જુલાઈ ૨૦૦૯માં, અમેરિકી સ્વાતંત્ર્ય દિવસે, પ્રમુખ ઓબામાનાં પૈતૃક મૂળિયાં જયાં છે તે કેન્યાની ભૂમિ પર હોવું, એ પણ છે તો એક રૂડો જોગાનુજોગ. જેટલો ભરેલો એટલો જ ભારેલો જોગાનુજોગ. બરાક હુસેન ઓબામાનું પૈતૃક પગેરું કેન્યાના કિસુમુ પંથક લગી પહોંચે છે, અને આ કિસુમુ એ વિસ્તાર છે જયાં પ્રાણલાલ શેઠ જેવા ગુજરાતીઓ સિનિયર ઓડિંગા તેમજ બીજાઓની સાથે રહી કેન્યાની આઝાદી વાસ્તે બરોબરીની લડાઈ લડયા હતા. મુદ્દે, આપણા સમયમાં આઝાદીની હર લડાઈએ બરોબરીની લડાઈ લડયા વિના ચાલવાનું નથી. પારકી ધૂંસરીમાંથી સ્વતંત્ર થવું એટલા માત્રથી તો આઝાદીની ખરી અને પૂરી લડાઈ કંઈ પાર પડતી નથી. પરચક્રમાંથી સ્વચક્ર લગીની સંક્રાન્તિનો મહિમા વસ્તુત: એ વાતે સ્તો છે કે તેના થકી સુશાસન વાટે સમતાનો પથ પ્રશસ્ત બને છે. શ્વેત લિંકને, શ્વેત સમુદાયની સામે પડીને અશ્વેત પ્રજાના હકની લડાઈ છેડી તે સાથે અમેરિકી સ્વાતંત્ર્ય દિવસને એક નવું પરિમાણ મળ્યું હતું. સાંસ્થાનિક આઝાદીથી સૌની આઝાદી ભણીનું એ એક સિંહપગલું હતું જેણે આગળ જતાં માટિર્ન લ્યુથર કિંગની બલિદાની ચળવળ જેવા મુકામો હાંસલ કરી આ વર્ષોમાં એક અશ્વેત મૂળકુળના અને વળી ઇસ્લામી વારસાઇનાયે અંશો ધરાવતા ઓબામાનું પ્રમુખપદે હોવું શકય બનાવ્યું છે.
ગમે તેમ પણ, સમતાની આ જે લડાઈ, એનાં જેમ આર્થિક તેમ વાંશિક અગર જાતિગત (આપણા કિસ્સામાં વળી નાતજાતગત) પાસાં પણ છે જ. વર્ગીય, વર્ણય, વંશીય, ન જાણે કિયે કિયે મોરચે અને કેટ-કેટલો સમય લડવાનું આપણે લમણે લખાયેલું છે! અહીં કેન્યામાં ઉહુરુ (સ્વાતંત્ર્ય) જરૂર આવ્યું છે, પણ ટોળીગત સરસાઈઓના હિંસ્ર કમઠાણમાં અને ભ્રષ્ટાચારના કળણમાં એ રફેદફે પણ થઈ શકે. શ્વેત-અશ્વેતની ચિંતા તો બાજુએ રહી, અહીં અશ્વેતો ટોળીગત સામસામે મુકાયેલા ચાલે છે અને કેવળ કેન્યાઈ નાગરિક તરીકેની ભૂમિકાએ સુરાજયને ધોરણે વિચારવાનો સંસ્કાર છેક જ કાચો છે. જે પણ રાજકારણી ઝમેલો સત્તાસ્થાને જળોની જેમ જામેલો છે એને લખલૂટ (લખલૂંટ?) સંપત્તિ ઓળવવા સિવાય બીજું કશું જ કદાચ દેખાતું નથી- આપણો વારો આવ્યો છે કે આવશે… બસ, ઇટ્સ અવર ટર્ન ટુ ઇટ. હમણાં આ જે પ્રયોગ કર્યો, ‘ઇટ્’સ અવર ટર્ન ટુ ઇટ’, એ વાસ્તવમાં આ દિવસોમાં ઇંગ્લેન્ડથી બહાર પડેલી એક કિતાબનું શીર્ષક છે. રોઇટર, બીબીસી, ફાઇનાન્શ્યલ ટાઇમ્સ વગેરે સાથે આફ્રિકી મામલામાં આંતરરાષ્ટ્રીય સંવાદદાતાની કામગીરી સુચારુ રૂપે બજાવી ચૂકેલાં મિશેલા રોગે એક કેન્યન વ્હિસલ બ્લોઅરનું ઓઠું લઈને આઝાદ કેન્યાની વર્તમાન વિટંબણાઓનું વાસ્તવચિત્ર એમાં રજૂ કર્યું છે. વ્હિસલ બ્લોઅર જોન ગિથોન્ગોની દાસ્તાં આલેખતી અને સત્તાસ્થાનોની અભિન્ન ઓળખ બની રહેલ ભ્રષ્ટાચારનું ક્ષ-ચિત્રણ કરતી આ કિતાબ, એની સ્ફોટકતાને શોભે તેમ અને નીંભર કેન્યાઈ રાજકારણીઓને સુસંગતપણે દેશ આખામાં કોઈ બુકશોપ પર દીઠી મળતી નથી. ભયવશ પળાતી આ બિનસત્તાવાર છતાં સત્તાવાર જેવી સેન્સરશિપ, સત્તામાં અને સત્તા બહારનાં ઘણાંખરાં રાજકીય પરિબળોનું ચારિત્ર્ય છતું કરતી બીના છે.
દેખ્યું છે કે દેખશું એવી વિકૃત વૃકોદરી મનોદશાનું- ‘ઇટ્’સ અવર ટર્ન ટુ ઇટ’નું- જે આલેખન જોન ગિથોન્ગોનાં અંતરંગદર્શી પ્રમાણોને આધારે મિશેલાએ કર્યું છે એની જ એક નાગી સાહેદી શો ડ્રામો આ દિવસોમાં અહીં ભજવાતો જોવા મળે છે. નાણાપ્રધાનને જવલ્લે જ જોવા મળતી કોઈ સત્-ક્ષણે શું સૂઝયું કે એમણે સૌ પ્રધાનો નાની કાર વાપરે અને એ રીતે પેટ્રોલના ખરચમાં કંઈક કરકસરનો ધડો બેસાડે એવી દરખાસ્ત કરી છે. પણ જીવતે જગતિયું જેનું નામ, એવી આ જે જમાત, એની જાડી ચામડી તો જુઓ. ઘણાખરા પ્રધાનો ઉઘાડે છોગ આ દરખાસ્તની સામે પડયા છે. કેટલાકે વળી એવી દલીલ કરી છે કે રાજયના ઉબડખાબડ રસ્તાઓ પર નાની ગાડી કેવી રીતે કામ આપી શકે? અહીં તો મોટી ગાડીનું જ કામ. (જોકે કોઈકે એ પ્રશ્ન કરવા જેવો છે કે વિશ્વ બેન્ક સહિતના સ્રોતોમાંથી મહાકાય નિર્માણ સહાય અહીં ઠલવાતી રહી છે તે છતાં આ રસ્તા કેમ ઉબડખાબડના ઉબડખાબડ રહ્યાં છે.) એક પ્રધાને બિનધાસ્ત એવુંયે વિધાન કર્યું છે કે આજકાલ તો લબરમૂંછ લડકે લોગ નાની ગાડીઓમાં મજેથી ફરે છે. એમની જેમ અમેય નાની ગાડીમાં નીકળીએ તો અમારી આબરૂ શું, જરીક તો લાજો.
કેવો, કઈ હદનો નીંભર છે આ વર્ગ? ટોળીગત હિંસાચારના બનાવો (જેમાં ગુજરાતીઓ કોઈ જુદું તારવેલ ટાર્ગેટ મુદ્દલ નહોતા)ની અને ભ્રષ્ટાચારની તપાસ માટે આંતરરાષ્ટ્રીય દબાણ હેઠળ નિમાયેલ કમિશનોના હેવાલને આધારે કામ ચલાવવાની વાત બાબતે નામકર જવાનું વલણ પક્ષાપક્ષીના ભેદ વગર રાજકારણી વર્ગ સમસ્તનું છે! સરકાર (વિપક્ષી મીલીભગત સાથે) આ અંગે ઘરઆંગણે ટ્રિબ્યુનલ સ્થાપવાના મુદ્દે અખાડા કરી રહી છે. આથી, યુનાઇટેડ નેશન્સના પૂર્વ મહામંત્રી કોફી અન્નાને અને અમેરિકી પ્રમુખ ઓબામાએ આંતરરાષ્ટ્રીય બિરાદરી વતી ચીમકી ઉચ્ચારવાની નોબત આવી છે કે તમે કામ નહીં ચલાવો તો હેગસ્થિત આંતરરાષ્ટ્રીય અદાલત સમક્ષ આ મામલો લઈ જવો પડશે.બેશક, યુરોપીય ને અમેરિકી આર્થિક સહાયકારોનુંયે વલણ કંઈક વિલક્ષણ છે. એક બાજુએ એમને ટ્રિબ્યુનલની જરૂરત લાગે છે તો બીજી બાજુએ હમણાં લગીની નાણાસહાય કેવળ રાજકારણી-અર્થકારણી ભ્રષ્ટાચારમાં વહી ગઈ છે, અને જોન ગિથોન્ગો સહિતના લોકોની અંતરંગ સાહેદી મુજબ આ બધાં જ છિદ્રો જેમનાં તેમ છે, તેમ છતાં તેઓ કેમ જાણે કોઈ નવી રીતના ‘વ્હાઇટ મેન્સ બર્ડન’ને વશ વરતીને સહાય ઠાલવવા સારુ આતુર પેશ આવે છે. ભારતમાં જેમ વધતી વિષમતા છતાં વૃદ્ધિ દરને નામે જોરુકી એકતરફી ધોરાજી હાંકવામાં આવે છે, એવું જ કંઈક આ કિસ્સામાં પણ છ ટકા વૃદ્ધિ દરને નામે બની રહ્યું છે. ખરેખર તો, રાજધાની નાઇરોબીમાં ચોક્કસ વિસ્તારોમાં ઊભા થતા મોંઘાદાટ શોપિંગ મોલ્સ અને એક નાનકડા વર્ગની વૈભવી મહોલાતો, વધતો વૃદ્ધિ દર છતાં વકરતી વિષમતાનો વાવટો લહેરાવતાં માલૂમ પડે છે. પણ પેલો ગોરો ગુરુભાર? એને હજુયે એ વસૂકી ગયેલી વાતમાં કદાચ અતોનાત શ્રદ્ધા છે કે આ વૃદ્ધિ નીચે લગી ઝમશે. મોઈ એ ‘ટ્રિકલ ડાઉન’ થિયરી! થાય છે, નવું જોડકણું લખું- ટ્રિકલ ટ્રિકલ મેગા સ્ટાર… આઈ વન્ડર વેર યુ આર! બને કે આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાસહાયકો અને પેલા ‘નાનકડા વર્ગ’ વચ્ચે કોઈ વણલખી સમજૂતી હોય.
કબૂલ કે આનો ઉકેલ મને સૂઝેલા જોડકણા જેવો સરલસહેલ નથી. પણ સમાનતા અને ન્યાય સરખા ધ્રુવતારકને નજર સામે રાખીને ચાલતા સુશાસન વિના, કૂપમંડૂકતા છાંડયા વિના, જૂની કુનબાપરસ્તીથી ઊચે ઊઠયા વિના કોઈ ‘ટ્રિકલ ડાઉન’ આપણી વહારે ધાવાનું નથી એટલું બાળબોધ સત્ય તો સમજો, ભાઈ.
અમેરિકી સ્વાતંત્ર્ય દિવસ અને ઓબામાની પૈતૃક પગથારે કયાંથી કયાં ચાલી ગયા આપણે! એમ તો હજુ, હિંદ છેડેથી ઓબામાના કેરો અભિભાષણ વિશેય વાત કરી શકાય. હમણાં મોમ્બાસાની મુલાકાત દરમિયાન કેન્યાસ્થિત અમેરિકી એલચીએ આ ભાષણ સંભારીને આફ્રિકી મુસ્લિમોને ઠીક કહ્યું કે એકોએક મુસ્લિમ આતંકવાદી હોવાની અમેરિકી પ્રજાજનની લાગણી એટલી જ ખોટી છે જેટલી અમેરિકી શાસનની કોઈ ભૂલ સબબ અમેરિકી જનતા ઇસ્લામવિરોધી હોવાની માન્યતા ખોટી છે. આ ચર્ચામાં આગળ નહીં જતાં આપણે એટલું જ કહીશું કે સમાનતા વિના એટલે કે ભેદભાવની નાબૂદી વિના સ્વતંત્રતા ઊણીઅલૂણી છે. બરાબરીની લડાઈમાં બરોબરીની, રિપીટ, બરોબરીની ભાગીદારી વગર ગોરીકાળીપીળીભૂખરી કોઈ કહેતાં કોઈ પ્રજાનો એકાકી જયવારો હવેના દિવસોમાં હોઈ શકવાનો નથી.
(લેખક આ દિવસોમાં પૂર્વ આફ્રિકાની અંગત મુલાકાતે છે)
