कुमार प्रशांत

शरद पवार के हाथ से तोते उड़ गए हैं; उनकी राष्ट्रवादी कांग्रेस पार्टी भूलुंठित पड़ी है; कभी उनके पंख पर सवारी करने वाले उनके तोते पर कटे परिंदों से न उड़ पा रहे हैं, न रेंग पा रहे हैं; प्रधानमंत्री मोदी व उनकी पार्टी न अपना चेहरा छुपा पा रही है, न दिखा पा रही है; जिन्हें सांप सूंघ गया है वे हैं कांग्रेस व शिव सेना के नेतागण ! दिखाने को सभी अपनी-अपनी तलवारें भांजने का प्रहसन कर रहे हैं हालांकि सभी जानते हैं कि गत्तों की इन तलवारों में न धार है, न बल !

महाराष्ट्र की सरकार के पास सर तो है ही नहीं, कंधों पर धरा है खोखले उप-मुख्यमंत्रियों का बोझ ! उसका दम घुट रहा है. शिंदे-फड़णवीस-अजित आदि आज कार पर भले चल रहे हों, हम भी जानते हैं और वे भी कि हैं वे सब एकदम बे-कार ! ऐसा अर्थहीन हास्य-नाटक किसने लिखा ? यह इस कदर भद्दा व पतित प्रसंग है कि जिस पर न कोई किसी को बधाई दे रहा है,न संदेश, न टिप्पणी. सब आंखें बचा रहे हैं ताकि कोई किसी को कुछ कहता या करता देख न ले !

ऐसे में लोग मुझसे पूछ रहे हैं- सीधे भी और घुमा-फिरा कर भी कि महाराष्ट्र में जो कुछ, जिस तरह, जिनके द्वारा हुआ उस पर आपका क्या कहना है; याकि आप इसे कैसे देखते हैं ? मैं चुप रह जाता हूं, टाल देता हूं.  लेकिन ऐसा आप तभी तक कर पाते हैं जब तक सवाल पूछने वाला कोई दूसरा हो; जब सवाल अपने भीतर से उठ रहा हो तब न चुप्पी काम आती है, न टाल-मटोल !

इसलिए मैं यह लिख रहा हूं. और शुरू में ही, जयप्रकाश नारायण ने 1974 के जनांदोलन की तैयारी के दौरान, 1970-72 से जो सवाल देश से पूछना शुरू किया था, वही सवाल मैं आपसे पूछ ले रहा हूं : क्या नैतिक ताने-बाने के बिना कोई देश अपना अस्तित्व बचा सकता है ? आप महाराष्ट्र व राष्ट्र में, सत्ता के शीर्ष पर बैठे लोगों का हर कहीं  जैसा पतनशील व्यवहार और बेशर्म तेवर देख रहे हैं, वह दूसरा कुछ नहीं, नैतिक ताने-बाने के बिखर जाने का परिणाम है. यह राजनीति नहीं है. राजनीति का एकदम शाब्दिक मतलब भी लें हम तो वह है राज चलाने की नीति ! यहां जो हो रहा है उसमें कोई नीति नहीं है; और इसलिए दूसरा कुछ भी चल रहा हो, राज नहीं चल रहा है.

यह क्या हुआ व कैसे हुआ ? यह कैसे हुआ कि कभी लंबे समय तक महाराष्ट्र के शक्तिशाली मुख्यमंत्री रह चुके युवा देवेंद्र फडणवीस खुले आम यह कह लेते हैं कि राजनीति में आदर्शवाद वगैरह ठीक है लेकिन असली सच तो यह है कि आप सत्ता से निकले तो कोई पूछने वाला भी नहीं होता है. मतलब, असली सच तो सत्ता है बाकी खोखली बातें हैं. कैसे होता है ऐसा कि प्रधानमंत्री जैसी खास कुर्सी पर बैठा कोई आदमी आज देश के भ्रष्टाचारियों की सूची की सार्वजनिक घोषणा करता है और कल उन सभी भ्रष्टाचारियों को अपनी सरकार में कुर्सी पर बिठा लेता है ? मतलब, वह दिखाना चाहता है कि सत्ता की कुर्सियां सच तो छोड़िए, मर्यादा से भी कोई सरोकार नहीं रखती हैं. जो कुछ है सब जुमलेबाजी है ! नरेंद्र, देवेंद्र,पवार,ममता, राहुल, केजरीवाल आदि सब एक ही खेल खेल रहे हैं जिसका कोई अंपायर नहीं है, कोई कायदा नहीं है.

रातोरात मुंबई की सड़कों पर उन सबको बधाई देने वाले बड़े-बड़े, सचित्र पोस्टर सार्वजनिक स्थानों पर लग गए जिन्होंने शरद पवार का दामन छोड़ कर मोदी का दामन थाम लिया है. इससे ही खुलासा हुआ कि यह सब रातोरात नहीं हुआ बल्कि कई रातों में हुआ; कि यह सब ‘खुद छपवाया- खुद चिपकाया’ वाली उसी शैली में हुआ जिसका किस्सा सलीम-जावेद के जावेद ने सुनाया था कि कैसे फिल्मी दुनिया में अपना सिक्का जमाने के लिए उन दोनों ने अपना नाम फिल्मी पोस्टरों पर ठेका दे कर चिपकवाया था. लेकिन अजीत पवार से यह पूछा ही जाना चाहिए कि सार्वजनिक स्थानों पर ऐसे पोस्टर लगाने की अनुमति आपने किससे ली, किसने दी और उसका किराया किसने भरा; भरा कि नहीं भरा कि यह सब आप सबकी काली करतूतों में ढक गया ?

लेकिन असली जवाब तो उन इंदिरा गांधियों- शरद पवारों-अडवाणियों-मोदियों-शाहों को देना चाहिेए जिन्होंने मूल्यविहीन राजनीति को चलाने-चमकाने में सबसे बड़ी भूमिका अदा की है. किसी भी रास्ते सत्ता तक पहुंचना और किसी भी छल-क्षद्म से वहां बने रहना, राजनीति के नये खिलाड़ियों को यह ककहरा इन सबने मिल कर सिखाया है. जब इसकी पाठशाला खोली जा रही थी तब इसे गहरी चाल या मास्टर स्ट्रोक कहने वाले राजनीतिक पंडितों व विश्लेषकों की कमी नहीं थी. इस पाठशाला में पढ़-पढ़ा कर राजनेताओं की जो नई खेप सामने आई है और आ रही है वह मूल्यों को गंदे कपड़ों की तरह देखती है, जुमलों से अधिक उसकी कोई कीमत नहीं करती है तो आश्चर्य कैसा या दुख क्या मनाना ! उन्हें तो खुश होना चाहिए कि ये सब आधुनिक अर्जुन तैयार हुए हैं जिन्हें कुर्सी चिड़िया की आंख दिखाई देती है.

सत्ता ही एकमात्र लक्ष्य है, कोई राजनेता ऐसा कहे तो मेरे जैसा आदमी उसे आसानी से समझ सकता है. खेल क्रिकेट का हो कि कबड्डी का कि सत्ता का, जीतना उसका लक्ष्य होता है. इसमें कोई दोष भी नहीं है. हार हमेशा मुंह में एक कसैला-सा स्वाद छोड़ जाती है. फिर भी हर खेल में कोई जीतता तो कोई हारता तो है ही. लेकिन खेल तभी तक खेल है जब तक वह नियम से खेला जाता है, जब तक वह अंपायर की ऊंगली या सिटी पर चलता है. खिलाड़ी कितना भी बड़ा हो- मैसी हो कि कोहली कि फेडरर कि धोनी- न वह खेल से बड़ा होता है, न अंपायर की ऊंगली से ऊंचा होता है.

महात्मा गांधी ने दूसरा कुछ किया या नहीं लेकिन इतना तो किया ही कि अपने अस्तित्व की पूरी ताकत लगा कर राजनीति में, मानवीय व्यवहार में ( उनके लिए ये दोनों एक ही थे ! ) कुछ ऐसे मूल्यों की जगह बनाई जिनके लिए जान भी दी जा सकती है. कई लक्ष्मण-रेखाएं ऐसी खींचीं कि जिसे कोई पार न करे. कोई अभद्र काम या व्यवहार करे तो अंग्रेजी में एक मुहावरा ही बन गया है : इट्स नॉट क्रिकेट ! भारतीय संदर्भ में गांधी वैसा ही मुहावरा बन गए हैं : कोई गर्हित करे या कहे तो कहते हैं : यह गांधी का तरीका नहीं है ! जब गांधी थे तब भी उन वर्जनाओं को तोड़ने की कोशिशें होती थीं लेकिन गांधी का होना ही उसकी सबसे बड़ी वर्जना बना रहता था.

गांधी के बाद  भी जवाहरलाल, सरदार,राजेन बाबू, नरेंद्र देव, लोहिया आदि ने राजनीति में तो विनोबा, काका कालेलकर, जयप्रकाश नारायण सरीखे लोगों ने सार्वजनिक जीवन में मूल्यों की जड़ें सींचने का काम किया. हमने जो संविधान बनाया व लागू किया वह भी ऐसे मूल्यों की बात करता है. इसलिए गांधी को राजघाट से निकलने न देने की सामूहिक योजना बनी, तो बिना पढ़े-समझे संविधान की शपथ लेने से अधिक संविधान नाम की किताब का कोई मतलब नहीं है, ऐसा हमने अपनी राजनीति की नई पौध को समझाया. अब वह आपको आपकी ही पढ़ाई-सिखाई भाषा में जवाब दे रही है तो आप हैरान क्यों होते हैं ? यह वह भस्मासुर है जो गुरू के सर पर ही विनाश का अपना हाथ धरने को उद्धत है.

मूल्य दोधारी तलवार होते हैं. उन पर चलो तो धार लगती है, नहीं चलो तो विनाश होता है. भगवान कृष्ण इन दोनों पीड़ाओं से गुजरे थे. व्याघ्र के वाण ने उन्हें उससे छुटकारा दिलाया था. भारतीय समाज व राजनीतिक व्यवस्था उसी दौर से गुजर रही है. उसे किसी कृष्ण या किसी व्याघ्र का इंतजार है.

(06.07.2023)    

मेरे ताजा लेखों के लिए मेरा ब्लॉग पढ़ें

https://kumarprashantg.blogspot.com

ધર્મસ્વાતંત્ર્ય નવેસર તપાસ માંગે છે

સરવાળે સવાલ એ છે કે સત્તાપક્ષ હોય કે વિપક્ષ, જે જોસ્સાથી મત માગે છે તેટલા જ જોસ્સાથી મતઘડતરની જવાબદારી ક્યારે ય સ્વીકારતા નથી, એવું કેમ.

પ્રકાશ ન. શાહ

પંજાબના મુખ્ય મંત્રી માને આપ શ્રેષ્ઠી અરવિંદ કેજરીવાલ અને સાથીઓ કરતાં સમાન નાગરિક કાયદાને મુદ્દે જુદો સૂર ઉચ્ચાર્યો છે. શિરોમણી અકાલી દળ સૂચિત સમાન નાગરિક કાયદા ઝુંબેશ બાબતે વિરોધી મત ધરાવે છે એ સંજોગોમાં માને જે મતબિરાદરીનું રખોપું કરવું રહે છે તે જોતાં આપના વિધિસર મત કરતાં જુદા પડવું એ એમની વ્યૂહાત્મક જરૂર હશે તેમ સમજાય છે.

આપ પ્રવક્તાઓએ કેજરીવાલ અને માન તત્ત્વતા જુદી ભૂમિકાએ નથી એવું સમજાવવાની કોશિશ જરૂર કરી છે, પણ માન માટે પંજાબના શીખ માનસની રીતે કશીક આઘાપાછી અનિવાર્ય હોય એમ જણાય છે. જો કે, એમણે સમાન નાગરિક ધારા(ખરું જોતાં કુટુંબ કાયદા)ના ખયાલને પડકારતાં જે રીતે વાત મૂકવાની કોશિશ કરી છે તે કાબિલે દાદ છે. એમણે કહ્યું છે કે, બગીચો તો રંગબેરંગી ફૂલો હોય તો શોભી રહે છે. જેમ એક જ રંગનાં ફૂલ ઇષ્ટ નથી તેમ નાગરિક ધારામાં પણ વૈવિધ્ય હોય એમાં ખોટું શું છે.

નાગરિક ધારો એકસરખો કરવા સામેની મુશ્કેલીઓનો જે દાખલો એમણે આપ્યો છે એમાં જો કે દમ નથી. જેમ કે, શીખોમાં બપોર પહેલાં લગ્નની પ્રણાલિકા છે તો હિંદુઓ મધરાતે ફેરા ફરે છે. આવા દાખલા ભાગ્યે જ કોઈ ગંભીર દલીલ તરીકે સ્વીકાર્ય બને. માને, બીજી બાજુ આદિવાસી પ્રણાલિકાની રીતે પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો છે એમાં વજૂદ હોઈ શકે છે તે હમણાં ખુદ ભા.જ.પ.ના સુશીલ મોદીએ પણ કરેલી ટીકાઓ જોતાં સમજાય છે.

અલબત્ત, ભા.જ.પ.ની દૃષ્ટિએ મુખ્ય મુદ્દો અગર નિશાન જરી જુદી દિશામાં છે તે આપણને સમજાવું જોઈએ. ‘એક દેશ, એક કાયદો’ તે પ્રકારનાં એકતાસૂચક સૂત્રો એનો સતત અભિગમ રહ્યો છે. વળી સમાન નાગરિક કાયદાની આગ્રહી ભલામણ બંધારણના ઘડવૈયાઓએ 44મી કલમરૂપે અંકિત કરી છે. તેનો એ આ સંદર્ભના ગાઇવજાડીને ઉલ્લેખ કરે છે.

અહીં જરી પોરો ખાઈને સમજવાનું વાનું એ છે કે બંધારણ સભામાં લાંબી ચર્ચાવિચારણા પછી મૂળભૂત પ્રકારના અધિકારો વિશે અનિવાર્ય અને અનિવાર્ય નહીં એવું વિભાજન કરવામાં આવ્યું હતું. અનિવાર્ય એટલે જે મુદ્દે તમે કાનૂનન ન્યાયિક પ્રક્રિયામાં જઈ શકો તે, જસ્ટિસ્યેબલ એથી ઊલટું, સમાન નાગરિક કાયદાને માર્ગદર્શક એટલે સરવાળે નોન-જસ્ટિસ્યેબલ ખાતામાં નખાયેલ છે.

બંધારણ સભાની આ અંગેની પેટા સમિતિ પર, સમાન નાગરિક કાયદા બાબતે પોતપોતાને છેડેથી ભીમરાવ આંબેડકર, કનૈયાલાલ મુનશી ને મીનુ મસાણી આગ્રહી હતા. પણ ગૃહમાં બહુમતી વલણ એને માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં મૂકવા તરફ હતું. અલબત્ત, મીનુ મસાણી, હંસા મહેતા, રાજકુમારી અમૃત કૌર વગેરે એને જસ્ટિસ્યેબલ બનાવવાના મતના હતાં.

સ્વરાજ પછી છેક અમૃતકાળ લગી તે દિશામાં ઠોસ કંઈ ન થઈ શક્યું એવી લાગણી ધરાવતો એક મત છે, તો સત્તાપક્ષને માટે એની પોતાની સમજ મુજબ કલમ 370, રામમંદિર અને સમાન નાગરિક કાયદા સહિતનો જે હિંદુત્વ એજન્ડા મિશ્ર સરકારની રાજનીતિમાં પાછળ રાખ્યો હતો, ‘બેક બર્નર’ પર હતો તેમાં આગળ વધવાનો છે. એમાં પણ ચાર પત્નીની છૂટ આપતો મુસ્લિમ નાગરિક કાનૂન (કુટુંબ કાયદો) એને સારુ સ્વાભાવિક અંશો ધરાવતા મુસ્લિમ કુટુંબ કાયદાની મર્યાદા તેમ જ મુસ્લિમ ઓળખનું ધર્મકોમ આધારિત રાજકારણ શાહબાનુ ઘટના સાથે જે રીતે બહાર આવ્યું એને વિશે ફરિયાદને અવકાશ છે તે હકીકત છે. 

ધર્મકોમની રાજનીતિના ધંધાદારીઓથી વિપરીત, નાગરિક છેડેથી હિંદુ-મુસ્લિમ-શીખ-ઇસાઈ-પારસી સૌએ આ મુદ્દે ‘ઝડપી પણ ધીમી’ ગતિનો વ્યૂહ અપનાવતે છતે એક પાયાની બાબત સમજી લેવી રહે છે કે સામાજિક સુધારાની પ્રક્રિયામાં ધર્મસ્વાતંત્ર્ય બાધક ન બની શકે. આ અઘરું છે એ સમજી માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોનો આશ્રય લેવાયો, પણ જો હિંદુ કુટુંબ કાયદામાં સુધારને અવકાશ હોય ને ઇસ્લામમાં, ખ્રિસ્તમતમાં કે બીજે કેમ ન હોઈ શકે ? 21મા લૉ કમિશને વ્યાપક અભિગમપૂર્વક ‘કન્સલ્ટેશન પેપર’ રજૂ કર્યું હતું. મત માગનારાઓ ધોરણસર મતઘડતરની જવાબદારી ક્યારે સ્વીકારશે ?

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 05 જુલાઈ 2023

The Law Commission’s notification and Mr. Modi’s strong advocacy for UCC has revived the debate around UCC yet again. As such UCC has been part of BJP’s elections Manifestoes all through. Its 1996 manifesto mentioned UCC under Nari Shakiti. Despite that it has never worked for the content of the draft. What will the laws of divorce, alimony, inheritance rights and custody of children be has not been delineated. The major reaction so far to it has been from Muslim personal Law Board and other sundry Muslim organizations in opposing it. This time around the UCC proposal is facing opposition from Adivasis groups, Sikh groups among others.

Santosh Tirkey a functionary of Kendriya Sarna Samiti stated that. “It (UCC) would infringe upon our customary laws of marriage, divorce, inheritance and transfer of land…” Another Adivasi group leader Ratan Tirke of Jharkhand stated that ““We will not only register our protest by sending emails to the law
commission but also stage a protest on the ground. Meetings are being planned to chalk out our strategies. The UCC will dilute the provisions of Fifth and Sixth Schedule of the Constitution…”

One of the Constituents of NDA and some BJP leaders from North East stated that they will stand to oppose it. To cap it all, Sushil Modi from BJP, Chairman of standing Committee of Law, has questioned the feasibility of UCC in tribal areas, including those in North East (IE, July 4, 2023).

As per Sikhs, Shiromani Akali Dal (SAD) has expressed their opposition to the Uniform Civil Code (UCC) and Akali leader Gurjeet Singh Talwandi has called upon Shiromani Gurdwara Parbandhak Committee (SGPC) not to dismiss the UCC as such but to initiate a dialogue with the law commission.  Progressive Muslim groups like ‘Indian Muslims for Secular Democracy’, have called for religion neutral personal Laws.

The personal laws, family laws are different than the Civil and criminal laws which are uniform all over. The personal laws were formulated by British in consultation with the clerical elements of those religions. Among Hindus also there was no uniformity as Mitakshra and Dayabhag streams of laws were prevalent. The First Prime Minister, Jawaharlal Nehru, concerned about the inherent gender injustice within the personal laws called upon Ambedkar to begin with reforming the code for Hindus.  Muslim personal law was not taken up for reform immediately after Partition; as in the shadow of the Partition riots, Government did not want to appear to thrust its will on the minority community. Later, some codification of Muslim laws was undertaken, and a reform in the Muslim law of declaring instant triple talaq as unconstitutional, was also done. It is true that the criminal provision was introduced to polarize the people and make the Muslims appear like law-breakers.

Ambedkar in all his fairness and longing for equality saw that Hindu personal laws are riddled with total subjugation of women through these laws. The opposition to the laws formulated in Hindu Code Bill by Ambedkar, based on gender equality, was so massive that the Bill had to be diluted and introduced in stages. The conservative section of Hindus, well backed up by the Hindu nationalist forces called for resignation of Ambedkar, who anyway was pained at this response and resigned from the Cabinet. The opposition to Hindu Code bill in its original form was articulated by Kalyan Magazine of Gita press, which has been awarded Gandhi Peace Prize by the present dispensation. “Until now, the Hindu public was taking his words seriously, but now it is confirmed that the Hindu Code Bill, introduced by Ambedkar, is the most important part of his conspiracy to destroy Hindu dharma. It would be a matter of great humiliation, shame for the Hindus and a blot on Hindu dharma if a man like him remains their law minister.”

The demand for UCC did come from the upcoming women’s movement, which came forth strongly particularly after Mathura rape case in early seventies. The presumption was uniformity will bring justice. Golwalkar, second Sarsanghchalak of RSS, in an interview given to K.R. Malakani of Organiser had opposed the idea of UCC due to diversity of the country. (23 August 1972) As such the argument proffered that UCC will strengthen National unity holds no water. Let’s have a look at America with fifty states, which have diverse laws! Most of the women’s groups also gradually started talking about Gender Justice rather than UCC. Can there be gender justice in matters of divorce, inheritance, custody of children by imposing any law, which is culled out from diverse existing codes?

Can a UCC be imposed just by a fiat? Can customary practices be done way by imposing UCC? This is the million rupee question. What is needed is to work for reform within the communities and strive for gender justice. It is true that the so called spokespersons of diverse communities may not be reflecting the opinion of the community as a whole and in particular, opinion of the women of the communities. It is men who have assumed upon themselves the role of leadership of the community, this also needs to be questioned. The simmering of women within different communities needs to be upheld and valued and has to be the central determinant factor in modifying and changing existing laws.

The very fact that BJP’s claims of empowering the women through UCC, are hollow.  During nine years of its rule it could very well have initiated the process within different communities for such reforms. Many a women from within the community have been flagging these issues with little impact. To cap it all, the rising insecurity among minorities leads to the increasing communitarian power of the conservative elements.

BJP has the goal to polarize the communities along religious lines, so the present talk of bringing in UCC. A sincere effort will call for twin efforts to take to community along reform and to ensure that gender justice is kept at the center of the whole debate. There is a need to call for the draft of UCC, rather than saying yes or no to it. One hopes that saner voices among the Muslim community in particular will prevail and rather than blindly opposing it, they will call for the draft of UCC.

Surely BJP, which can give Gandhi Prize to organization like Gita Press is not at all interested in empowering the women, but knows well that Muslim fundamentalist organizations will cry hoarse to oppose the UCC, and help in the design of polarizing the communities in the forthcoming elections to benefit BJP electorally. All political forces in unison need to stand together and ask for the draft of UCC before offering and opinion on it.

https://www.newsclick.in/uniform-civil-code-question-indians-must-ask-where-draft