લખી શકે તો લખી જો વિચારોનો પડકાર છે,
ઢાળી શકે તો ઢાળી જો લાગણીઓનો પડકાર છે.

સંઘરીને બેસી રહેવાથી તો કાંઈ મળશે નહિ,
ઉઘડી શકે તો ઉઘડી જો કલમનો પડકાર છે.

શબ્દો સાથે ક્યાં સુધી અવિરત રમતો રહીશ?
રમી શકે તો રમી જો ઊર્મિઓનો પડકાર છે.

વેદનાઓને તો સજાવીને કંડારી દીધી કવિતામાં,
કેદ કરી શકે તો કરી જો અશ્રુઓનો પડકાર છે.

ઉદાસી ઓઢી બેઠો તું ઘરના જ ખૂણે ‘મૂકેશ’,
રડાવી શકે તો રડાવી જો વાંચકોનો પડકાર છે.

ન્યુ જર્સી, યુ.એસ.એ.

e.mail : mparikh@usa.com

સૌંદર્ય! આજકાલ બોલબાલા છે, એની. અને ભારતની. જ્યારે વિશ્વ-શ્રેષ્ઠ-સૌંદર્યનો ઇલ્કાબ એક ભારતીય નારીને એકવીસ વર્ષના લાંબા ગાળા પછી, મળે એટલે પોરસ ચઢે જ, ગૌરવ પણ વધે, અને કેટલાંક સૌંદર્ય પ્રેમીઓને, અને દેશ પ્રેમીઓને, એક 'હમ કિસીસે કમ નહિ'ની ભાવના થાય.

દૃશ્ય કે વ્યક્તિ સુંદર ગણવાં એ એક જોનારની દૃષ્ટિ પર આધારિત છે, તે વાત કાંઈ નવી નથી. વળી, અનેક વાર  આંતરિક સૌંદર્ય અને શારીરિક સૌંદર્યની વાતો પણ ખૂબ ચર્ચાયેલી છે.

આજે સૌંદર્ય અને સુંદરતા વિશેની વાતો કરીએ, સહેજ જુદી દૃષ્ટિએ.

સુંદરતા કોને નથી ગમતી? સૌને ગમે. પણ જ્યારે વિશ્વ આખું એક સુંદર વ્યક્તિનું અભિવાદન કરે, ત્યારે તેની સુંદરતા સામાન્ય સૌંદર્ય કરતાં કંઈક વિશેષ બની જાય છે. મોનાલિસા એક સુંદર સ્ત્રી હતી. તેના કરતાં અનેક સુંદર સ્ત્રીઓ તે સમયમાં હતી, અને હજી છે, પરંતુ મોનાલીસાનું મહત્ત્વ કંઈક જુદું છે. કારણ કે તેને એક વૈશ્વિક અભિવાદન મળ્યું. એક કલાકૃતિ તરીકેની આવી વૈશ્વિક ગણના એ આ ચિત્રને એક માપદંડ તરીકેની ઓળખ આપી. તે એક આધારભૂત ધોરણ બન્યું.

તેવી જ રીતે વૈશ્વિક ગણના થવાથી સુંદરતાનું એક ગર્ભિત દાયિત્વ બને છે. આ દાયિત્વ ભૌતિક કે શારીરિક ઉપરાંત એક ગુણપ્રધાન દાયિત્વ છે. ચારિત્રપ્રધાન દાયિત્વ છે. તેની પાસેથી પ્રેરણા અપેક્ષિત છે.

આ સુંદરતાના ઇલ્કાબ મેળવનારને માટેના આનંદ કરતાં પણ કદાચ ઘણાને માટે આ ઈલ્કાબ પ્રેરણા બને તે વધુ શક્ય છે. બોલીવુડ દ્વારા પ્રભાવિત એવા સમાજમાં તો ખાસ.

દરેક વ્યક્તિની સુંદરતાની વ્યાખ્યા અથવા પરિમાણો જુદા હોઈ શકે. તે ઉપરાંત જે પાંચ ઇન્દ્રિયો છે તે દરેક ઇન્દ્રિય એ પોતાને ગમતી આગવી સુંદરતા શોધી કાઢી છે. શ્રાવ્ય, દૃશ્યથી માંડીને પાંચે પાંચ એ. ઇન્દ્રિય દીઠ જુદી સુંદરતા!

સુંદરતા અને સૌંદર્ય એ ભાવવાચક શબ્દો છે. સુંદરતા ત્યારે ગમે છે જ્યારે તેનાથી ભાવ આવે. સુંદરતા ત્યારે જ શક્ય છે, જ્યારે વિવિધતા હોય, અને વિવિધતા હોય ત્યારે તેમાં સાપેક્ષપણું હોય જ, અને તેથી ભાવ એ સ્વાભાવિક રીતે વધતો ઓછો હોય. સુંદરતા એક ભાવ છે. ભાવ ઓછો વધતો હોઈ શકે! જ્યારે સુંદરતાનો ભાવ થાય છે ત્યારે ખબર નથી હોતી કે આ કેમ વધુ સુંદર લાગે છે. સૌંદર્ય એ એક ભાવ છે, સુંદર છે, વધુ સુંદર છે અદ્દભુત સૌંદર્ય છે, વગેરે, બસ. સૌંદર્યનું પારિમાણિક માપ નથી. એક સમગ્રતા છે જે વધુ ગમે છે.

રમૂજી પણ સચોટ વાત કરીએ તો સુંદરતાની સાપેક્ષતા ત્યારે જ ખબર પડે કે ભૂતકાળમાં કોલેજના યૌવનકાળમાં ગમતી અને ખૂબ સુંદર લાગતી સ્ત્રી-મિત્ર જ્યારે તેની ચાલીસી કે પચાસી વટાવેલી ઉંમર પછી અચાનક મળે, અને જો ત્યારે પણ એ પહેલાં લાગતી હતી તેટલી જ સુંદર લાગે તો સમજવું કે તમારી સુંદરતા વિષયક દૃષ્ટિ 'અબ્સોલ્યૂટ દૃષ્ટિ' છે, સાપેક્ષ નથી. અને આ સ્ત્રીની અબ્સોલ્યૂટ સુંદરતા તમારી દૃષ્ટિ પારખે છે. પણ એવું જવલ્લે જ બને, કદાચ ફિલ્મોમાં કે વાર્તાઓમાં જ.

જો વ્યક્તિ ખૂબ જ સુંદર, ઓછી સુંદર, કે નહિ સુંદર એવા ભેદ જ ન હોત તો?

કોઈ SCI FI ફિલ્મમાં એમ કે આખા વિશ્વની દરેક સ્ત્રી એક જ સરખી અને દરેક પુરુષ પણ એક સરખો દેખાય. બધાં જ એક સરખા! કોઈની ઉંમર ના વધે. મરણના દિવસે માત્ર માણસ જાગે નહિ, બસ. કોઈને બીમારી કે ઘડપણ નહિ. નવા જન્મેલાં બાળકો થોડા જ દિવસોમાં બીજા પુખ્ત જેવાં જ દેખાતાં થઈ જાય. હવે વાત એમ બની કે હવે સૌંદર્ય કોને કહેવું? કોઈ સરખામણી જ ન રહી! પછી તેમાં એ માનવના આંતરિક વિખવાદ કેવાં હશે? આપણા વિખવાદોથી સાવ જ જુદા. વધુ સુંદર કેવી રીતે દેખાવું? સૌંદર્યની વ્યાખ્યા શું?

વિશેષ ખૂબીઓ, શક્તિ અને સદ્દગુણો – બસ એની જ ચડસા ચડસી! સતયુગમાં કંઈક એવું જ હશે, કદાચ!

મોટે ભાગે માનવ સ્વભાવ એવો છે કે એને લેવું વધુ ગમે, આપવા કરતાં. અમુક બાબતો અપવાદ છે, પણ તેમાં અત્યારે નથી પડવું. મારું અવલોકન એ છે કે દરેકને સુંદરતા જોવી ગમે છે. સુંદરતાનો આસ્વાદ ઇન્દ્રિયોમાં લેવો ગમે છે, પણ એ સિક્કાની વાસ્તવિક બીજી બાજુ એવી પણ છે કે કદાચ સુંદરતાનો આસ્વાદ લેવા કરતાં સુંદર થઈને પોતાના સૌંદર્યનો આસ્વાદ બીજાને આપવો બધાં વધુ ગમે છે!

BEING A BEAUTIFUL OBJECT FOR OTHERS TO ENJOY IS MORE JOYOUS THAN WATCHING A BEAUTIFUL OBJECT!  

સૌંદર્ય વિષેનું એક બીજું પાસું કે આકાશની સામે જોઈને કોઈ એમ ન કહે કે આકાશનો પેલો ભાગ વધારે સુંદર છે.  જો કે આકાશનું  તેની સમગ્રતાથી અને તેની અમાપ વિશાળતાથી એક સૌંદર્ય છે જ. પણ એક માત્ર શુક્ર તારાકણી સમી સાંજે આકાશમાં જોઈએ તો આકાશ વધુ સુંદર લાગે!

દરિયો તેની રીતે આખે આખો સુંદર છે. મજધારે જાવ અને જ્યારે કિનારો ન દેખાય ત્યારે દરિયો ખંભાતનો, અરબી, કે હવાઈ ટાપુઓનો, બધાં જ સરખા લાગે!

હવાઈ ટાપુઓનો જગપ્રસિદ્ધ સુંદર દરિયો, દરિયાના સુંદર કિનારાને લીધે બીજા દરિયા કરતાં સુંદર લાગે છે.  

કિનારો પણ વધારે છે દરિયાના સૌંદર્ય ને, દોસ્તો! (ક્યા બાત! આ તો કવિતા થઈ ગઈ!)

કોઈ પણ સૌંદર્ય જે આપણને વિશેષ ગમે છે તેની પાછળ અનેક દેખીતા, ગર્ભિત, દૃષ્ટાલક્ષી, જાણ્યાં, અજાણ્યાં કારણો હોઈ શકે. પણ સૌંદર્ય વિશિષ્ટ બને છે માત્ર તેની સમગ્રતાની સુંદરતાથી જ.

માટે જ સૌંદર્ય એ કવિઓની પ્રેરણા છે. આપણા સંત કવિ સાંઈ મકરંદ દવેએ પણ લખ્યું કે :

… જાતાં ય એવું રાખજો,
ઉત્સવતણું ટાણું સુખે ત્યારે હજો,
સૌંદર્યનું ગાણું મુખે મારે હજો.

લોસ એન્જલ્સ, ડિસેમ્બર 14, 2021 

e.mail : vijaybhatt01@gmail.com

ટાંચણ અને ટિપ્પણ

જય વસાવડાએ એક રવૈયો મજાનો રાખ્યો છે કે વાંચવાલાયક પુસ્તકો અને જોવાલાયક ફિલ્મો વિશે વાચકોનું ધ્યાન વરસોવરસ દોરતા રહેવું. એમની હમણાંની યાદી(શતદલ, ‘ગુજરાત સમાચાર’, ડિસેમ્બર ૧, ર૦ર૧)માં એમણે પારુલ ખખ્ખરના કાવ્યસંગ્રહ ‘કરિયાવરમાં કાગળ’નોયે સમાવેશ કર્યો છે, તે નિમિત્તે કંઈક ઊહ અને અપોહના ખયાલથી થોડુંએક.

વાચનસૂચિમાં ‘કરિયાવરમાં કાગળ’નો સમાવેશ અલબત્ત સમુચિત જ છે. સામાન્યપણે બહોળો પ્રસાર ધરાવતા દૈનિકના વિશાળ વાચકગણને કવયિત્રીનાં નામ ને કામનો પરિચય નયે હોય. પણ પારુલના કિસ્સામાં એમનું નામ છેક અજાણ્યું ન ગણાય; કેમ કે ‘શબવાહિની ગંગા’એ એમને તાજેતરના મહિનાઓમાં ખરીખોટી પણ ખાસી ખ્યાતિ અપાવી છે. જયના ખયાલમાં આ વિગત હોઈ એમણે કવયિત્રીની કેટલીક હૃદ્ય પંક્તિઓ ટાંકવા સાથે ટિપ્પણી પણ જોડી છે કે “પારુલ ખખ્ખરને એકાદી પોલિટિકલ કવિતાને જ ત્રાજવે તોળવાની ભૂલ કરનારાને પોલિટિક્સમાં રસ હોય છે, પોએટ્રીમાં નહિ!”

જયની આ નુક્તેચીની બે રીતે ઘટાવી શકાય એમ મને લાગે છે : એક તો, પારુલ કવયિત્રી તરીકે ધ્યાનાર્હ છે તે છે જ. બીજું, આપણા સંદર્ભમાં મહત્ત્વની વાત એ છે કે કેવળ પોલિટિકલ ધોરણસર (ખરું જોતાં જો કે કારણસર) તે સ્વીકાર્ય અગર અસ્વીકાર્ય ન બનવી જોઈએ.

આ જે બીજી વાત, એના સંદર્ભમાં હું એકબે નિરીક્ષણ કરવા માગું છું. પ્રસ્તુત રચના (‘શબવાહિની ગંગા’)ને સરકારી સાહિત્ય અકાદમીના સત્તાવાર પ્રકાશન ‘શબ્દસૃષ્ટિ’માં અધ્યક્ષ-તંત્રી સ્તરેથી એમાં કવિતા બનતી નથી અને કેવળ ‘શબ્દોનું તિકડમ’ છે, કહીને ખતવવાની ચેષ્ટા થઈ. મુદ્દે, આ તર્ક બાબતે એટલું તો અવશ્ય કહી શકાય કે પ્રતિકારની કવિતા કહો, વિદ્રોહની કવિતા કહો, એનું ઇસ્થેટિક્સ સ્થાપિત પ્રવાહથી કંઈક જુદું પડતું હોઈ શકે. એને સમજવા સારુ સ્વાધ્યાય અને સંવેદનનું ફાઇન ટ્યુનિંગ આપણી કને બધો વખત હોય જ એવું ન પણ બને. ગમે તેમ પણ, પ્રતિકાર કે વિદ્રોહની કવિતા સાથે ચોક્કસ સંજોગોમાં અસુખ અનુભવાય ત્યારે એને અકાવ્યમાં મૂકવાની હદે મનોવૈજ્ઞાનિક તાણ વરતાતી હશે ? ન જાને.

જો કે ખરો મુદ્દો તો હજી આવે છે જેમાંથી તમને ને મને એટલું સમજાઈ રહે છે કે તંત્રી-અધ્યક્ષ સ્તરે આ પ્રશ્ન તત્ત્વતઃ કાવ્ય-અકાવ્યનો છે જ નહીં. એમના જ શબ્દોમાં “તેનો (અકાદમીનો) હેતુ સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રવાદનો છે … અકાદમી આવી રચના (‘શબવાહિની ગંગા’) અને આવાં (એટલે કે કેન્દ્રવિરોધી, કેન્દ્રની રાષ્ટ્રીય વિચારધારાના વિરોધી, જેમની નિષ્ઠા ભારત નહીં, અન્યત્ર છે, વામપંથી, કથિત ‘લિબરલ્સ’, ‘લિટરરી નક્સલો’ જેવાં) વલણો સાથે શતપ્રતિશત સંમત નહોતી, નથી અને નહીં હોય.”

વાચકમિત્રોને યાદ આપું કે, ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ની આ સત્તાવાર (અને સત્તાવાહી) ભૂમિકા સામે ૧૮૦થી વધુ અક્ષરકર્મીઓએ સ્વયંભૂ નિવેદન રૂપે કહ્યું હતું કે “દેશની સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા જે મહત્ત્વની વાત કહેવાઈ કે ‘સરકારની ટીકા કરવી એ રાષ્ટ્રદ્રોહ નથી’, તેને અહીં યાદ કરી ગુજરાતી ભાષા અને ગુજરાતને લાંછનરૂપ આ લખાણ પાછું ખેંચાય તેવી અપીલ અમે ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના તંત્રી, અકાદમી-અધ્યક્ષ અને ગુજરાત સરકારને કરીએ છીએ.”

દર્શકની આદર્શલક્ષી વહેવારુ પહેલથી શક્ય બનેલી સ્વાયત્ત અકાદમી તો સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનની વિચારધારાકીય તાંબુલવાહિની ન જ બને. પણ તે પૂર્વે હતી એ કાઁગ્રેસ સરકાર રચિત અકાદમીએ પણ જે ભાષામાં વાત નહોતી કરી તે ભાષામાં અકાદમી અધ્યક્ષે ર૦ર૧માં વાત કરી છે અને અસંદિગ્ધ શબ્દોમાં કહ્યું કે કાવ્ય-અકાવ્યનો નિર્ણય સરકારી વિચારધારાને સ્વાધીન છે.

આ તબક્કે રૂસી લેખક શોલોખોવ સાંભરે છે. સર્જકપ્રતિભાના આ ધની વિચારધારાવાદના એવા તો બંધાણી અને ઘોર સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન તરફી હતા કે એમણે સત્તાવાર સોવિયેત દૃષ્ટિબિંદુથી ઉફરાટે વિચારતા લેખકો સંદર્ભે લગારે દિલચોરી વગર કહેલું કે લશ્કર જ્યારે તાલબદ્ધ કૂચ કરી રહ્યું હોય, ત્યારે શિસ્તભંગ કરનાર સૈનિકને ગોળીએ દેવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ રહેતો નથી. શોલોખોવની લશ્કરી શબ્દાવલીથી પરહેજ કરીને પણ આપણે એટલું તો કહી જ શકીએ કે પારુલ ખખ્ખરની રચના પરત્વે વ્યક્ત થઈ રહેલી સત્તાવાર માનસિકતા સ્વતંત્ર અભિવ્યક્તિને વરેલા લેખકને કંઈ નહીં તો પણ unperson તો કરે જ છે.

પણ આપણે તંત્રી-અધ્યક્ષને કહીકહીને શું કહીએ ? અક્ષરકર્મીઓના નિવેદનને આટલા મહિના વીત્યા પછી ને છતાં એમને કોઈ પુનર્વિચારવિવેક જરૂરી લાગ્યાનું આપણી જાણમાં નથી. ઊલટું, આ નોંધ લખી રહ્યો છું, ત્યારે એમની પ ડિસેમ્બરની ફેસબુકનોંધ જોઉં છું કે, “ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના વાચકોની મોટી સંખ્યા યુવાવયના, રાષ્ટ્રીયતા સાથે પ્રતિબદ્ધ … હોય તે ગુજરાતી સાહિત્યની ધ્યાન દોરે તેવી ઘટના છે … સાહિત્યને વિવાદ કે વિતંડાવાદથી અલગ રાખવામાં આવે, ત્યારે આવાં શુભ પરિણામ જોવા મળે છે.”

નોંધ્યું તમે? સહૃદયતાની કેળવણીનો આશય ગૌણક્રમે હોય તો હોય. રાષ્ટ્રીયતા સાથે પ્રતિબદ્ધતા હોય ત્યારે ‘શુભ પરિણામ’ જોવા મળે છે અને સ્વાયત્તતાનો આગ્રહ હોય કે પછી ‘એનિમલ ફાર્મ’ અને ‘૧૯૮૪’ની પૃષ્ઠભૂ સરખા વિચારધારાકીય બુલડોઝરનો વિરોધ હોય, અકાદમી-અધ્યક્ષના અધીન મત મુજબ તે વિતંડાવાદ છે. આ સંજોગોમાં કોઈ પણ સ્વમાની અક્ષરકર્મીએ ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ સાથે શા સારુ જોડાવું, કોઈ તો કહો.

દરમિયાન, આભાર પારુલ અને જયનો (અલબત્ત, અકાદમી-અધ્યક્ષનો પણ) કે એક પાયાના મુદ્દા સારુ એમણે ઊહ ને અપોહનો અવસર આપ્યો.

ડિસેમ્બર ૬, ર૦ર૧

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2021; પૃ. 16