રવીન્દ્ર પારેખ
ગાંધીજીએ કહેલું કે કસ્ટમર ઈઝ ઓલ્વેઝ રાઇટ ! કસ્ટમર તમારો ભગવાન છે, એવું પણ કહેવાયું. તે પછી તો ઘણાં કસ્ટમરો ભગવાનને પ્યારા થઈ ગયા, પણ આજ સુધી કોઈ કસ્ટમર ભગવાન ગણાયો નથી. મારું ચાલે તો હું કસ્ટમર ઈઝ ઓલ્વેઝ ફૂલ કહું, કારણ, આજ સુધી સૌથી વધુ ગરજાઉ ગ્રાહક જ રહ્યો છે. તે એવી ખીંટી છે, જેના પર દુનિયાભરની મોંઘવારી અને ટેક્સ ટાંગી શકાય છે. ઘણીવાર તો સવાલ થાય કે તે ગ્રાહક છે કે ગધેડો? આટઆટલો બોજ પડે છે, તો ય કૈં બોલતો જ નથી ! એ બોજ જાણે બીજા પર પડતો હોય તેમ કસ્ટમર સમસમીને બેસી રહે છે, એટલે જ હું કષ્ટથી મરે તેને કસ્ટમર કહું છું. સરકારને માટે, સંસ્થાઓ માટે, કંપનીઓ માટે ગ્રાહક એવું રમકડું છે કે બધાં જ તેની સાથે રમે છે, તેને છેતરે છે, લૂંટે છે. પછી લૂંટાવામાં ય એવો રીઢો થઈ જાય છે કે એ પણ સરકારને, સંસ્થાઓને, કંપનીઓને લાગ જોઈને ઠગી લે છે. તે પછી પણ તેનો પનો તો ટૂંકો જ પડે છે. છેતરાવું ગ્રાહકની નિયતિ છે.
તમારું પાછું એવું છે કે રોજ છેતરાતાં હો તો પણ તમને મારી ખાતરી જોઈતી હોય છે. તે વગર તમે માનતા નથી. તો ઉદાહરણો આપું, બીજું શું? પતંજલિનો થોડા મહિના પર મિલ્ક પ્રોટીન શેમ્પૂ લાવ્યો. 105 રૂપિયાની 200 એમ.એલ.ની બોટલ આવી. એ જ શેમ્પૂ ગયે અઠવાડિયે ફરી લાવ્યો તો ભાવ થયો 120 રૂપિયા અને શેમ્પૂ આવ્યો 180 એમ.એલ. ભાવ 15 રૂપિયા વધ્યો ને શેમ્પૂ 20 એમ.એલ. ઘટ્યું. એક સમય હતો જ્યારે બજેટમાં જ ભાવ વધતા. હવે બજેટમાં તો વધે જ છે, પણ બજેટ ઉપરાંત પણ, કોઈ પણ કંપની ભાવ વધારે છે. કેટલીક કંપનીઓ એટલી ઉસ્તાદ છે કે ભાવ વધારે છે ને સમાંતરે વસ્તુનું વજન ઘટાડે છે, તો કેટલીક કંપનીઓ ભાવ એ જ રાખીને માલ ઘટાડે છે. બ્રિટાનિયાની બિસ્કિટ 10 રૂપિયામાં થોડા મહિના પર 50 ગ્રામ મળતી હતી, તે હવે 35 ગ્રામ મળે છે. પાર્લે જેવી કંપની તો 10 રૂપિયાનાં મોનેકોનાં 50 ગ્રામ બિસ્કિટ પર 10 ટકા બિસ્કિટ ફ્રી આપે છે. એટલે કે 50 ગ્રામ પર 5.1 ગ્રામ ફ્રી. હવે વજન એકઝેટ 55.1 ગ્રામ જ છે એવું કોઈ ગ્રાહક તોલતો નથી, પણ 5.1 ગ્રામ વધારે મળે છે એટલે પ્રેમથી ભચડી જાય છે. આટલી બધી મોંઘવારી છે, તો ય કેટલુંક તો ફ્રી જ મળે છે ને આ ફ્રીવાળું કલ્ચર પણ ગજબ છે. એક પર એક ફ્રી પર ગ્રાહકો એટલા ખુશ હોય છે કે માનો પત્ની કે પતિ એક પર એક ફ્રી મળતાં હોય ! ટૂંકમાં, ગ્રાહકો મૂળે જ લાલચુ હોય છે ને કૈં પણ ફ્રી મળે કે તે લેવા દોટ મૂકે છે. એ તો સારું છે કે ભૂસાં પર ચટણી ફ્રી મળે છે, તો 500 ગ્રામ ચટણી પર ગ્રાહક 5 ગ્રામ ભૂસું ખરીદતો નથી, બાકી, એમ પણ કરે.
હવે શું છે કે બધું તૈયાર મળતું થયું છે એટલે ગૃહિણીઓને રાંધવામાંથી ઠીક ઠીક મુક્તિ મળી છે, પરિણામે તે હવે બીજું ઘણું ‘રાંધી’ શકે છે. મોટે ભાગે શહેરો હવે શનિ-રવિમાં હોટેલોમાં હાજરી પુરાવીને હોજરી ભરી લે છે. ઘણાં ઘરનું ખાવાથી કંટાળે છે તો ઘર જેવું ખાવાનું હોટેલોમાં શોધે છે. હોટેલમાં ચા પીતાં માખી નીકળે તો ગ્રાહક તે ડાહ્યો થઈને પી જાય એમ બને, કારણ જો વેઇટરને કહે કે ભાઈ, ચામાં માખી છે, તો પેલો સામેથી ચોંટશે કે 20 રૂપિયામાં તો માખી જ આવે, હાથી થોડો જ આવવાનો હતો ! ધારો કે કોઈ ઘરમાં જ ચા પીવા ઈચ્છે છે તો તેણે પીવામાં કેળવ્યું છે તે સ્વાવલંબન બનાવવામાં પણ કેળવવું પડે ને એવું ઘણું બધું શક્ય છે કે બનાવનાર મીઠી બનાવવા જતાં ચા મીઠાવાળી બનાવી મૂકે.
હવે તો એવી સગવડો થઈ છે કે ઘણી બધી કંપનીઓ જોઈતી ચીજવસ્તુઓ બારણે હાજર કરી દે છે. એમેઝોન, ઝોમેટો જેવી ઘણી કંપનીઓ આવી સેવાઓ, વત્તોઓછો ચાર્જ વસૂલીને આપે છે. જતે દિવસે એવી સેવાઓ આવે તો નવાઈ નહીં કે જોઈતી ઘડિયાળ હાથમાં પહેરાવી જાય કે બર્થડે કેક પહોંચાડે એટલું જ નહીં, મોઢે ચોપડીયે જાય. પિત્ઝા તો આવી જાય, પણ રિસાયેલા પતિને ઝોમેટોવાળો આવીને મોઢામાં ઓરી જાય, તે ય ટોમેટો સોસ સાથે એવા દિવસો હવે દૂર નથી. ઝોમેટોનો ટોમેટો (કેચ અપ) ઝિંદાબાદ ! એવું બને તો નવાઈ નહીં કે પિત્ઝા ચાવવાની તકલીફ હોય તેને સર્વિસ પ્રોવાઈડેર ચાવી પણ આપે. ખાનારે પછી તેને હોજરીમાં ઉતારવાનો જ રહે. શરત એટલી કે આ બધાં માટે તમારી પાસે રામનાં કે હરામનાં ભરપેટ પૈસા હોવા જોઈએ. એવું પણ બને કે સોના કરતાં ઘડામણ ભારે પડે. પણ, લૂંટાવા તૈયાર હો તો ધારો તે સર્વિસ મેળવી શકાય એમાં ના નહીં !
અમદાવાદની એક મહિલાએ ઝોમેટોની મોબાઈલ એપ્લિકેશન પરથી 60નાં એક એવાં ત્રણ પેક થેપલાંનો ઓર્ડર મૂક્યો. બધા ટેક્સ સાથે 249નું બિલ ડિલિવરી બોય લઈને આવ્યો. ચૂકવી દીધાં પછી મહિલાએ બિલ ચેક કર્યું તો 60 રૂપિયાનાં થેપલાંનો કન્ટેનર ચાર્જ 60 રૂપિયા હતો. તેણે ઝોમેટોનો કોન્ટેક્ટ કર્યો તો ચાર્જ થેપલાંવાળાએ લગાવ્યો છે તેવો જવાબ આવ્યો. મહિલાએ રેસ્ટોરન્ટનો કોન્ટેક્ટ કર્યો ને કહ્યું કે આ 60નાં થેપલાં પર 60નો કન્ટેનર ચાર્જ ખોટો છે. વધુ ખાતરી કરવા રેસ્ટોરન્ટને એટલાં જ થેપલાંનો ઓર્ડર મહિલાએ ફરી કર્યો, તો કન્ટેનર ચાર્જ 40 રૂપિયા લાગ્યો. આ અંગેનો ખુલાસો રેસ્ટોરન્ટ માલિકે ન કર્યો, કારણ તે ત્યાં હાજર ન હતો. આવે વખતે મોટે ભાગે માલિકો હાજર હોતા નથી ને ગ્રાહક પણ ફરી છેતરાવાની તૈયારી સાથે ધંધે વળગે છે.
સાદો સવાલ એટલો છે કે ફૂડનો ઓર્ડર કરનારને પેકિંગ ચાર્જ કેવી રીતે લાગે? એ મુદ્દે રાજકોટના એક વિદ્યાર્થીએ પણ 35 રૂપિયા પેકિંગ ચાર્જ વસૂલતી ત્રણેક કંપનીઓ પર કેસ કર્યો તો કોર્ટે પેકિંગ ચાર્જ ગેરકાયદેસર વસૂલાય છે, એવો ચુકાદો આપી 35 રૂપિયા પરત અપાવ્યા. તે ઉપરાંત પેનલ્ટી અને કોર્ટ ખર્ચ પેટે હજાર હજાર રૂપિયા ફરિયાદીને ચૂકવવાનો હુકમ કર્યો. કમનસીબી એ છે કે એ પછી પણ કંપનીઓ પેકિંગ ચાર્જ વસૂલતાં અચકાઈ નથી. પેલા વિદ્યાર્થીએ કંપનીઓને ફરી નોટિસ આપી છે કે આ ચાર્જ બંધ નહીં થાય તો ફરી કેસ કરીશ. કોર્ટે એવી સ્પષ્ટતા પણ કરી કે આ પ્રકારે ચાર્જ વસૂલતી કંપનીઓ સામે ફરિયાદ થાય તો કંપનીને મોટો દંડ થઈ શકે. હવે પેલા વિદ્યાર્થીએ ફરિયાદ કરી ને કોર્ટે ચુકાદામાં દંડ પણ ફટકાર્યો તો ય કંપનીઓ ચાર્જ વસૂલવામાં શરમ ન અનુભવતી હોય તો એનો અર્થ એ થયો કે કોર્ટના ચુકાદાનો મલાજો પણ કંપનીઓ જાળવતી નથી. કોર્ટ કહે છે કે ફરિયાદ થાય તો કંપનીઓને દંડ થઈ શકે તો પ્રશ્ન એ થાય કે એક વખતની ફરિયાદ ને તેનો ચુકાદો સાર્વત્રિક અસર કરનારો ખરો કે કેમ? કે દરેક વખતે ગ્રાહકે કામધંધા છોડીને કેસ કરવાનો ને કોર્ટને બારણે જ ચુકાદો આવે ત્યાં સુધી પડી રહેવાનું?
સાચું તો એ છે કે આવી કંપનીઓ ને તેની સાથે જોડાયેલી રેસ્ટોરન્ટ્સ હરામનું શોધે છે. રેસ્ટોરન્ટમાં સર્વ થતી આઇટેમના ભાવ ને તેની ક્વોન્ટિટી ઓનલાઈન ઓર્ડર પર એટલી જ હોય છે કે વધારે-ઓછી તે જે તે કંપનીઓએ પોતાને પૂછી લેવા જેવું છે. જે કન્ટેનર મોકલાય છે તેનાં પર જે તે રેસ્ટોરન્ટની જાહેરાત હોય છે. મતલબ કે તે પોતાની જાહેરાતનો ખર્ચ પણ ગ્રાહકો પાસેથી વસૂલે છે. થોડાં વર્ષો પર શોપિંગ મોલ્સ વાળાઓએ પ્લાસ્ટિક બેગનો ચાર્જ વસૂલવાનું શરૂ કરેલું. એ બેગ પર પણ જે તે મોલની જાહેરાતો છપાતી હતી. એનો ઊહાપોહ થયો તો કેટલાંકે તે લેવાનું બંધ કરેલું, પણ ક્યાંક હજી બેગના પૈસા વસૂલાય છે ને ગ્રાહકો તે હોંશે હોંશે ચૂકવે પણ છે.
આવું મફતનું તો કંપનીઓ શોધતી જ હોય છે. એ તો સારું છે કે કોઈ મદ્રાસી હોટેલમાં ઢોસો હાથમાં નથી અપાતો ને પાણી, પ્લેટ ઘરેથી લાવવાનું નથી કહેવાતું. જતે દિવસે એવું થાય તો નવાઈ નહીં. બિલમાં ખુરશી ચાર્જ, પાણી ચાર્જ, બેઠાં એટલા સમયનો ને એન્ટ્રી માટે રાહ જોઈ એનો ચાર્જ વસૂલાતો નથી એટલો હોટેલોનો ઉપકાર. જો એનો ચાર્જ વસૂલાતો ન હોય તો કન્ટેનરનો ચાર્જ વસૂલાય કેવી રીતે? હોટેલોમાં થતો વાસણોનો ઉપયોગ ઓનલાઈન ઓર્ડર પર ન થતો હોય તો જે તે આઇટેમનો ચાર્જ એટલો ઘટવો જોઈએ, પણ તેને બદલે પેકિંગ ચાર્જ વધારાનો લેવાય છે. એ ખોટું છે ને તે વહેલી તકે બંધ થવું જોઈએ. બિસ્કિટ કે ચોકલેટ વેચતી, આટાદાલ વેચતી કંપનીઓ બિસ્કિટ કે ચોકલેટ કે લોટ છૂટો વેચે છે કે તે પોતાનાં પેકિંગમાં વેચે છે? એનો ચાર્જ જુદો ન વસૂલાતો હોય તો પેકિંગ ચાર્જ અલગથી લેવાનુ યોગ્ય છે? પણ, એમાં વાંક ગ્રાહકોનો છે. એની પાસે પૈસા હરામના આવ્યા હોય તેમ એ કોઈ પણ એવા જ હરામના ચાર્જ ચૂકવવા તલપાપડ થઈ જાય છે. એને વાંધો જ નથી પડતો લૂંટાવાનો. એણે એમ કહીને લૂંટાવા માટે જાતને ખુલ્લી મૂકી દીધી છે કે અમારી જિંદગી કાપી કાપીને તમારો ઓક્સિજન ભલે વધારો. પણ કુદરત તો એનો ન્યાય કરે જ છે. ગમે તેવી મહાન વ્યક્તિને ગમે એટલાં ઓક્સિજન સિલિન્ડર ચડાવો તો પણ, વધારાનો એક શ્વાસ મળતો નથી. તમે કોઈને લૂંટો છો તો કોઈ તમને ય લૂંટે છે ને સિલકમાં તો ખોટ જ બચે છે. કેવું છે આ કે આખો પૃથ્વીનો ગોળો નામે થઈ જાય તો ય એ તો અહીં જ ફરતો રહે છે ને આપણે એવા ચકરાવે ચડીએ છીએ કે ક્યાં ય શોધેલાં જડતાં નથી …
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 ઑગસ્ટ 2023
