ડિક્ષનરી ભલે ગમે તે કહે
‘બજાર’ અને ‘માર્કેટ’ શબ્દો સરખા, પણ બંનેની તાસીર સાવ જૂદી
ખડકી ઉઘાડી હું તો અમથી ઊભી ‘તી
મુને ઉંબર લઈ ચાલ્યો બજારમાં …
વિનોદ જોશીનું બહુ જાણીતું-માનીતું આ ગીત આજે યાદ આવવાનું કારણ? કારણ આજે આપણે મિસિસ પોસ્ટાન્સની આંગળી પકડીને ફરવા જવાના છીએ ૧૯મી સદીના મધ્ય ભાગના મુંબઈનાં બજારોમાં. પંદર દિવસ પહેલાં આપણે તેમની સાથે તેમના જમાનાના મુંબઈની સ્કૂલો અને એક માત્ર કોલેજ જોવા ગયા હતા. આજે જઈએ બજારમાં.
ડિક્ષનરી ખોલીને જોઈએ તો તે કહેશે કે બજાર એટલે માર્કેટ, અને માર્કેટ એટલે બજાર. પણ ના. પશ્ચિમના લોકોની માર્કેટ અને મુંબઈની, બલકે હિન્દુસ્તાનની બજાર એક નથી, બંને જુદાં છે. આપણે માટે માર્કેટ એટલે વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવાયેલી, શણગારાયેલી દુકાનોની હારમાળા. જીવન જરૂરિયાતની ચીજો ખરીદવા માટે આપણે ત્યાં જઈએ. મુંબઈની, બલકે હિન્દુસ્તાનની બજાર એટલે આડી અવળી, નાની મોટી દુકાનો, દુકાનોની બહાર સાંકડી શેરીઓમાં બેઠેલા ફેરિયાઓ, અને કશું જ ખરીદવાનું ન હોય તો ય લટાર મારતા, ફેરિયા સાથે ભાવતાલ કરતા, અને પછી આગળ વધતા લોકો.
શાકવાળો
આપણે ત્યાં માર્કેટમાં જવું એટલે બનીઠનીને જવું. કુંવારી છોકરીઓના મનમાં તો એવી આશા ય ખરી કે કોક ફૂટડો જુવાન મળી જાય તો કેવું સારું! પણ અહીંના લોક, જુવાન સ્ત્રીઓ સુધ્ધાં, સાવ સાદાં કપડાંમાં બજારમાં હટાણું કરવા જાય. હાથમાં કપડાની સીવેલી બે-ત્રણ થેલીઓ – જેને કેટલાક ‘ઝોળી’ પણ કહે – તે હોય. એક કરિયાણા માટે, બીજી શાકભાજી માટે, તો બીજી ખરીદી માટે વળી ત્રીજી. શાકભાજી કે ફ્રૂટ ત્રાજવે તોળીને દુકાનદાર નાખે ઘરાકની થેલીમાં. એને ‘પેક’ કરવાની જરૂર ન વેચનારાને લાગે, ન ખરીદનારાને. કરિયાણું વેચતો દુકાનદાર પણ જણસ તોળી તોળીને કાગળના પડીકામાં બાંધીને આપી દે.
આપણે ત્યાં ઘણુંખરું દુકાનો કાચનાં બારણાંવાળી. બારણું બંધ હોય. હડસેલીને અંદર જવાનું. અહીંની દુકાનો ખુલ્લી, ઘણી તો એટલી નાની કે દુકાનની બહાર ઊભા રહીને જ લેવડ-દેવડ કરવી પડે. દુકાનમાં સજાવેલી વસ્તુઓ પર ધૂળના થર જામે એની ચિંતા ન વેચનારાને, કે ન ખરીદનારાને. અને એક ચોમાસાને બાદ કરતાં બધો વખત ગરમી, પસીનો, ધૂળ, અને – અને ગંદકી. પણ આ બધું તો આપણને અકળાવે. આ શહેરના લોકોને, કે આસપાસનાં ગામોમાંથી મુંબઈ ‘જોવા’ આવેલાઓને માટે તો એની કશી જ વિસાત નહિ.
અહીંના દુકાનદારો બડા ચાલાક. આવેલો ઘરાક મુંબઈનો છે કે બહારગામથી આવેલો છે, એ આંખના પલકારામાં પારખી કાઢે, અને એ પ્રમાણે માલ બતાવે, ભાવતાલ કરે. અને ગોરી ચામડીવાળા ઘરાક માટેના ભાવ તો વળી જૂદા જ હોય. રકઝક પછી ભાવ થોડો ઘટાડે તો ય એ ‘લોકલ’ ઘરાક માટેના ભાવ કરતાં તો ઊંચો જ હોય! ગોરી ચામડી હોવાનો આ એક ખાસ લાભ!
૧૯મી સદીના મુંબઈની બજાર
મુંબઈ એક એવું શહેર છે જ્યાં આખા હિન્દુસ્તાનમાંથી રોજેરોજ લોકો ઠલવાય છે. મુંબઈ જેટલી પચરંગી વસ્તી હિન્દુસ્તાનનાં બીજા કોઈ શહેરમાં નહિ હોય. અને આ જુદા જુદા લોકોની જરૂરિયાતો, પસંદગી, વગેરે એક સરખાં તો ન જ હોય. એટલે અહીં જુદા જુદા લોકોની જરૂરિયાતો સંતોષી શકે એવી દુકાનો જોવા મળે છે. અને આ બજારોમાં માત્ર વસ્તુઓ વેચાય છે એવું જ નથી. લોકોની જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓ તૈયાર કરી આપનારા કારીગરો પણ આ જ બજારમાં હોય છે. કોઈ દુકાનમાં દરજીઓ હાથમાં કાતર લઈને કપડું વેતરતા હોય છે અને બીજા દરજીઓ એ સીવતા હોય છે. નાકની ડાંડી પરનાં ચશ્માંને અવારનવાર સીધાં કરીને એ કારીગરો અંગરખાં અને ચોળી જેવાં કપડાં સીવતા હોય છે. તો બીજી દુકાનમાં રંગરંગના અને ભાતભાતના ફેંટા માટેનાં કપડાં લટકાવેલાં જોવા મળે છે. હિન્દુસ્તાનના લોકો જેટલાં રંગબેરંગી કપડાં યરપ કે અમેરિકામાં ભાગ્યે જ જોવા મળે. કાચની રંગબેરંગી બંગડીઓ વેચતી દુકાનની બાજુમાં હુક્કા વેચતી દુકાન હોય એવું ય બને. અને આ હુક્કા ય પાછા બંગડીઓ જેટલા જ રંગીન અને સુશોભિત! હુક્કા વેચતા દુકાનદારો મોટે ભાગે હોય મુસલમાન.
તો વળી બીજી દુકાનમાં પાણી ભરવાનાં સાધનોનો પિરામિડ રચેલો જોવા મળે. તેમાં માટીનાં માટલાં અને મોટી કોઠીઓની બાજુમાં જ તાંબા-પિત્તળના ઘડા, બાલદી, વગેરે આકર્ષક રીતે ગોઠવ્યાં હોય. ધનધાન્ય વેચતી દુકાનોમાં બાજરી અને જુદી જુદી દાળો શણના કોથળાઓમાં ભરેલી હોય. અને એ વેચાય વજનથી નહિ, પણ ‘પાલી’ નામના એક માપથી. તવંગર ઘરાકો માટે તાંબા-પિત્તળના મોટા થાળમાં અરબસ્તાનથી આવેલ ખજૂર અને બસરાથી આવેલ હલવાનાં ચોસલાં ગોઠવ્યાં હોય. બસરામાં બનેલો આ હલવો માટીની બનેલી મોટી મોટી તાસકમાં મુંબઈ આવે છે.
શ્રી ગોડીજી પાર્શ્વનાથ
મુંબઈના વેપારી બજારોમાં જૈન લોકોનું સ્થાન ઘણું મહત્ત્વનું છે. એટલે અહીંની બજારમાં જૈનોનાં ઘણાં મંદિર જોવા મળે છે. હિંદુ મંદિરો કરતાં આ જૈન મંદિરો જુદાં પડે છે. તેમની બાંધણી ઘણે ભાગે રહેણાંકનાં મકાનો જેવી હોય છે. પણ તેના બહારના ભાગ પરની આગવી કોતરણી તરત જ બીજાં મકાનોથી તેમને જૂદાં પાડે છે. અહીં બારીક કોતરણીકામની સાથોસાથ ભડક રંગમાં રંગાયેલાં ચિત્રો પણ જોવા મળે છે.
છેલ્લાં કેટલાંક વરસથી રોજ વહેલી સવારે શહેરના મુખ્ય રસ્તાઓ પાણીથી ધોવાય છે એટલું જ નહિ, તેની ધાર પર થાંભલાઓ મૂકી દીવા પણ ગોઠવવામાં આવ્યા છે. એટલે હવે અહીંના રસ્તા પહેલાં જેટલા ધૂળિયા નથી, અને અંધારા પહેલાં બજારો બંધ થતી જાય અને લોકો પોતપોતાના ઘરમાં ઘૂસી જાય એવું પણ બનતું નથી. જો કે અંધારું થયાના બે-ત્રણ કલાક પછી તો ચોર-લૂંટારાનો ભય રહે જ છે. એટલે રસ્તાઓ પર ઘોડા ગાડી કે બીજાં વાહનો તો સવાર પડ્યા પછી ય એક-બે કલાકે જ જોવા મળે.
હા, અમુક સિઝનમાં મોડી રાતે કે વહેલી સવારે લગ્નના ‘વરઘોડા’ રસ્તાઓ પર ફરતા જોવા મળે ખરા. પણ એમની સાથે બે-ચાર બંદૂકધારી પઠાણો તો હોય જ. આ વરઘોડા કશી રોકટોક વગર ઢોલ-ત્રાંસા અને બીજાં વાજિંત્રો વડે કાનના પડદા ફાટી જાય એવો ઘોંઘાટ કરે, જેને અહીંના લોકો ‘સંગીત’માં ખપાવે છે. વરરાજા ઘોડી પર સવાર થયો હોય. માથા પર ‘કિટ્સન લાઈટ’નો ભાર ઉપાડીને નોકરાણીઓ સાથે ચાલતી હોય, અને છેક ઘોડીના પગ પાસે ફટાકડાની લૂમની લૂમ ફૂટતી હોય! અને આ બધાંની વચ્ચે સજેલીધજેલી સ્ત્રીઓ ગીતો ગાતી હોય! એ ગીતો એમને પોતાને પણ સંભળાતાં હશે કે કેમ એ તો એ સ્ત્રીઓ જ જાણે!
મુંબઈના રસ્તાઓ પર ટહેલવા નીકળવું હોય તો વહેલી સવારે નીકળવું જોઈએ. એ વખતે રસ્તા ચોખ્ખા ચણાક હોય, અવરજવર ઓછી હોય. બજારોમાં કામ કરતા મજૂરો મોડી રાતે સૂએ એટલે હજી પોતાની કામળી ઓઢીને રસ્તાની ધારે ટૂંટિયું વાળીને સૂતા હોય. રસ્તાઓ પર અવરજવર ઓછી હોય એટલે બજારોમાં શાકભાજી અને ફળફળાદિ સહેલાઈથી ઠલવાતાં જાય. માથે મૂકેલા માટીના ઘડામાં ભરેલી તાજી તાડી વેચવા ભંડારીઓ રસ્તા પર ફરતા હોય. દુકાનના ઓટલા પર બેસીને હિંદુ છોકરીઓ રંગબેરંગી ફૂલના હાર ગૂંથતી હોય. આમ, વહેલી સવારે વાતાવરણ શાંત અને તાજગીભર્યું હોય.
પણ પછી જેમ જેમ દિવસ ચડતો જાય તેમ તેમ વધતાં જાય ગરમી, ભીડ, અને ઘોંઘાટ. હા, આપણા જેવા જે લોકો ટેવાયેલા ન હોય તેમને માટે ભર બપોરે અહીંની બજારમાં જવું અઘરું. પણ થોડી હિંમત કરીને જવા જેવું. હા, ગરમી, ધૂળ, ઘોંઘાટનો સામનો કરવા તૈયાર રહેવું પડે. છતાં કંઈ નહિ તો આ બજારની શરૂઆત થાય છે એ નાકે જઈને થોડી વાર તો ઊભા રહેવું જોઈએ. તમારી નજર સામે રસ્તો નહિ, જાણે માણસોથી ભરેલી નદી વહી રહી છે એવું લાગે. એ ભીડમાંનો દરેક માણસ બીજા કરતાં આગળ નીકળી જવા મથે છે અને એટલે ધક્કામુક્કી કે બૂમાબૂમ કરતાં અચકાતો નથી. બજારમાં આવેલો દરેક માણસ કાં વેચવા કે કાં ખરીદવા આવ્યો છે.
મુંબઈ બહારનો માણસ અહીનું ચીંચ બજાર જોઇને તો આભો થઈ જાય. આ બજાર ચીંચ બંદર જતા રસ્તા પર આવેલું છે. નાનાં મોટાં વહાણો અને મછવા જાતજાતનો માલસામાન આ ચીંચ બંદરે ઉતારે છે. એટલે આખો દિવસ આ આખો વિસ્તાર વેપારથી ધમધમતો રહે છે. પૂર્વના અનેક દેશોનાં વહાણ અહીં આવે છે અને પોતાના દેશનો માલ આ બંદરે ઠાલવે છે. અહીં એક બાજુ મરીમસાલા અને તેજાનાની ગુણીઓ ખડકાયેલી છે તો બીજી બાજુ તેલ અને ગુલાબ જળથી ભરેલાં લાકડાનાં પીપડાં ખડકાયેલાં છે. સિલોનથી આવેલ કીમતી હાથી દાંત અને ઝાંઝીબારથી આવેલ ગેંડાનાં ચામડાં બહુ જતનથી એક બાજુ મૂક્યાં છે. હિન્દુતાનના બીજા પ્રદેશો ઉપરાંત આફ્રિકા, પર્શિયા, અરબસ્તાન જેવા દેશોની કંઈ કેટલીયે જણસો અહીં રોજેરોજ ઠલવાય છે. તો કેટલીક દુકાનો જાડાં મજબૂત દોરડાં, લાકડાની મોટી મોટી પાટ, અને લોઢાનાં લંગર વેચતી હોય છે. કારણ અહીં આવતાં-જતાં વહાણોને એ બધી વસ્તુ વગર ચાલે જ નહિ.
પારસીની પાલખી
અહીંના રસ્તા પર ચાલતા મજૂરો કપાસની મોટી મોટી ચોરસ ગાંસડીઓ પીઠ પર ઉપાડીને બેવડ વળી ગયા હોય છે. આરબ વેપારીઓ તેમનો આગવો ફેંટો બાંધી, ઢીલો, લાંબો ઝબ્બો પહેરીને નિરાંતવા જીવે ટહેલતા હોય છે. લાલ પાઘડી પહેરેલા વાણિયાઓ હાથમાં કલમ, ખડિયો, અને જાડા કાગળની થપ્પી લઈને ધક્કામુક્કી કરતા આગળ જવા મથતા હોય છે. ભિસ્તીઓ ચામડાની મશકમાં ભરેલું પાણી હિંદુઓ અને જૈનો સિવાયનાને વેચતા હોય છે. દેશના હરેક ભાગમાંથી આવેલા ઓલિયા-ફકીર બે પૈસાના બદલામાં તમારાં બધાં દુઃખ દૂર કરવાની ખાતરી આપતા ફરતા હોય છે. અને આ બધાના ટોળામાં ખ્રિસ્તી પાદરીઓ અને બેને ઈઝરાઈલના યહૂદીઓ પણ ભળી જતા હોય છે. આવા જાતજાતના અને ભાતભાતના લોકોનાં ટોળાં વચ્ચેથી રસ્તો કરીને આગળ જવા કોઈક ગાડાવાળો મથતો હોય છે, પણ કોઈ પારસી શેઠની શણગારેલી પાલખી આવતી હોય તો ભોઈઓની લાકડીઓ પર બાંધેલી ઘંટડીઓનો રણકાર સંભળાતાં જ આગળના લોકો પોતાની મેળે આઘા ખસીને મારગ કરી આપતા હોય છે. અને પાલખીની પાછળ ચાલતા લોકો ડોકી ઊંચી કરી કરીને પાલખીની અંદર ઝાંકવા મથતા હોય છે.
લેખિકાની પાલખીમાંથી મુંબઈની બજારો જોવાનું આવતે અઠવાડિયે પણ ચાલુ.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 03 ફેબ્રુઆરી 2024)
