પુરુષોની દુનિયામાં સ્ત્રી હોવું એ શું છે તે સ્ત્રીને પણ કદાચ પૂરેપૂરું સમજાતું હોતું નથી કારણ કે સિમોન દ બુવા કહે છે તેમ સ્ત્રી જન્મતી નથી, બને છે. સ્ત્રી શું ‘છે’ તેના કરતાં સ્ત્રીએ શું ‘થવાનું છે’ તે વધારે અગત્યનું હોય છે. સ્ત્રીએ પોતાનો સાચો ચહેરો શોધવાનો હજુ બાકી છે.
સોનલ પરીખ
ગયા મહિને ગુજરાતી ફિલ્મોના જાણીતા ડિરેક્ટર અભિષેકની ‘ઉંબરો’ ફિલ્મ રિલિઝ થઈ. આ પહેલા એમણે 2019ની નેશનલ ઍવોર્ડ વિજેતા ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ આપી હતી. બંને ફિલ્મોના કેન્દ્રમાં સ્ત્રીઓ છે. નારીવાદને વચ્ચે ન લાવીએ તો પણ સ્ત્રી હોવાને કારણે એમના અનેક પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ બંધનો લદાયેલાં હોય છે અને એમાંથી મુક્ત થવાની એમની મથામણ કદાચ જીવનના અંત સુધી પૂરી થતી નથી. આમ છતાં સમય બદલાયો છે અને સ્ત્રીઓ પણ બદલાઈ છે એવું તો લાગે જ છે. હકીકત શું છે?
પુરુષોની દુનિયામાં સ્ત્રી હોવું એ શું છે તે સ્ત્રીને પણ કદાચ પૂરેપૂરું સમજાતું હોતું નથી કારણ કે સિમોન દ બુવા કહે છે તેમ સ્ત્રી જન્મતી નથી, બને છે. સ્ત્રી શું છે તેના કરતાં સ્ત્રીએ શું થવાનું છે તે વધારે અગત્યનું હોય છે. એટલે સ્ત્રીનું જીવન સમાજે ને પરિવારે તેને જે ચોક્ક્સ ભૂમિકા આપી છે તેને અનુરૂપ થવામાં જ ચાલ્યું જાય છે. આ ભૂમિકાઓ પાછી બદલાય પણ છે. વર્ષે વર્ષે આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિન આવે છે ને ઊજવાય છે પણ હજી સ્ત્રીએ પોતાનો સાચો ચહેરો શોધવાનો બાકી છે.
તોપણ સ્ત્રી હોવું સુંદર છે, અદ્દભુત છે. હું માનું છું કે દરેક સ્ત્રીને પોતાના સ્ત્રીત્વને માણવાનું, સ્ત્રી હોવાનો પડકાર ઝીલવાનું ગમે છે. પુરુષોના વિશ્વમાં સ્ત્રી થવાનું એક સુખ એ છે કે તે પુરુષસમોવડી થઈ શકે છે ને પોતાને પુરુષસમોવડી કહી શકે છે જ્યારે પુરુષે સ્ત્રીસમોવડા થવાનું હજી બાકી છે. અને પુરુષોના વિશ્વમાં સ્ત્રી થવાનું એક દુ:ખ એ છે કે તેને હંમેશાં પુરુષો સાથે કામ લેવાનું હોય છે. કહેવાય છે કે એક પુરુષને ઓળખી લો તો બધા જ પુરુષો ઓળખાઈ જાય અને એક સ્ત્રીને ઓળખી લો તો એક જ સ્ત્રી ઓળખાય – પણ એવું નથી. સ્ત્રીની વેદનાને વાચા આપતું ‘ઔરતને જનમ દિયા મરદોં કો મરદોંને ઉસે બાઝાર દિયા’ અને સ્ત્રીને પોતાની ઓળખ મેળવવા પ્રેરતું ‘ઊઠ મેરી જાન મેરે સાથ હી ચલના હૈ તુઝે’ ગીત પુરુષોએ જ લખ્યાં છે. સ્ત્રીને રસોડામાં બાંધનાર જો પુરુષ છે તો રસોઈમાં ઉપયોગી ઉપકરણો શોધનાર પણ પુરુષ જ છે. સ્ત્રી પર અત્યાચાર કરનાર જો પુરુષ છે તો સ્ત્રી-અધિકાર માટે લડનાર પણ પુરુષ જ છે. હકીકત તો એ છે કે સ્ત્રીની જેમ પુરુષ પણ પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થાનો શિકાર છે. ફરક એટલો છે કે એક લોહીલુહાણ છે, બીજું થોડા ઉઝરડામાં બચી ગયું છે.
મહિલા દિનને હજી વાર છે, પણ વાત નીકળી છે તો યાદ આવે કે 2020ના મહિલા દિનની થીમ હતી, ‘આઈ એમ જેંડર ઈક્વાલિટી’. સ્ત્રીપુરુષ સમાનતા તે માત્ર એક સ્ત્રીની કે બધી સ્ત્રીઓની નહીં, તે માનવઅધિકારની ખેવના કરનાર તમામની માગણી છે કારણ કે દુનિયાની અડધી વસતી જ્યારે પોતાની ઓળખ મેળવવા ઝઝૂમી રહી હોય ત્યારે બાકીની અડધીનો વિકાસ પણ જોખમાઈ જાય છે. 2020નો મહિલા દિન ઊજવાયો ત્યાર પછી દુનિયા કોરોના મહામારીમાં પ્રવેશી. મહામારી સામેનું યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યાં જ 2021નો મહિલા દિન આવ્યો. તેની થીમ હતી ‘વિમેન ઇન લિડરશીપ : અચિવિંગ એન ઇક્વલ ફ્યુચર ઇન અ કોવિદ-19 વર્લ્ડ’ આમ વાત ફરી ‘ઇક્વલ’ પર આવી. યુ.એન. સંશોધન કહે છે કે મહામારીના ગાળામાં આખી દુનિયામાં સ્ત્રીઓ પર હિંસાનું પ્રમાણ વધ્યું હતું – એઝ અ શેડો પેનાડેમિક. ઘરેલુ હિંસાના કેસમાં લગભગ 20 ટકા જેટલો વધારો થયો. આ વધારો થવાનું કારણ એ હતું કે આ દરમ્યાન ‘ધે વેર ટ્રેપ્ડ એટ હોમ વિથ ધેર એબ્યુઝર.’ તો તારણ એ નીકળ્યું કે થીમો ભલે ‘ઇક્વલ’ની વાત કરે, સ્ત્રી માટે પોતાનું સ્થાન અને પોતાનો ચહેરો શોધવાનું હજી બાકી જ છે.
દુનિયાનો ઇતિહાસ જુઓ – કોઈ પણ આફત આવે, સહન કરવાનું સ્ત્રીના ભાગે આવે છે. પછી એ યુદ્ધ હોય, હુલ્લડ હોય કે રોગચાળો. અને આફત ન આવી હોય ત્યારે પણ સ્ત્રીને એ સ્ત્રી છે તે માટે જ સહેવા પડતાં જાતીય આક્રમણો, દુ:ખો કે અન્યાયોની યાદી લાંબી જ હોય છે. એટલું ઓછું હોય તેમ પરંપરા, સંસ્કૃતિ, સમાજ અને પરિવાર તરફથી લાદવામાં આવતા ભેદભાવ, જેનો સામનો માત્ર ભારતની નહીં, દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે વસતી સ્ત્રીને કરવો પડે છે.
1879ના ડિસેમ્બર મહિનામાં ડૅન્માર્કના કોપનહેગનમાં રૉયલ થિયેટરમાં નૉર્વેના એક નાટકકાર હેંરિક ઇબ્સનનું એક ત્રિઅંકી નાટક ભજવાયું, ‘એટ ડુક્કજ્યામ’. આ નાટક ‘અ ડોલ્સ હાઉસ’ નામથી ખૂબ પ્રસિદ્ધ થયું. અમુક સ્કોલરો તેનું ભાષાંતર ‘અ ડોલહાઉસ’ એવું પણ કરે છે. બન્નેની અર્થછાયાઓમાં સૂચક તફાવત છે અને સૂચક સામ્ય પણ. આ નાટકે ઓગણીસમી સદીના યુરોપીય લગ્નજીવનમાં સ્ત્રી અને પુરુષની જે પરંપરાગત ભૂમિકા હતી તેના પર પ્રશ્નચિહન લગાવ્યું હતું. પછીની સદીમાં નાટક જુદીજુદી ભાષામાં દુનિયાભરમાં પહોંચ્યું, ભજવાયું, વખોડાયું, વખણાયું અને નારીવાદના ઇતિહાસમાં અમર બન્યું.
ઇલા આરબ મહેતા
ગુજરાતી સાહિત્યની વાત કરીએ તો ચંદ્રકાંત ટોપીવાળાએ જેને ‘નારીલક્ષી વિચારણાની પહેલી નવલકથા’ તરીકે ઓળખાવી છે તે ઇલા આરબ મહેતાની ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ 1982માં પ્રગટ થઈ. ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ ત્યાર પછી બે વર્ષે આવી. ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ શીર્ષક અર્થપૂર્ણ છે. જે સમાજમાં પરાક્રમ પુરુષ કરે છે અને સ્ત્રી એના સિંહાસનની શોભા વધારતી અને એનું ગુણગાન કરતી પૂતળી છે એ સમાજની સ્ત્રીની વેદના જો મોં ખોલે તો ? ‘અ ડોલ્સ હાઉસ’ અને ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’ વચ્ચે એક સદીનું અને બે ખંડનું અંતર છે, પણ સવાલ જેમનો તેમ અને જ્યાંનો ત્યાં જ છે.
‘અ ડોલ્સ હાઉસ’નો નાયક સ્ત્રીને ઢીંગલી માને છે. ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’નાં બધાં સ્ત્રીપાત્રોની પીડા એ છે કે પુરુષ તેમને માણસ નહીં પણ શોભાની પૂતળી જ ગણે છે. પણ આ સ્ત્રીપાત્રો સંબંધ તોડવા તૈયાર નથી. તેમને અધિકાર જોઈએ છે, વિચ્છેદ નહીં, જ્યારે ઇબ્સ્નની નાયિકા સંબંધ તોડે છે, ઘર છોડે છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ સંસ્કૃતિનો આ ભેદ છે. ઇબ્સને પોતાની કૃતિ નારીવાદી હેતુથી લખાઈ હોવાનો ઇન્કાર કર્યો છે, ઇલાબહેન પણ ‘નારીવાદી’ના લેબલમાં બાંધી શકાય એવાં નથી. 2020માં ઇલાબહેને ‘નારીવાદી વિચારણા’ નામનું પુસ્તક આપ્યું છે. નારીચેતનાથી માંડીને ઉગ્ર નારીવાદ સુધીનો અને સ્ત્રીની પાયાની જરૂરિયાતો(સ્વતંત્રતા, સ્વયંસંચાલન, શક્તિનો પૂર્ણ વિકાસ થાય તેવી મોકળાશ અને પસંદગીની તકો)થી ‘મી ટુ’ સુધીનો પ્રવાસ ખેડીને ઇલાબહેન એક પ્રશ્ન મૂકે છે – વિમુક્તિ કોની, કોનાથી ? જો પુરુષથી મુક્તિ તો પુરુષ પોતે પણ મુક્ત ક્યાં છે ?
એટલે પુરુષ પર ટોપલો ઢોળવાથી ઉકેલ આવવાનો નથી. અને પુરુષ પર આધાર રાખવાથી પણ રસ્તો નીકળવાનો નથી. સ્ત્રીએ પોતાની હોડી આ બધા વચ્ચે પોતે જ હંકારવાની છે. દરિયાઓ ખેડીને સ્ત્રી ક્યાં પહોંચશે ? ક્યાં અટકશે ? કેવો વળાંક લેશે ? ક્યાં નીકળશે ?
સવાલોને સમય પર છોડી એટલું જ કહીએ કે યાત્રા કપરી છે, પણ જવાનું બહેતરની દિશામાં છે. બહેતર સ્ત્રી એટલે બહેતર મનુષ્ય. બહેતર મનુષ્ય એટલે બહેતર સંતુલન અને બહેતર સંતુલન એટલે બહેતર વિશ્વ …
e.mail : sonalparikh1000@gmail.com
પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 16 ફેબ્રુઆરી 2025
