બિહારમાં પરિવર્તનનું ચોમાસું બેઠું છે. એક માત્ર સવાલ એ છે કે પાણી ઓસરી ગયાં પછી કોણ અડીખમ ઊભું હશે?
ચિરંતના ભટ્ટ
બિહારમાં ઓક્ટોબર-નવેમ્બર વેળા વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ શરૂ થઈ રહી છે, ત્યારે પ્રશ્ન એ નથી કે કોણ જીતશે – પ્રશ્ન એ પણ છે કે મુખ્ય પ્રધાન નીતિશ કુમાર પણ ચૂંટણી લડશે કે નહીં. બે દાયકાના રાજકીય વર્ચસ્વ પછી, તેમના સંભવિત પ્રસ્થાનથી 2014 પછી ભારતીય પ્રાદેશિક રાજકારણમાં સૌથી મોટું પુનર્ગઠન થઈ શકે છે. જો નીતિશ કુમાર 15 સપ્ટેમ્બર સુધીમાં નિવૃત્તિની જાહેરાત કરે છે, તો એવી અપેક્ષા રાખી શકાય કે ભા.જ.પ. પરિણામોના 24 કલાકની અંદર ચિરાગ પાસવાનને ડેપ્યુટી સી.એમ. પદ આપશે. જો તેઓ રહેશે, તો NDA રહેશે; જો તેઓ જશે, તો બિહાર ત્રિ-માર્ગીય લડાઈમાં પ્રવેશ કરશે જે 2029 માટે ભારતની વિપક્ષી વ્યૂહરચનાને નવો આકાર આપી શકે છે.
NDA માટે, નીતિશ માત્ર એક સાથી નથી – તે વિશ્વસનીયતાના મુખ્ય સૂત્રધાર છે. તેમના કુર્મી-OBC ગઠબંધને એક પછી એક વિજય હાંસલ કર્યો છે. તેમના વિના, JD(U) એક ખોખલું કવચ બની જાય છે, અને ભા.જ.પ.ની સામે એક એવા રાજ્યમાં એકલા જવાની પહેલી નક્કર આકરી વાસ્તવિક કસોટીનો સામનો કરશે છે જ્યાં તે ક્યારે ય પ્રબળ પ્રાદેશિક ખેલાડી રહ્યો નથી. તાજેતરના આંતરિક મતદાન દર્શાવે છે કે જો નીતિશ કુમાર બહાર નીકળી જાય તો NDA 140+ બેઠકોથી ઘટીને 110-115 થઈ જશે – જે 243 બેઠકોવાળી વિધાનસભામાં સત્તા ગુમાવવા માટે પૂરતું છે.
ચિરાગ પાસવાન આ તકને સારી પેઠે પારખે છે. તેમનું “ચિરાગ કા ચૌપાલ” અભિયાન એ જ યુવાન, મહત્ત્વાકાંક્ષી મતદારોને લક્ષ્ય બનાવે છે જેઓ એક સમયે નીતિશ તરફ વળ્યા હતાં. ચિરાગ પાસવાનનું ટાર્ગેટ ઑડિયન્સ પણ એ જ મતદારો છે. આ માટે એ જોવાનું એ રહેશે કે : જો નીતિશ પાછળ હટશે, તો ચિરાગ 50+ બેઠકો અને ડેપ્યુટી સી.એમ. પદની માંગ કરશે. ભા.જ.પ.નો આ માગ પ્રત્યેનો પ્રતિભાવ નક્કી કરશે કે NDA ગઠબંધન રહેશે કે પછી તે જુનિયર ભાગીદારો સાથે રાખીને ભા.જ.પ.ની પેટાકંપની બનશે.
નીતીશ કુમાર
તેજશ્વી યાદવનો પોતાનો આગવો જૂગાર છે. વિપક્ષને લોહીની ગંધ આવે છે. તેજશ્વી યાદવે પહેલેથી જ જાહેર કરી દીધું છે કે “INDIA બ્લોકમાં નીતિશ માટે કોઈ જગ્યા નથી” – નીતિશના બહાર નીકળવાથી NDA તૂટી જશે તેવી આશા રાખતા સિદ્ધાંતવાદી દેખાવા માટે આ એક ગણતરીપૂર્વકનું પગલું છે. શાતિર રાજકારણ તો છે જ કારણ કે તેજશ્વી યાદવ RJDને સ્થિર વિપક્ષ તરીકે મૂકે છે જ્યારે NDA જોરદાર વાયરામાં ફૂંકાઈ જશે.
મતદારોનો મિજાજ પણ બદલાયો છે. મધુબની અને દરભંગા જેવા મતવિસ્તારોના ગ્રાઉન્ડ રિપોર્ટ્સમાં દેખાઇ આવે છે કે નીતિશના 20 વર્ષના કાર્યકાળથી લોકો હવે થાક્યા છે. તેમને પણ કંઇક નવું જોઇએ છે. બિહારના યુવાનો(18-25 વર્ષની વયના)માં બેરોજગારી 47% પર છે – જે રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં વધારે છે. હજુ પણ માઇગ્રન્ટ્સ રેમિટન્સ પર નિર્ભર પરિવારો માટે, રોજગારીની તંગી રહે, નોકરીઓ થોડી હોય ત્યારે “સુશાસન”નાં વચનો પોકળ લાગે છે.
જો INDIA તેના વર્તમાન ગઠબંધન(RJD + કાઁગ્રેસ + ડાબેરી)ને જાળવી શકે, અને નીતિશ કુમાર બહાર નીકળી જાય, તો તેઓ 125+ બેઠકો માટેને સ્થિતિમાં છે. ગણિત સરળ છે : સત્તા વિરોધી અને વિપક્ષી એકતાનો સરવાળો એક નવી તાકાત ખડી કરશે. આ સંજોગોમાં પ્રશાંત કિશોરનું એક્સ ફેક્ટર પણ જોવું રહ્યું. આ એક વાઇલ્ડ કાર્ડ એન્ટ્રી છે એમ કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ નથી. પ્રશાંત કિશોરની જન સુરાજ પાર્ટી, બધી 243 બેઠકો પર ચૂંટણી લડી રહી છે. તેમનું તો બેબાક બનીને નીતિશ કુમારનું ક્રૂર મૂલ્યાંકન કરી દીધું છે. નીતિશ કુમારને “શારીરિક અને માનસિક રીતે અયોગ્ય” કહેવું – ફક્ત બોલાઇ ગયેલા શબ્દો નથી નથી; તે નીતિશ કુમાર પછીના કાળ માટેની સ્થિતિ અને ત્યારનો માહોલ તૈયાર કરવાની સજ્જતા છે.
સર્વે દર્શાવે છે કે 62% મતદારો ફક્ત અલગ મેનેજમેન્ટ જ નહીં, પણ પરિવર્તન ઇચ્છે છે. શહેરી વ્યાવસાયિકો, પરત ફરેલા સ્થળાંતર કરનારાઓ અને કંટાળી ગયેલા યુવાનો માટેની તેમની દલીલ 8-12% મત હિસ્સો મેળવી શકે છે. ત્રિ-માર્ગીય સ્પર્ધામાં, પ્રશાંત કિશોરનો પ્રદેશ એક કિંગમેકર પ્રદેશ કહી શકાય. આ તેમનું એક સોલિડ પત્તું છે.
જો કે આ જેટલું સોલિડ લાગે છે એટલું સોલિડ સાચા અર્થમાં હોય એ પણ જરૂરી છે. તેમાં પણ મુશ્કેલીઓ છે. બિહારમાં ત્રીજા પક્ષોને ઐતિહાસિક રીતે મત તો મળી જાય છે પણ બેઠકો નથી મળતી. લોકપ્રિયતાને વિધાનસભા સત્તામાં રૂપાંતરિત કરવા માટે પ્રશાંત કિશોરે રાજ્યભરમાં 15%થી વધુ મત મેળવવાની જરૂર છે.
મતદારોની વાસ્તવિકતા સાવ અલગ છે. તેમની જિંદગી આ રાજકારણના નાટકોથી જૂદી અને દૂર છે. તેમની જિંદગીઓ સંતુલનમાં જાણે લટકતી હોય તેવી હોય છે. નોકરી એટલે કે રોજગારીની વાત કરીએ તો બિહારમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ સ્થિર થઇ ગયો છે, મુઝફ્ફરપુરમાં જે ટેક્સટાઇલ હબ્ઝના વચન અપાયા હતા તે ક્યારે ય સાકાર થયા જ નહીં. સ્થળાંતર – માઇગ્રેશનનો પ્રશ્ન પણ છે. સિવાન જેવા જિલ્લાઓમાં રહેતા પરિવારોમાંથી આજે પણ 60%+ પુરુષોને રોજગારી માટે મુંબઈ કે દિલ્હી જવું પડે છે. નીતિશ કુમારના શાસનમાં રસ્તાઓ સુધર્યા છે, પરંતુ વીજળી પુરવઠો અને સ્વાસ્થ્ય સંભાળ અંગેનાં વચનો હજી પૂરાં નથી થયાં. RTE અમલીકરણ ઠેકાણા વગરનું છે; ખાનગી કોચિંગ હજુ પણ મધ્યમ વર્ગની આકાંક્ષાઓ પર કાબૂ ધરાવે છે. નક્કર વાસ્તવિકતાઓ એ વાતનો પુરાવો છે કે વિકાસના સંદેશાઓ હવે નીતિશની આસાન અને ઑટોમેટિક જીતને માટે પૂરતાં નથી, તેવી કોઈ ખાતરી રાખવી એ મુર્ખામી હશે.
લોકશાહીને નામે બૂમ પડાય એવી સ્થિતિ પણ છે. લોકશાહી પર SIR વિવાદનું દબાણ છે. સિસ્ટમેન્ટિક ઇન્ટેસિવ રિવિઝનને નામે અમલમાં મુકાયેલા સુધારાને કારણે બિહારની મતાદાર યાદીમાંથી લાખો નામોની બાદબાકી થઇ ગઇ છે. ચૂંટણી પંચે તો તેને “ભૂલ સુધારણા” એટલે કે ઇરર કરેક્શનનું લેબલ આપી દીધું છે પણ વિરોધ પક્ષોનો આરોપ છે કે લધુમતી વર્ગના લોકો અને સ્થળાંતર કરનારા નાગરિકોને આ “ભૂલ”ને નામે મતાધિકારથી વંચિત રાખવાનો ઇરાદો છે. આંકડાની વાત કરીએ તો કિશનગંજ અને અરરિયા જેવા મુસ્લિમ વસ્તીવાળા મતવિસ્તારોમાં, રાજ્યના સરેરાશ કરતા 12-18% વધુ નામો કાઢી નાખવામાં આવ્યા હતા. ઉચ્ચ જાતિનું પ્રભુત્વ ધરાવતી બેઠકોમાં, માંડ 3-4% નામો કાઢી નખાયા હતા. જો આ આખા બનાવને, આ સ્થિતિને સફળતાપૂર્વક પડકારવામાં આવે, તો તેને કારણે ચૂંટણીમાં વિલંબ થઇ શકે છે અથવા ફરીથી મતદાર નોંધણી અભિયાન ચલાવવાનું દબાણ પણ આવી શકે છે. INDIA બ્લોક માટે, તે NDAની નિષ્પક્ષ ચૂંટણીઓ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા પર પ્રશ્ન ઉઠાવવા માટે આ આખો ખેલ એક બારુદનું કામ કરી શકે છે.
જ્યારે રાજકારણમાં મંથન ચાલી રહ્યું છે, ત્યારે બિહાર શાંતિથી ભારતના ભવિષ્યનું વહન કરે છે તેવું લાગે. મ્યુનિસિપલ ચૂંટણીમાં બ્લોકચેન-સક્ષમ મોબાઇલ મતદાન જ્યાં પણ અમલમાં મુકાયું ત્યાં મતદાનમાં 73% વધારો દર્શાવવામાં આવ્યો છે. જો વિધાનસભા ચૂંટણીમાં આ ડિજિટાઇઝેશનને લાગુ કરવામાં આવે તો પછી માઇગ્રેટ થયેલા કામદારો માટે ચૂંટણીમાં ભાગ લેવું સરળ થઇ જશે અને આખી ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં એક ક્રાંતિ આ શકે છે. ડિજિટલ સમાવેશ વિરુદ્ધ ડિજિટલ વિભાજનનો પ્રશ્ન આવી સ્થિતિમાં ખડો તો થાય જ. સીધી વાત છે કે નબળી કનેક્ટિવિટી ધરાવતા ગ્રામીણ વિસ્તારો છે તેના કરતાં વધુ હાંસિયામાં ધકેલાઈ જવાનો ભય રહે, જ્યારે શહેરી મતદારો માટે આ સુવિધા બહુ સારી સાબિત થાય છે.
યુ.પી.-બિહાર આમે ય ચૂંટણી માટે અગત્યના રાજ્યો છે. બિહારમાં જે પણ ખેલ થાય તેની રાષ્ટ્રીય અસરોની વિચારણા કરીએ તો ત્રણ મોટી કસોટી થઇ શકે છે. એક તો એ કે શું ભા.જ.પા. મજબૂત પ્રાદેશિક સાથીઓ વિના બિહાર પર પ્રભુત્વ મેળવી શકે છે? બિહાર એ બતાડી દેશે કે 2024ની ગઠબંધન વ્યૂહરચના જરૂરિયાત હતી કે પસંદગી. બીજું એ કે 2029 માટે INDIA બ્લોક ચૂંટણી માટે કેટલો તૈયાર છે. બિહારની જીત રાષ્ટ્રીય મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ માટે એક દૃષ્ટાંત બની શકે છે અને INDIA બ્લોક માટે આત્મવિશ્વાસ પૂરો પાડનારી સાબિત થઇ શકે છે. બિહારમાં જે પારંપરિક જાતિગત રાજકારણ છે તે ડિજીટલ હસ્તક્ષેપ સામે ટકી જશે? બ્લોકચેન વોટિંગ અને સોશ્યલ મીડિયા પ્રચાર જૂની શૈલીઓને પડકારનારા છે.
ડિજીટલ એજમાં આપણે મેટ્રિક્સની વાત કરવી પડે. આગાહીના આગવા મેટ્રિક્સ છે. જો નીતિશ કુમાર ચૂંટણી લડે તો NDA 130-140 બેઠકો, ભારત 90-100, અન્ય 10-15 જો નીતિશ કુમાર ચૂંટણી ન લડે તો : NDA 110-120, ભારત 115-125, જન સુરાજ 8-15 – એવી સ્થિતિ થવાની શક્યતા છે. પ્રશાંત કિશોર એ સત્તાનું સંતુલન સાભાળનારી હંગ એસેમ્બલી લઇને બેઠા છે – કોઈ તેના પરિણામો માટે તૈયાર નથી પણ એનો ડર તો રાખવો જ જોઇએ.
બાય ધી વેઃ
બિહાર 2025ની ચૂંટણી માત્ર મુખ્ય મંત્રી બદલવાની વાત નથી – અહીં ભારતનું જાતિને મામલે સૌથી સતર્ક રાજ્ય વધુ જટિલ, વધુ ડિજીટલ કે વધુ અણધાર્યું બની જશે કે કેમ તેની પણ વાત છે. જો નીતિશ કુમાર ખસી ગયા તો તેઓ એ બોધ સાથે ખસશે કે લોકશાહીમાં તમે તમારી છેલ્લી ચૂંટણીમાં કેવો દેખાવ કર્યો છે તેટલા જ મજબૂત રહો છો. વળી બિહારમાં જ્યાં ગઠબંધનો પૂરની મોસમમાં બદલાતા ગંગાના પ્રવાહની જેમ બદલાય છે ત્યારે રાજકારણના બાહોશ અનુભવી ખેલાડીને પણ પોતે આ પ્રવાહમાં તણાઇ ગયા હોવાનું ભાન થઇ જ શકે છે. બિહારમાં પરિવર્તનનું ચોમાસું બેઠું છે. એક માત્ર સવાલ એ છે કે પાણી ઓસરી ગયાં પછી કોણ અડીખમ ઊભું હશે? જો નીતિશ કુમાર હટી જશે તો માત્ર ટોચનું પદ ખાલી હશે એમ નહીં હોય પણ તે બિહારને એ વાત યાદ કરાવશે કે અનુભવી રાજકારણીઓ પણ બહાના પૂરાં થાય તે પહેલાં ગઠબંધનને અલવિદા કહી દે છે. બિહારમાં ગઠબંધન ચોમાસા જેવાં છે, ચેતવણી વિના ગાયબ થઇ જાય એવા. નીતિશ કુમાર વગર આ વખતે એવું ય બને કે વિરોધ પક્ષ કલ્પના કરી શકે તેના કરતા વધારે જ ધોવાણ થઇ જાય.
પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 24 ઑગસ્ટ 2025
