનારાયણ ભાતખંડેના શિષ્ય કેખશરૂ કાબરાજીને વિચાર આવ્યો કે ભારતીય સંગીતની સ્થાપના અને પ્રચાર કેમ નહીં કરવાનાં? એમના મિત્રો સોરાબજી બંગાલી, દાદાભાઈ નવરોજી, ફરામજી ભરૂચા, દિનશા પિટીટ ઇત્યાદિએ ભેગાં મળીને ગાયન ઉત્તેજક મંડળીની સ્થાપના કરી. આ મંડળી દ્વારા ધ્રુપદ-ધમાર, ખ્યાલ, હોરી, ચૈતી જેવા પ્રકારોના શાસ્ત્રીય સંગીતના વર્ગો શરૂ થવા લાગ્યા. એમ કરીને પારસીઓ ફક્ત અંગ્રેજી ગાયનોને બદલે શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવા તરફ વળ્યા. મેં પણ સંગીત-નૃત્યની તાલીમ લેવા માંડી હતી. અમારું કુટુંબ પંથકી પરિવાર ગણાય. મારાં મમ્મી-પપ્પાને પણ સંગીતનો ઘણો શોખ હતો. એ વખતે ચાવીવાળા ગ્રામોફોનનો જમાનો હતો. મારાં મમ્મીને જુથિકા રોયનાં ગીતો ખૂબ ગમે. રેડિયો પર એમનાં જ ગીતો સાંભળે. રેડિયો પરથી એ વખતે રેકોર્ડના નંબર પણ અનાઉન્સ થતાં હતાં, તેથી પપ્પા એમને ગમતાં નંબરની રેકોર્ડ લઈ આવે ત્યારબાદ લગભગ ૧૯૮૧-૮૨માં મંડળીને સમેટી લઈને એની બધી વસ્તુઓ મરાઠી રંગમંચના મશહૂર કલાકાર અને સંગીતકાર સુધીર ફડકેને સોંપી દઇને ગાયન ઉત્તેજક મંડળીએ છેલ્લા શ્વાસ લીધા હતા.
આ જ સંસ્થાના સભ્ય રહી ચૂકેલા પં. કેકી જીજીનાએ ‘સ્વર સાધના સમિતિ’ના નવા નામે સંગીત સંસ્થા સ્થાપી જેમાં એમનાં શિષ્ય અને ભારતના સૌપ્રથમ મહિલા તબલાંવાદક આબાન મિસ્ત્રીએ છેવટ સુધી સહયોગ આપ્યો હતો. આ બંનેનાં મૃત્યુ પછી રૂપા સેઠના હજુ પણ આ પ્રવૃત્તિમાં કાર્યરત છે.
આનંદ અને આશ્ચર્યની વાત એ પણ છે કે મણિ મુલ્લા આપણા સુગમ સંગીતના સૌથી મોટા પ્રસારક પદ્મશ્રી અવિનાશ વ્યાસનાં શિષ્યા રહી ચૂક્યાં છે. ઑલ ઇન્ડિયા રેડિયોના એ વખતે મરીન લાઇન્સ પર આવેલા સ્ટુડિયોમાં મણિ મુલ્લા ગાવા જતાં હતાં. દસ મિનિટ ગાવાના દસ રૂપિયા મળે, એ ય પાછા ચેકમાં. એટલે નાની ઉમ્મરે એમનું બૅંક ખાતું પણ ખૂલી ગયું હતું. એક વાર એમણે ઑલ ઇન્ડિયા ટેલેન્ટ કોમ્પિટિશનમાં ભાગ લીધો જેમાં નૌશાદ સહિત ઘણા મોટા સંગીતકારો સામે ગાવાની તક મળી હતી. તેઓ ફાઇનલ રાઉન્ડ સુધી પહોંચ્યા હતાં. એ સ્પર્ધા મેટ્રો થિયેટરમાં યોજાઈ હતી.
"અવિનાશ વ્યાસે પણ મને આવી જ રીતે સાંભળી હતી. ત્યારથી હું એમના કેમ્પ્સ કોર્નર પર આવેલા પાનગલીના ઘરમાં સંગીત શીખવા જતી હતી. આમ મારી શરૂઆત પહેલાં સંગીત પછી નૃત્ય અને છેલ્લે ડ્રામેટિકસમાં થઈ. મેં ગુજરાતી થિયેટરના અરવિંદ ત્રિવેદી, મૂળરાજ રાજડા, ચાંપશીભાઈ, પ્રાગજીભાઈ સાથે પણ કામ કર્યું છે. અવિનાશ વ્યાસ, નિનુ મઝુમદાર જેવા સંગીતકારો પાસે શીખવાની તક મળી છે. બાળનાટ્ય ક્ષેત્રે નક્કર યોગદાન આપનાર વનલતા મહેતા સાથે તો ખૂબ અંગત સંબંધ બંધાઈ ગયો હતો જે છેવટ સુધી કાયમ હતો. તેમ જ પારસી રંગભૂમિના સાયરસ દસ્તૂર સાથે ઘણાં નાટકોમાં કામ કર્યું છે. નાટકમાં એમને મણિ આન્ટી વગર ચાલે નહીં.
મણિ મુલ્લાએ પારસી નાટકો ઉપરાંત ‘વેક અપ સિદ’ સહિત કેટલીક હિન્દી ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યો છે. પારસી નાટકોમાં સૌથી વધારે હાસ્યરસ દેખાય. પ્રેમરસ, શિખામણ અને ટકોર પણ હોય. પિરોજશા મિસ્ત્રી અને પીઠાવાલા જાણીતા ગાયકો હતા. મિયા હિન્દુસ્તાની ને બીવી અપટુડેટ … જેવા એક ગીતમાં તો કથકના બોલ પણ સમાવેલા. એની રેકોર્ડ બહાર પડી હતી. જૂનાં નાટકોમાં રામલાનું પાત્ર બહુ ધ્યાન ખેંચતું હતું. સવા કો માઈલો, હું તો કંટાલ્યો, દામડીના દામ ને ઢગલો કામ … જેવાં ગીતો લોકપ્રિય થતાં. પારસી નાટકોમાં જસી માપલા-ગોરિયાની જોડી ખૂબ ધૂમ મચાવતી. આમ, એ જમાનો હસી-ખુશીનાં મજેદાર નાટકોનો હતો. આજે ય જો કે પારસી નાટકોમાં રમૂજવૃત્તિ જ વધારે જોવા મળે છે. આજનું ગીત પારસી-ગુજરાતીઓમાં ખૂબ લોકપ્રિય છે. કેટલીક રેકોર્ડમાં પણ લેવાયું છે ને મણિ મુલ્લાએ ગાયું છે. સાંભળીને મજા લેજો.
—————————
મારા પપ્પાની છે મોટરગાડી,
મારાં મમ્માની છે ફૂલવાડી
મારા બાવાની છે ઘોડાગાડી,
તો બી હું રહી ગઈ કુમારી
મારા મામા મામલતદાર જેવા,
મારા ફૂઆ છે ફોજદાર જેવા
મારા કાકા કલેકટર જેવા
તો બી છું હજુન કુમારી
હું અપટુડેટ ફેશનેબલ નારી,
ઘેરમાં પહેરુંચ જ્યોરજેટની સાડી
મારો ભપકો છે ઘણો ભારી,
તો બી છું હજુન કુમારી
મારી હિરની જેવી ચાલ છે,
મારા રેશમી જેવા બાલ છે,
મારા ગુલાબ જેવા ગાલ છે,
તો બી છું હજુન કુમારી
હું નાટક સિનેમામાં જાઉં છું,
હોટલ હેરિટેજમાં ભોનુ ખાઉં છું,
બોલરૂમમાં ડાન્સિંગ મેડલ લાઉં છું,
તો બી છું હજુન કુમારી,
સ્વભાવે છે હું ઘની ભોલી,
મને ગમતો સાકરબાઈનો સોલી,
એને પન્ની ગઈ સાંબેની ડોલી
ને હું રહી ગઈ કુમારી
————————-
સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 27 ડિસેમ્બર 2018
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=45602
