ભારતમાં અત્યારે અર્થતંત્રમાં તેજીનો પુનઃસંચાર થઈ રહ્યો છે એવી વાતો, ખાસ કરીને શાસકો દ્વારા કરવામાં આવે છે. પણ ૨૦૨૧ના ડિસેમ્બરમાં બેકારી વધીને ૭.૯૧% થઈ હતી જે ૨૦૧૮-૧૯માં ૬.૩% હતી અને ૨૦૧૭-૧૮માં ૪.૭% હતી. શહેરી વિસ્તારોમાં ૨૦૨૧માં બેકારીનું પ્રમાણ ૯.૩૦% હતું અને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બેકારીનું પ્રમાણ ૭.૨૮% હતુ. ૨૦૧૯-૨૦ અને ડિસેમ્બર ૨૦૨૧ વચ્ચે ઉદ્યોગોમાંથી ૯૮ લાખ નોકરીઓ ઓછી થઈ અને ખેતીના ક્ષેત્રે ૭૪ લાખનો વધારો થયો. આ ઘટના અંગ્રેજોના શાસનમાં ઇંગ્લેન્ડમાં થયેલી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિને કારણે ભારતમાં ઉદ્યોગોના ક્ષેત્રે ઘટેલી રોજગારી અને ખેતીના ક્ષેત્રે શ્રમિકોનો વધારો થયો તેની યાદ આપે છે.

નોકરીઓની ગુણવત્તા પણ કથળી છે. ઉજળિયાત નોકરીઓ જેમાં ચૂકવાતા વેતનને અંગ્રેજીમાં સેલેરી કહેવામાં આવે છે તેનું પ્રમાણ ઘટ્યું. ૨૦૧૯-૨૦માં એ પ્રમાણ ૨૧.૨% હતું જે ઘટીને ૨૦૨૧માં ૧૯% થયું. આનો અર્થ એવો થાય કે એટલા પ્રમાણમાં લોકો બેકાર થયા અથવા બિનસંગઠિત ક્ષેત્રમાં જોડાયા. જો કે, બિનસંગઠિત ક્ષેત્ર પોતે પણ સંકોચાયું છે. આ સમય દરમિયાન કુલ રોજગારી ૪૦.૮૯ કરોડ હતી. એ ઘટીને ૪૦.૦૬ કરોડ થઈ. દરમિયાન એક કરોડ યુવાનો રોજગારીની શોધમાં શ્રમના બજારમાં આવ્યા હતા.

વ્યાપક રીતે પ્રવર્તતી બેકારીનું એક પરિણામ એ આવ્યું છે કે ભારતમાં જેને અર્થશાસ્ત્રમાં શ્રમની સામેલગીરીનો દર કહેવામાં આવે છે તે ઘણો નીચે રહે છે. ૨૦૨૦માં તે ભારતમાં ૪૬% હતો એટલે કે કામ કરી શકે એ વયના ૪૬% લોકો રોજગારીમાં હતા કે બેકાર હતા. જે લોકો રોજગારીની શોધમાં હોય અને બેકાર હોય તેને પણ સામેલગીરીના દરમાં સમાવવામાં આવે છે. જે લોકો રોજગારીની શોધમાં ન હોય એને જ શ્રમના સામેલગીરીના દરમાં સમાવવામાં આવતાં નથી. ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશમાં સામેલગીરીનો દર કેટલો હોય છે તેના કેટલાક આંકડા નોંધીએ. બ્રાઝિલમાં ૫૭%, ચિલીમાં ૫૭%, ચીનમાં ૬૭%, ઘાનામાં ૬૬% અને મલેશિયામાં ૬૪% હતો. આનો અર્થ એ થાય કે ભારતમાં આપણે શ્રમશક્તિનો પ્રમાણમાં ઓછો ઉપયોગ કરીએ છીએ. આપણી ગરીબીનું આ એક કારણ છે.

ભારતમાં રાજ્યો દીઠ બેકારીનો પ્રમાણમાં મોટો તફાવત છે. ૨૦૨૧ના ડિસેમ્બરમાં સૌથી વધારે બેકારી હરિયાણામાં હતી જે ૩૪% હતી. બીજા નંબરે રાજસ્થાન હતું જ્યાં ૨૭% લોકો બેકાર હતા. ત્રીજા નંબરે ઝારખંડ હતું જ્યાં ૧૭% લોકો બેકાર હતા. બિહારમાં બેકારીનું પ્રમાણ ૧૬% હતું.

એન.એસ.એસ.ઓ.ના રિપોર્ટ પ્રમાણે ૨૦૧૯માં ભારતમાં ૪૫ વર્ષમાં સૌથી વધારે બેકારી હતી. ખાસ કરીને યુવાનોમાં બેકારીનું પ્રમાણ વધારે જોવા મળે છે. ૨૦થી ૨૪ વર્ષની વયની વ્યક્તિઓમાં તે ૩૪% હતું. અને ૨૦થી ૨૯ વર્ષની વયની વ્યક્તિઓમાં બેકારીનું પ્રમાણ ૨૮% હતું. એનો અર્થ એવો થાય કે ૩ કરોડ યુવાનો બેકાર હતા એની સરખામણીમાં ૨૦૧૭માં ૧.૭૮ કરોડ લોકો બેકાર હતા. એ જુદી વાત છે કે કાંદાના ભાવની જેમ યુવાનોની બેકારી ચૂંટણીનો મુદ્દો બનતો નથી. પણ શાસકોએ યુવાનોની બેકારીને દેશની એક નંબરની સમસ્યા ગણવી જોઈએ. દુર્ભાગ્યે જેનાથી રોજગારી વધે એ મૂડી રોકાણમાં ઘટતું જાય છે. ૨૦૧૧માં એ જી.ડી.પી.ના ૩૪.૩% હતું, ૨૦૨૦માં એ ઘટીને ૨૭% થયું છે.

સંગઠિત ક્ષેત્રમાં બેકાર થયેલા લોકો પાસે પ્રોવિડન્ટ ફંડ રૂપે સંચિત બચત હોય છે એનાથી એ કામ ચલાવે છે. પણ બિનસંગઠિત ક્ષેત્રમાં, મુખ્યત્વે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આવી કોઈ સગવડ હોતી નથી. એ લોકો માટે આજે ‘મનરેગા’ સામાજિક સલામતીની યોજના બની છે. ૨૦૧૯માં ૮.૫૬ કરોડ મજૂરદિવસોની રોજગારી સર્જાઈ હતી જે વધીને એપ્રિલ-ઑક્ટોબર ૨૦૨૧ના ગાળામાં ૧૧ કરોડ હતી. આમ જેની વડા પ્રધાન મોદીએ એક વખત હાંસી ઉડાવી હતી એ યોજના જ આજે લોકો માટે રાહતરૂપ થઈ છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 10 તેમ જ 12

લોકશાહીમાં ચૂંટણી અત્યંત મહત્ત્વની બાબત માનવામાં આવી છે. લોકશાહીતંત્રના પાયામાં એ વાત રહેલી છે કે નાગરિકો પ્રજાના પ્રતિનિધિઓને ચૂંટી કાઢે છે. તેમના દ્વારા આખું તંત્ર ચાલે છે. આ અર્થમાં જ મતાધિકારને પવિત્ર માનવામાં આવેલ છે. સ્થાનિક સ્વરાજની સંસ્થાઓ હોય, રાજ્યની ધારાસભા હોય કે દેશની સંસદ હોય, તેમાં પ્રતિનધિઓને ચૂંટવામાં આવે છે, એ તો બધા જાણે છે, પરંતુ મહત્ત્વની વાત સામાજિક કે અન્ય સંસ્થાઓમાં પણ ચૂંટણી હાથ ધરવામાં આવતી હોય, તો તે ગુણાત્મક રીતે સારી બાબત ગણાય છે.

કોઈ પણ સંસ્થાના સભ્યો પોતે ઉમેદવારી કરી શકે અને પોતે મત આપી શકે અને તે દ્વારા વહીવટકર્તાઓ ચુંટાય એ પ્રક્રિયા લોકશાહી પદ્ધતિ છે એમ આપણે માનતા આવ્યા છીએ. એમાં પાયાનો સિદ્ધાંત સર્વની ભાગીદારીનો રહ્યો છે. અયોગ્યને બાજુ પર રાખીને યોગ્યને ચૂંટી કાઢવા એમાં સૂઝ અને સમજ અનિવાર્ય બનતાં હોય છે. બધા સભ્યોમાં પાકી સમજ હોતી નથી. આત્મવિશ્વાસ પણ હોતો નથી, પરિણામે કોઈના દોર્યા તેઓ દોરવાતા હોય છે. પક્ષાપક્ષીનું રાજકારણ સાચા કે ખોટા પ્રચાર આધારિત બની ગયું છે. આનું એકંદર પરિણામ એ આવ્યું છે કે વ્યાપકપણે અયોગ્ય જણાતાં તત્ત્વો સહેલાઈથી વિજેતા બનવા લાગ્યાં છે.

સારા માણસો, સ્વચ્છ માણસો, પ્રામાણિક માણસો, સરળ માણસો, ચૂંટણી પ્રક્રિયાથી દૂર ભાગે એવો માહોલ ઊભો થઈ ગયો છે. ઝેર ઝેરને મારે અને કાંટો કાંટાને કાઢે એ ચૂંટણીમાં ચાલે એવી માન્યતા પ્રબળ બનતી જાય છે. ચૂંટણીપંચે નોટા [NOTA = "None of the Above"] બટનનો વિકલ્પ આપવો પડ્યો તે શું સૂચવે છે? ઉમેદવારો તો છે, મારે મત પણ આપવો છે, પરંતુ મને યોગ્ય ઉમેદવાર જડતો નથી, કોને મત આપવો એ સમજાતું નથી, એવી સ્થિતિમાં ચૂંટણીપંચે વિકલ્પ આપ્યો નોટા બટનનો. મેં મત તો આપ્યો, પણ એવો મત આપ્યો જે કોઈના ખાતામાં નહિ જાય. નાગરિકને યોગ્ય ઉમેદવાર મળતા નથી, એ બાબત કેટલા મતદારોએ નોટાબટન દબાવ્યું તેમાં પ્રગટ થઈ રહે છે. (પછી આ ટકાવારી વધે ત્યારે શું કરવું તે વિશે બહુ સ્પષ્ટતા નથી.)

હવે ભલભલા માણસો મત ન આપવાનું વિચારી રહ્યા છે! સંનિષ્ઠ માણસો, લોકશાહીમાં માનનારા માણસોમાં પણ એટલી બધી નિરાશા વ્યાપી વળી છે કે આ વર્ગને એવું લાગે છે કે મતદાન કરવાનો કોઈ અર્થ રહ્યો નથી.

ખાનગી અને પવિત્ર ગણાતી આ ફરજ રાષ્ટ્રપતિ પ્રણવ મુખર્જીએ બજાવવાનું મુનાસિબ માન્યું ન હતું, એવાં સમાચાર એક સમયે અખબારોના પાને પ્રગટ્યા હતા! વિનોબા અને કેટલાક સર્વોદયવાદીઓ તો પહેલેથી આવી ચૂંટણીઓને નિરર્થક ગણે છે અને તેમાં સહભાગી થતા નથી, એ જાણીતું છે. ચૂંટણીઓ અત્યંત ખર્ચાળ બની ગઈ છે. ભ્રષ્ટાચારનાં મૂળ આપણી ચૂંટણી-પ્રક્રિયામાં પડેલાં છે. ચૂંટણીમાં કરેલો ખર્ચો જીતેલો ઉમેદવાર વસૂલ કરવા પ્રયત્ન કરે, તો એને ભ્રષ્ટાચારની બાબત ન ગણવી એવાં નિવેદનો થવાં લાગ્યાં છે! ચૂંટણીખર્ચ ઉપરની મર્યાદા હટાવી દેવી જોઈએ, એવા વિચારો પણ વ્યક્ત થાય છે.

આવા વિકટ માહોલમાં જનપથ સંસ્થાના માહિતી-આધિકાર પહેલ દ્વારા તાજેતરમાં પૂરી થયેલી ગ્રામપંચાયતની ચૂંટણીઓમાં મતદારોને અને ઉમેદવારોને ચૂંટણીના કાયદાઓ, એના નિયમો અને એની પ્રક્રિયા વિશે જાણકારી આપવાનો પ્રયત્ન થયો. આ ક્ષેત્રે પણ ઉમેદવારીફૉર્મ ભરી આપવા સુધી દલાલો સક્રિય થઈ ગયા છે, જેઓ રૂપિયા બે હજાર જટેલી રકમ વસૂલે છે. અને આ રકમ આપનારા તેને મળી પણ રહે છે !

માહિતી-અધિકાર પહેલ તરફથી એનાથી પણ વધુ સારું એ કાર્ય બજાવવામાં આવ્યું કે એવા ઉમેદવારોને એકઠા કરવામાં આવ્યા, જેઓ નજીવા ખર્ચે ચૂંટણી જીતવામાં સફળ થયા હોય. ગુજરાતના દસ જિલ્લાઓમાંથી ૧૬૮ જેટલા એવા ઉમેદવારો મળી આવ્યા, જેઓ ગ્રામપંચાયતની ચૂંટણીઓમાં ભાગ્યે કંઈક ખર્ચ કર્યા વિના જીત્યા હોય.

દાહોદના દેવગઢબારિયા વિસ્તારના મેઘબા-મુવાડી ગામનાં સાવિત્રીબહેન પટેલે જણાવ્યું કે ઉમેદવાર તરીકેની ફૉર્મ ફી એટલે કે ડિપોઝિટની રકમ સિવાય તેમણે અન્ય કોઈ ખર્ચ કર્યું ન હતું. તેઓ પોતાના વોર્ડમાં ઘેર ઘેર ફરીને મતદારોને સમજાવતાં રહ્યાં કે આગામી પાંચ વર્ષ માટે કોણ સારું કામ કરી શકે એમ છે, એનો વિચાર કરીને મત આપજો. અન્ય પ્રકારનાં લોભ, લાલચથી દોરવાશો નહિ. બાવીસ વર્ષનાં નિરાલી પારધી આવી જ રીતે વિના ખર્ચે સરપંચ તરીકે ચુંટાયાં હતાં. એમણે છ મહિના પ્રચાર કર્યો હતો.

માહિતી-અધિકારનાં પંક્તિ જોગે જણાવ્યું હતું કે મોટા-ભાગની પ્રજાને હજુ માહિતીના અધિકાર કે ચૂંટણીની પ્રક્રિયા વિશે પૂરી ગતાગમ નથી. પાંચ વર્ષે એક વાર મતદાન કરીને સંતુષ્ટ રહેવાય એવો આજનો સમય નથી. ચુંટાયેલો ઉમેદવાર બરાબર કામ કરે છે કે નહિ તેની તપસીલ જાગૃત નાગરિક તરીકે રાખ્યા વિના હવે છૂટકો નથી.

નાગરિકોની સક્રિયતા મતાધિકારથી પણ આગળની વાત છે. આજનો મહોલ ટીકાટિપ્પણ કરનારાઓને વિધાયક રીતે જોવામાં આવે એવો તો નથી જ, પરંતુ ‘દેશદ્રોહી’માં ખપાવી દેવામાં આવે ત્યાં સુધીનો છે. સરકાર કે સમાજ કે કોઈ પણ તંત્ર દોષથી પર નથી. દોષની ટીકા કરવી અને સાચી બાબતની સલાહ આપવી કે સૂચન કરવું એ પણ જાગૃત નાગરિકની પવિત્ર ફરજ બની રહે છે. વિરોધપક્ષ તેને સોંપાયેલી ફરજ બજાવવામાં નિષ્ફળ કે નિષ્ક્રિય લાગે અને નાગરિક સમાજ (સિવિલ સોસાયટી) પણ ગેરહાજર જણાય, ત્યારે એકલ-દોકલ વ્યક્તિએ પણ જાહેર બાબતો માટે સમય તો ફાળવવો પડશે.

e.mail : dankesh.oza20@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 08

યુ.પી.માં ચૂંટણી જાહેર થતાં જ રણશિંગુ ફૂંકતાં હોય એમ વીડિયો આલ્બમ પણ રજૂ થવા માંડ્યા. ગોરખપુરના સાંસદ અને જાણીતા ભોજપુરી ગાયક રવિકિશને ‘યુ.પી.મેં સબ બા'નામે એક વીડિયો આલ્બમ લખલૂંટ ખર્ચે તૈયાર કરી આખા યુ.પી.માં ફેલાવી દેવા માટે જરૂરી સંખ્યા સાથે તૈયાર કર્યો. યોગી આદિત્યનાથે એ આલ્બમ લૉન્ચ કર્યું. જાણે ચૂંટણી યુદ્ધનું જોરદાર શસ્ત્ર હોય એવો દાખડો ય કર્યો. રવિકિશનના વીડિયોમાં જાત જાતનાં લોકેશન,એનાં જુદાં જુદાં લૂગડાંનો વેશ હતો.

પરંતુ યુ.પી.માં (ભલે મેઘાણીની ચારણકન્યા તો નહીં પણ નાનકડી છોકરીએ) ભા.જ.પ.ના આ આલ્બમ સામે નાનકડી, એક મિનિટ વીસ સેકન્ડની કવિતા ગાઈને ભા.જ.પ.ની ઊંઘ હરામ કરી નાંખી છે .સોશિયલ મીડિયાની ભાષામાં બોલે તો એ..ટ..લી..વાઈરલ થઈ કે અત્યારે આંકડો દસ લાખ ચાહકોનો થયો છે! એનું ગીત યુ.પી.મેં કા બા.. છે.

મેં વધુ માહિતી મેળવવા ખાંખાખોળા કર્યા તો જોયું કે આ નેહા સિંહનાં તમામ ગીતો પ્રજાની વેદનાને વ્યક્ત કરે છે. વળી, આનંદની એક વાત એમના એક ઈન્ટરવ્યુમાંથી જાણવા મળી કે ભોજપુરી ગીતસંગીતમાં પ્રવેશેલી અશ્લીલતા સામે પણ જંગ કરે છે જે સંગીતની પિતૃસત્તા ભા.જ.પ.માં છે! રીંકીયા પાપા..યાદ કરો.

નેહા સિંહ રાઠોર કેવળ ગાતાં જ નથી, પોતે જ ગીત રચે છે. એમના આ ગીતની અપાર લોકચાહનાથી ભા.જ.પ.ને અત્યારે પડ્યા ઉપર પાટું જેવું થયું છે. રવિકિશનનું મોંઘું ગીત કે બચાવમાં આવેલા બીજાં ગીતો ફિસ્સાફસ્સ લાગે છે. બી.જે.પી.ના ટ્રૉલબહાદુરોએ અપમાન અને ગાળોનો વરસાદ કર્યો છે. નેહા સિંહનાં મા અને ભાઈ ડર્યાં. થોડો વખત સ્થાન છૂપાવવું પડયું. અજિત અંજુમ સાથેની મુલાકાતમાં એમણે કહ્યું કે આ ગીત મારી પણ વેદના છે કોરોનામાં રેમિડીસેવરના અભાવે પરિવારજન ગુમાવ્યાં છે. એમના ગીતમાં ક્રાઇમમાં હવે નંબર વન બનેલું ગોરખપુર છે, હાથરસનો બળાત્કાર છે, લખીમપુરની કિસાનોની હત્યા છે, ચૂંટણી ટાણે દલિતોને ત્યાં જઈને કરાતું દલિત ટુરિઝમ છે, અયોધ્યાની જમીન કૌભાંડ છે.

લાખ ધમકી મળવા છતાં આ ગાયિકા ડરી નથી. એણે કહેલું યુ.પી.મેં કા બા નો બીજો ભાગ આવશે અને ગઈકાલે આવી ગયો.

બેઉ કવિતા સાદા કેમેરાથી, સામાન્ય ઘરમાં એક જ સ્થિતિમાં શુટ થઈ છે. સરકારી પ્રચારતંત્રની હવા કાઢી નાંખી છે આ ગીતોએ. અજિત અંજુમના ઈન્ટરવ્યુમાં એણે કહ્યું જુઓ કેવાં ટાંચા સાધનોથી હું કામ કરી રહી છું! ગીતમાં એક માખી કનડતી ખભે બેસે છે એની વાત પણ કરી. વીડિયો જોયો ત્યારે વાત સાચી લાગી. એ માખી જ નેહા સિંહ રાઠોરનું પ્રતીક છે. યુ.પી.ને બેહાલ કરી વોટ માંગવા નીકળતાં ઈમાનદાર નેતાઓને આ ગીત પેલી માખીની જેમ કનડશે.

આવી કવિતામાં કવિતા કેટલી એવું કલૉઝરીડિંગ કરવાનો હવે સમય નથી. પ્રેશર કૂકરના સેફટી વાલ્વ જેવી હોય છે આવી કવિતા. અંદર કેટલો બળાપો છે એનો અંદાજ આપે છે. લગભગ બધી જ ચેનલોમાં એનાં ઈન્ટરવ્યુઝ થયા છે. આપણને સહુને પારુલબહેનની રચના 'શબવાહિની ગંગા' યાદ આવશે.

જય હો કવિતા.

જાન્યુઆરી ૨૫, ૨૦૨૨

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ફેબ્રુઆરી 2022; પૃ. 10