તને યાદ છે, આપણે ગઈ આઠમે મળ્યા'તા?
અને તે ય પાછા મેળામાં?
તારી પાસે પાવો હતો,
તું ઉપરથી ઉઘાડો હતો.
તેં નાના અમથા મુગટમાં મોરપિચ્છ ખોસેલું,
તારી આગળપાછળ ફરતી  
બે યુવતીઓ,
એકે પથારાવાળા પાસેથી તંબૂરો 
તો બીજીએ ચિતરેલી નાની માટીની મટુકી ખરીદેલી.
તું રાજી થઈ મેળામાં મહાલતો હતો,
તેં ય સૅલથી ચાલતું રમકડું લીધેલું,
અદ્દલ સુદર્શનચક્ર જ જોઈ લો !
એક સ્ટૉલ પર તેં માખણ માંગેલું, પણ
પેલાએ તને બટર આપેલું,
પણ લૂખું તો ખવાય નહીં !
તું અકળાયેલો, મૂંઝાયેલો‌‌!

તે આજે ય જન્માષ્ટમી છે.
પણ, આજે મેળો નથી.
તું આવીશ નહીં, ફેરો પડશે.
આવે તો માસ્ક પહેરીને આવજે.
સેનેટાઈઝરને ઓળખે છે?
સોશ્યલ ડિસ્ટન્સની ખબર છે?
રાધા-મીરાંને કહેજે તારાથી દૂર રહે ‌!
કોરોના કે કંસે સામ્રાજ્યવાદી વલણ અપનાવ્યું છે.
તારો જાદૂ ચાલશે ?
હવે જો જાદૂ ન જ ચાલવાનો હોય તો તું
હોમક્વોરાઈન્ટન થઈ જજે.
અને હા,
અમને પેલો શ્લોક હવે યાદ નથી;
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति। भारत……… 
તેથી કશો સંકોચ કરતો નહીં !
અમારી ચિંતા કરતો નહીં,
અમને આત્મનિર્ભરના પાઠ સાહેબે
શીખવી દીધા છે.
ઓકે?

ગયા વરસની પહેલી ઑગસ્ટે તીન તલાક વિરુદ્ધનો કાયદો પસાર થયો હતો. ભારતીય જનતા પક્ષે  મુસ્લિમ મહિલા (વૈવાહિક અધિકારોમાં સંરક્ષણ) ૨૦૧૯ કાયદાની આ  વાર્ષિક તિથિ ‘મુસ્લિમ મહિલા અધિકાર દિવસ’ તરીકે મનાવી. સોશ્યલ મીડિયા પર ‘થેન્ક્સ મોદી ભાઈજાન’ ખૂબ ચાલ્યું. એ બાબતમાં કોઈ શંકા નથી કે આપણા દેશમાં એકતરફી મૌખિક તલાક કે તીન તલાકની વિરુદ્ધના  કાયદાની ખૂબ જ જરૂર હતી. સુપ્રીમ કોર્ટના ૨૦૧૭ના ચુકાદા છતાં તીન તલાકની ઘણી ઘટનાઓ પ્રકાશમાં આવી રહી હતી. એ સ્થિતિમાં મુસ્લિમ મહિલાને સંરક્ષણ મળે તે યોગ્ય હતું. તેની સાથે એ પણ કહેવું જોઈએ કે તીન તલાક ઉપરાંતની ઘણી સમસ્યાઓનો મુસ્લિમ મહિલાઓ સામનો કરી રહી છે.

પિતૃસત્તાના પ્રશ્નો

સરકાર તીન તલાકના જેટલું જ ધ્યાન ગરીબી, રોજગાર, સામાજિક ન્યાય અને સમાન નાગરિક અધિકારો  પર આપે તે જરૂરી છે. વ્યાપક મુસ્લિમ સમાજ સાથે ભેદભાવ અને કટુતાને ચાલુ રાખીને મુસ્લિમ મહિલાને ન્યાય આપી શકાશે નહીં. આમે ય કોઈ પણ સમાજમાં સ્ત્રીઓના અધિકારની વાત ઉઠાવવી આસાન નથી હોતી. માનવજાતનો પુરુષ પ્રાધાન્યનો અને સ્ત્રી શોષણનો સદીઓ પુરાણો ઇતિહાસ છે. દુનિયાભરના દેશોમાં પિતૃસત્તાનું વર્ચસ્વ આધુનિક યુગમાં પણ બરકરાર છે. સ્ત્રીઓના હકના કાયદા કે નીતિનિયમો બનાવવા ખૂબ જ મુશ્કેલ બને છે.

વિકસિત દેશોમાં પણ મહિલાઓને મતદાન અને સંપત્તિનો અધિકાર આપતાં નવ નેજાં પાણી આવ્યું હતું. વળી આપણા દેશમાં તો પિતૃસત્તાક માનસિકતાની સાથે બધી જ બાબતો રાજકારણ પ્રેરિત હોય છે. મહિલા અધિકારોના કાયદા બનાવવાના માર્ગમાં ઘણા રાજકીય અવરોધો ઊભા કરી દેવામાં આવે છે.

ભારતીય સંસદને ૧૯૫૫માં હિંદુ લગ્ન કાયદો ઘડતાં ઘણા વિરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. કેટલાક કટ્ટરતાવાદી ધાર્મિક નેતાઓ અને રાજકીય સંગઠનોને હિંદુ મૅરેજ એક્ટમાં સુધારા મંજૂર નહોતા. આજે ભા.જ.પ., કૉંગ્રેસ અને બીજા રાજકીય પક્ષોનાં રાજકીય હિતોને તડકે મૂકી સ્ત્રી અધિકાર અને સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્યની વાત કરવી અઘરી છે.

કૉંગ્રેસ-ભા.જ.પ.ની કોમી નીતિઓની આકરી કિંમત

આપણા દેશમાં મુસ્લિમ મહિલાઓના અધિકારો સાથે જોડાયેલી બીજી પણ મુશ્કેલીઓ છે. દેશનું બંધારણ તમામને સમાન અધિકાર અને ધર્મસ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર આપે છે પરંતુ લઘુમતીઓ, ખાસ કરીને મુસ્લિમો શરિયત અને પારિવારિક બાબતોને લઈને હંમેશાં સંવેદનશીલ રહ્યાં છે. તેના લીધે મુસ્લિમ કૌટુંબિક કાયદાઓમાં સુધારા થઈ શક્યા નથી. ૧૯૮૬નું શાહબાનુ પ્રકરણ સૌને યાદ છે. ભારતમાં સેક્યુલરિઝમ કે ધર્મનિરપેક્ષતાના નામે  હંમેશાં રાજનીતિ થઈ છે. કૉંગ્રેસના સેક્યુલરિઝમની કિંમત મુસ્લિમ સમાજ, ખાસ કરીને મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ ચુકવે છે. કૉંગ્રેસે હંમેશાં પર્સનલ લૉ બોર્ડ અને પુરુષવાદી કટ્ટર સંગઠનોને જ સાથ આપ્યો છે. તીન તલાક કે એકથી વધુ લગ્નો કે નિકાહ હલાલા જેવા કુરિવાજો પર કૉંગ્રેસ શાસનમાં કદી કાનૂની રોક લગાવી શકાઈ નહીં. પરંતુ શિક્ષણ અને જાગૃતિના કારણે ૧૯૮૬માં જે અશક્ય હતું તે ઘણી મુસ્લિમ મહિલાઓએ ૨૦૧૬માં શક્ય કરી દેખાડ્યું.

મહિલાઓએ પોતાના કુરાની અને બંધારણીય અધિકારો માટે લોકતાંત્રિક લડત કરી. સુપ્રીમ કોર્ટે એકતરફી મૌખિક કે તીન તલાક વિરુદ્ધ સ્ત્રીઓના અધિકારની તરફેણમાં ચુકાદો આપ્યો. કેન્દ્રની ભા.જ.પા. સરકારે આ ચુકાદો યથાર્થ રીતે લાગુ પાડવા ગયા વરસે તીન તલાક કાયદો પસાર કર્યો. સરકારના આ પગલાનો મુસ્લિમ સમાજે જોરદાર વિરોધ કર્યો. નોંધપાત્ર છે કે ૨૦૧૪માં ભા.જ.પ. કેન્દ્રની સત્તામાં આવી તે પછી ઘણી એવી ઘટનાઓ બની, જેનાથી મુસ્લિમ નાગરિકોમાં અસલામતીની ભાવના પેદા થઈ. ગોરક્ષાના નામે હિંસા, લવજેહાદના નામે પોલીસ દમન, વારંવાર પાકિસ્તાન ભેગા થઈ જવાનું કહેવું, સી.એ.એ. જેવો કાયદો, એન.આર.સી., એન.પી.આર. જેવી બાબતોએ મુસ્લિમ સમાજને વધુ ભયભીત કર્યો. સરકારર્ની નીતિઓ અને નિયત પર સવાલો ઊભા થયા. આ નીતિઓનો જોરદાર વિરોધ થયો અને મુસ્લિમ મહિલાઓએ વિરોધ પ્રદર્શનોનું નેતૃત્વ કર્યું. દેશભરમાં મુસ્લિમ મહિલાઓએ વિધાર્થીઓ, યુવાનો અને કર્મશીલો સાથે ખભેખભો મિલાવીને ન્યાય અને સમાનતા માટેના ઘણા  કાર્યક્રમોમાં ભાગ લીધો.

નાગરિક હકો વિના ન્યાય કેવો?

તીન તલાક પણ માનવ અધિકાર અને સામાજિક ન્યાયને સંબંધિત પ્રશ્ન છે. તેને અલગ પાડીને જોવો તે મજાક છે. જ્યારે નાગરિકતા પર જ પ્રશ્નચિન્હ લાગે ત્યારે મુસ્લિમ મહિલાઓનાં દુ:ખ કે તીન તલાક વિશે વિચારવાની કોઈને ફુરસદ ન હોઈ શકે. સરકારે પણ એ સમજવું પડશે કે મુસ્લિમ સ્ત્રીઓ પણ વ્યાપક મુસ્લિમ સમાજનો હિસ્સો છે. તેને મુસ્લિમ સમાજથી જુદી પાડીને તેના અધિકારો ન આપી શકાય. સરકારની બંધારણીય જવાબદારી પણ તમામ નાગરિકો પ્રતિ છે. પછી તે હિંદુ હોય, મુસ્લિમ હોય કે ખ્રિસ્તી હોય.

તીન તલાક કાયદાની ઘણી જોગવાઈઓની પણ ચર્ચા જરૂરી છે. તેમાં મુસ્લિમ પતિને ત્રણ વરસની સજાની જોગવાઈ છે. આ કાયદાના વિરોધમાં કેટલાક લોકોએ કહ્યું હતું કે આ કાયદો મુસ્લિમ મદરસાઓથી જેલો ભરવાની સાજિશ છે. તેમ છતાં આ કાયદો અસરકારક સાબિત થયો છે. તીન તલાકનું પ્રમાણ ઘટ્યું છે. જે કામ મુસ્લિમ મર્દોએ પોતે ન કર્યું તે કાયદા અને સજાના ડરે કરી બતાવ્યું. સારું થાત કે મુસ્લિમ ઉલેમાઓએ જાતે જ, સ્વચ્છાએ આ સુધારા કરી દીધા હોત. એનાથી મહિલાઓને તેમના કુરાની હક મળી શક્યા હોત. આ પૂર્વે દેશમાં દહેજવિરોધી કાયદો અને ઘરેલુ હિંસાવિરોધી કાયદો પણ અસરકારક નીવડ્યા છે. કાનૂની સંરક્ષણ મહિલાઓનો બંધારણીય અધિકાર છે.

૨૦૧૯માં પુન: ચૂંટાયા બાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ સૌના સાથ અને સૌના વિકાસ સાથે સૌનો વિશ્વાસ હાંસલ કરવાની વાત કરી હતી. આ સૌનો વિશ્વાસ હાંસલ કરવાની વાતને હકીકતમાં તબદિલ કરવાના પ્રયાસો થવા જરૂરી છે. તીન તલાક કાયદો અને સાધારણ જાણકારીમાં વધારાથી દેશમાં એક તરફી મૌખિક તલાકમાં જરૂર રોક લાગી છે. કેબિનેટે તીન તલાક કાયદા પર જે પહેલ કરી એ જ દૃઢતાથી એણે  મુસ્લિમ નાગરિકોની લોકતંત્રમાં ભાગીદારી માટે પણ પહેલ કરવી જોઈએ.

‘રાષ્ટ્રીય સહારા’, તા.૫-૮-૨૦૨

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 10 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 06-07

આજની તો ખબર નથી, પણ એક જમાનામાં ડોકટરના દવાખાનાની બહાર એક નાનું પાટિયું રહેતું. એમાં ડોકટરના નામની નીચે એક ચોરસ ટિકડી રહેતી. જેની ડાબી બાજુ ‘ઇન’ અને જમણી બાજુ ‘આઉટ’ રહેતું. ડોક્ટર દવાખાનામાં હોય તો પેલી ટિકડી ‘આઉટ’ પર રહેતી. જેથી એ શબ્દ ઢંકાયેલો રહેતો. પછી ડોક્ટર બહાર જાય તો પેલી ટિકડી ‘ઇન’ પર રહેતી. જતા જતા ડોક્ટર જ ‘આઉટ’ પરથી ટિકડી ખસેડી ‘ઇન’ પર મૂકતા ને એ શબ્દ ઢંકાઈ જતો. દિલીપ મોદી એમ.બી.બી.એસ. ડોક્ટર. એમણે ૧૫ જુલાઈએ ‘ઇન’ પર ટિકડી મૂકી ને ‘બહાર’ ગયા. હવે કોઈ પેલી ટિકડી ફરી ખસેડીને ‘આઉટ’ને ઢાંકે એમ નથી, કારણ દિલીપભાઈ હવે નાનપરાના ટિમલિયાવાડના દવાખાને પાછા ફરવાના નથી. મારા પરમમિત્ર ને સ્નેહી દિલીપભાઈ કોરોનાનો શિકાર થતા આ દુનિયાને ‘આવજો!’ કહી ગયા છે ને હવે કદી પાછા આવવાના નથી. ૧૫ જુલાઈએ બહુ કારમો આંચકો દિલીપભાઈ, મને ને બીજા ઘણા મિત્રો, ડોકટરો, સ્નેહીઓને આપી ગયા છે. દિલીપ અને હુતોક્ષી મોદીની સદા પ્રસન્ન જોડી ખંડિત થઈ છે. વધારે આઘાતજનક તો એ છે કે કોરોનામાં, એક જ અઠવાડિયામાં, એક જ કુટુંબમાં બે મૃત્યુ થયાં છે. ૯ જુલાઈએ દિલીપભાઈના માતુશ્રી કંચનબહેન ગુજરી ગયાં ને ૧૫ જુલાઈએ દિલીપભાઈ …

દિલીપ મોદી નવનિર્માણ સોસાઈટીમાં એમનું દવાખાનું ચલાવતા. દવાખાનામાં ઘણું ખરું એમના સાળા નવરોઝ ભાદા ને એમનાં પત્ની હુતોક્ષી હોય.(એમના એક ભાઈ કેરસી અને હું યુનિયન બેંકમાં સહકર્મી હતા. અમે બંને હવે નિવૃત્ત છીએ.) એ બંને કેસ કાઢવાનું કે દવા આપવાનું કામ મુખ્યત્વે કરતાં. એક સમયે દિલીપભાઈનું રહેવાનું ઉપર હતું. તેમના પિતા નારણભાઈને મેં બે’ક વખત ત્યાં જોયેલા. કદાચ ત્યારે ત્યાં રહેતા પણ હોય. એમને દિલીપભાઈ ખૂબ માનતા. એ ગુજરી ગયા એના આઘાતમાંથી બહાર નીકળતા એમને ખાસી તકલીફ પડેલી. દિલીપભાઈએ એ મકાનના દાદર પર નીચેથી ઉપર આવતા હોય એવો એક ફોટો પડાવેલો. કદાચ ત્યારે એ દાઢી રાખતા એવો ખ્યાલ છે. એ ફોટો ‘કવિતા’ના તંત્રીશ્રી સુરેશ દલાલે તેમની કવિતા સાથે છાપેલો. કવિ, કથાકાર મનહરલાલ ચોકસી સાથે એમના ઘરે હું ગયેલો. હું લખતો હતો, પણ ‘કવિતા’માં પ્રવેશ મારા કરતાં દિલીપભાઈનો વહેલો થયેલો. મનહરભાઈ તેમના ખૂબ વખાણ કરતા, પણ મને ઝીણું કાંતવાની ટેવ એટલે કોઈથી હું ખાસ પ્રભાવિત થઈ શકતો નહીં. એ મર્યાદા મને ખૂબ નડી છે, પણ ધીમે ધીમે દિલીપભાઈ સાથે આત્મીયતા કેળવાઈને જ રહી. એનો યશ વધારે તો દિલીપભાઈને જ આપવો પડે.

નારણભાઈને નવનિર્માણ સોસાઈટીમાં દિલીપભાઈના પિતા તરીકે જોયા ત્યારે લાગ્યું કે એમને મેં અગાઉ પણ ક્યાંક જોયા છે. પછી યાદ આવ્યું કે હું તો એમને ઘરે સચિન પણ જઈ આવ્યો છું. બનેલું એવું કે હું એફ.વાય. બી.એસસી.માં ભણતો હતો ત્યારે રાણીતળાવ મેઈનરોડના કાન્તિલાલ સુખડવાલાના ‘ગાંધી ક્લાસ’માં ગણિત, વિજ્ઞાન ભણાવવા જતો. કદાચ ૧૯૬૬ પછીનો એ સમય હશે. એમાં નવમાં કે દસમાં ધોરણમાં ટ્યૂશન અપાવવા નારણભાઈ દીકરા દિલીપ અને દીકરી(નામ યાદ નથી આવતું)ને લાવેલા. એ બંનેને મેં થોડું શીખવેલું. એ પછી તો વેકેશનમાં નારણભાઈએ અમને બધાંને સચિન પણ તેડેલાં ને અમને  ભાવથી રસપૂરી જમાડેલાં. વાર્તાકાર નગીન મોદી અને કવિ કિશોર મોદી પણ ત્યાં જ પહેલીવાર મળેલા. એ બંને દિલીપભાઈના કાકા થાય. પછી તો સચિન પર પૂર્ણવિરામ મૂકાઈ ગયેલું. એ પછી સીધું દિલીપભાઈને એમના સુરતનાં ઘરે જ મળવાનું થયેલું. એમણે ૩૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૫થી ડોક્ટર તરીકે શરૂઆત કરી. હું પણ બેંકમાં લાગેલો, પણ કવિતાએ અમને નવે નામે મેળવ્યા.

તબીબ તરીકે દિલીપભાઈ છેવટ સુધી સક્રિય અને સંવેદનશીલ જ રહ્યા. કોઈ તબીબને મેં દરદીની પીડાથી પીડાતા જોયો નથી. બીજા ડોકટરો એમને ફી વધારવાનું કહેતા તો એ કહેતા, ’મારો દરદી, વીસ રૂપિયા જ જેમ તેમ આપે છે ત્યાં ફી વધારીશ તો એ પૈસા લાવશે ક્યાંથી?’ અનેક દરદીઓની એમણે મફત સારવાર કરી છે એટલું જ નહીં, દવાના પૈસા સામેથી આપ્યા છે. એમના દવાખાને કોઈ કવિ આવતો તો એની પાસેથી કોઈ ફી એમણે ક્યારે ય લીધી જ નહીં. હું એમને કહેતો, ’દિલીપભાઈ, બહુ વખતથી તમે કોઈ ફી લીધી નથી. હું ફી આપી શકું એમ છું. હવે તો લો.’ એ હસીને કહેતા, ’તમારો હક છે આ. ફીની વાત ન કરો, પ્લીઝ.’ આવો, હું એકલો ન હતો, ઘણા હતા. વારુ, સારવારમાં એ કોઈ કચાશ ન રાખતા. ઇન્જેક્શન કે દવાઓ એ જરા ય કસર વગર પૂરી તન્મયતાથી, વિચારીને આપતા. આ માણસે સર્જનમાં કસર કરી હશે, પણ સારવારમાં કસર કર્યાનો અપવાદ પણ શોધ્યો જડે એમ નથી.

મારા એક મિત્ર શાંતિલાલ પારેખને કેન્સર હતું. એ અઠવાલાઇન્સની પંચવટી સોસાઈટીમાં રહેતા. દિલીપભાઈને મેં વિનંતી કરી કે એકવાર એને તપાસી શકો તો આભારી થઈશ. એ તૈયાર થયા. એમને લેવા હું એમની ક્લિનિક પર પહોંચ્યો. એમણે એમની ગાડી લીધી ને અમે બંને શાંતિભાઈને ત્યાં પહોંચ્યા. એમની હાલત બહુ જ ખરાબ હતી. દિલીપભાઈએ એમને કાળજીથી તપાસ્યા ને વહેલી તકે હોસ્પિટલે દાખલ થવાનું કહ્યું. હું એમની સાથે ગાડીમાં પાછો ફર્યો ને મેં એમને ફી અંગે પૂછ્યું.એમણે ફી લેવાની ના પાડી. મેં કહ્યું, ’મારી નથી લેતા, પણ આ ફી તો લો! તમે ગાડીનું પેટ્રોલ બાળ્યું ને દૂર સુધી આવ્યા તો …’ પણ એમણે ફી ન લેવા અંગે મને કાલાવાલા કર્યા.

મને ૨૦૦૫માં અકસ્માત નડ્યો. પગે ફ્રેકચર થયું. બે વખત ઓપરેશન થયું. આમાં દિલીપભાઈ ક્યાં ય હતા જ નહીં, પણ અનેક વ્યસ્તતાઓ વચ્ચે હોસ્પિટલે ને ઘરે દિલીપભાઈ એકથી વધારે વખત હુતોક્ષીબહેન સાથે ખબર કાઢવા આવ્યા હતા એ ભુલાય એમ નથી.

આ દરમિયાન મારે જનક નાયક અને નાનુબાપા સાથે ઘરોબો થઈ ચૂકેલો. સાહિત્ય સંગમ અને નર્મદ સાહિત્ય સભા દ્વારા અમે અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરતા હતા. એમાં જે તે સર્જકની વર્ષગાંઠ પણ અમે ઉજવતા. દિલીપભાઈની જન્મતારીખ ૬ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૫૨. દિલીપભાઈ દવાખાનામાં વ્યસ્ત હોય એ કારણે એમની વર્ષગાંઠ બાબતે અમારું ધ્યાન જતું નહીં. કોઈ કવિ સંમેલનમાં પણ એ જ કારણે એમને આમંત્રણ અપાતું નહીં. એ ખટકો દિલીપભાઈને રહેતો. જનક માટે એમના મનમાં પૂર્વગ્રહ બંધાતો જતો હતો. દિલીપભાઈ કહેતા, ’દવાખાનાને લીધે દરેક વખતે ન આવી શકું, પણ કોઈ કાર્યક્રમની મને જાણ કરવાનું પણ ઠીક ન લાગે એ ઠીક નથી.’ મેં જનકને કહ્યું, ’તું એકાદ વખત એમને મળી આવ. એમને કહે કે જાણ ન કરવાનો કોઈ ઈરાદો હોય જ નહીં.’ એક બેવાર અમે ત્રણે મળ્યા. ગેરસમજો દૂર થઈ. રવિવારે યોજાતા તમામ કાર્યક્રમોમાં એ આવતા થયા ને પછી તો જનક અને પરિવાર સાથે એવો નાતો બંધાયો કે જનક ‘છૂટી ગયો,’ પણ સંબંધ અતૂટ રહ્યો, તે એ હદ સુધી કે દિલીપભાઈ તો પછી નર્મદ સાહિત્ય સભાના મંત્રી પણ થયા.

જનકને પણ કેન્સર થયું. દિલીપભાઈ એની સાથે મુંબઈ સુધી ગયા ને સારવારમાં સાથે રહ્યા. નગીનદાસ સંઘવીનો એક ઈન્ટરવ્યૂ સાહિત્ય સંગમમાં હતો. ઈન્ટરવ્યૂ લેતા લેતા જનક એકદમ જ ઢળી પડ્યો. દિલીપભાઈ ત્યાં હાજર. એમણે જનકને તપાસ્યો. પલ્સ પકડાય જ નહીં. એને હોસ્પિટલ સુધી પહોંચાડાયો ને ત્યાં પણ દિલીપભાઈ ખડે પગે રહ્યા. મને કહે, ’આ હવે જીવી જશે.’ જનક ત્યારે જીવી તો  ગયો, પણ એણે ય પછી તો લીલા સંકેલી લીધી ને ૧૫ જુલાઈ, ૨૦૨૦ ને રોજ દિલીપભાઈએ પણ …

દિલીપભાઈ વ્યસ્ત ડોક્ટર હોવા છતાં કોલમ લખવાનો ને કવિતા લખવાનો સમય કાઢી શકતા. એમણે ‘ગુજરાતમિત્ર’માં વર્ષો સુધી ‘તંદુરસ્તી’ કરીને આરોગ્ય વિષયક કોલમ લખી. એ જ રીતે ‘જ્યોતિર્ધર’માં પણ તેમણે દોઢેક દાયકા સુધી નિયમિત રીતે આરોગ્ય અંગે લખ્યું. ’હૃદયરોગની એબીસીડી’, ’સ્વસ્થ તન, પ્રસન્ન મન’, ’સ્ત્રીરોગોની સાચી સમજ’, ’સ્ત્રી સ્વાસ્થ્ય સુખાકારી’, ’થાઈરોઈડ વિષે જાણવા જેવું’, ’કિડનીના રોગો’, ’આરોગ્યનો આયનો’, ’તંદુરસ્તી અને આપણે’ જેવાં એમના આરોગ્ય વિષયક પુસ્તકો પ્રગટ થઈ ચૂકેલાં છે, તો બીજા કેટલાંક પ્રગટ થવામાં છે. આમ તો ચર્ચાપત્રો,’ મરચાપત્રો જેવાં હોય છે, પણ કોઈ મહત્ત્વને મુદ્દે આરોગ્ય, રાજકારણ, શિક્ષણને લગતી વાત કરવાની હોય તો એ ગંભીરતાથી ચર્ચાપત્રો લખતા. એ દ્વારા પણ એમણે વાચકોનું સારું એવું ધ્યાન ખેંચેલું.

‘સાહિત્ય સંગમ’માં દર મહિને હાસ્યોત્સવ પણ થતો. અમે છેલ્લે માર્ચના પહેલા રવિવારે ત્યાં મળેલા. એમાં એમણે ટૂચકા કહેલા. છેલ્લે છેલ્લે એમને હાસ્યમાં સારો એવો રસ પડેલો, એ વોટ્સએપ પર ને ફેસબુક પર ટૂચકા, કાર્ટૂન, લઘુલેખ જેવું પણ મૂકતા. એમાં મૌલિક કશુંક હોય તો મને રસ પડતો, પણ એમનું ખરું પ્રદાન તો કાવ્યક્ષેત્રે મુક્તકો, ગઝલો ને અછાંદસમાં છે. કોઈ ગુજરાતી કવિ ‘લિમ્કાબુક ઓફ નેશનલ રેકોર્ડ્સ’માં સ્થાન પામ્યો નથી. ૧૯૦૫ મુક્તકો માટે એ સ્થાન દિલીપ મોદીને મળ્યું છે. એ ઉપરાંત બીજા ૬૦૦ મુક્તકો તો એમણે લખ્યાં જ છે જે ‘સાહિત્ય સંગમ’ દ્વારા બે સંગ્રહોમાં પ્રકાશિત થવામાં છે. પેલાં ૧૯૦૫ મુક્તકો તો અનુક્રમે ‘હે સખી! સંદર્ભ છે તારો અને …’ (૧૯૯૭), ’હે સખી! સોગંદ છે મારા તને …’ (૨૦૦૪), ’હે સખી! છે ઝંખના તારી મને…’ (૨૦૧૨). ’હે સખી! તું રક્તમાં મારા વહે છે…’ (૨૦૧૪), મુક્તક સંગ્રહોમાં પ્રગટ થઈ ચૂકેલાં છે. આ મુક્તકો સંખ્યાની રીતે તો માતબર છે જ, પણ કેટલાંક ગુણવત્તાની રીતે પણ ટકે એવાં છે. કોરોના કાળના કેટલાંક મુક્તકોમાંથી એક જોઈએ –

જિંદગીનું મૂલ્ય તો સમજાય છે,
મૃત્યુના ડરથી સમય ગભરાય છે,
સાબુથી હાથોને ધોઈ ધોઈને,
હસ્તરેખા ક્યાં હવે વંચાય છે?

કોરોનાની બીકે હાથો એટલા ધોવાયા છે કે હસ્તરેખા ય વંચાતી નથી એ કેવો વિપર્યાસ છે!

બીજું એક મુક્તક સ્વયં સ્પષ્ટ છે –

પ્રેમનું ડૂબી ગયેલું વ્હાણ છું,
હું ભંવર જેવી જ કોઈ તાણ છું,
જે નથી ક્યારે ય ભેગા થઈ શક્યા,
બે કિનારા વચ્ચેનું ખેંચાણ છું.

ને આ મુક્તકમાં એમણે લીધેલી વિદાયનો જ વર્ષો પહેલાં પડઘો પડ્યો હોય એવું લાગશે.

આમ જાણે છે નયન મારાં અભણ,
રેતમાં શોધ્યા કરે કોનાં ચરણ?
દોષ કોઈ અન્યનો એમાં નથી,
દૂર ચાલ્યો ક્યાંક હું મારાથી પણ!

દિલીપભાઈ અચાનક ગયા. એમની આવી વિદાયની કદી કલ્પના કરી ન હતી. વધારે શું કહું? એમનો આ શે’ર જ ઘણું કહે એમ છે –

તું નદી છે, તુજ કિનારે હું બળું –
પાત્ર પણ તુજ હાથમાં, હું ભસ્મ છું.

‘પંથ’ (૧૯૮૩), ’દાખલા તરીકે તું’ (૧૯૯૦), ‘અહેસાસ’ (૨00૭), ’નગર તારા વગર’ (૨૦૦૮), ‘એક અલ્લડ છોકરી’ (૨૦૦૮), ‘ઉમળકો’ (૨૦૧૦), ’લિખિતંગ સહી દસ્તક પોતે’ વગેરે એમના સંગ્રહો છે.

એમનો ગઝલ સંગ્રહ ‘અહેસાસ’ પ્રગટ થવાનો હતો તે વખતે એમણે કહ્યું કે મારે એમનો સંગ્રહ જોઈ-તપાસી આપવો. મેં એમને કહ્યું પણ ખરું કે કોઈ ન પૂછે ત્યાં સુધી હું મારો મત આપતો નથી. પરિણામ ગમે તે આવે પણ હું ઝીણું કાંતું છું ને જ્યાં સુધી મને લાગે કે હવે આનાથી વધારે સારું થઈ શકે એમ નથી ત્યારે હું અટકું છું. એમ કરવાથી બધું ઉત્તમ જ થાય છે એવું નથી, પણ એટલો સંતોષ સાથે હોય છે કે થાય એટલું સારું કરવામાં મેં દિલચોરી કરી નથી. એમણે કહ્યું કે એ જાણીને જ સંગ્રહ પ્રગટ થાય તે પહેલાં જોવાનું હું તમને કહું છું. એ પછી એ એકથી વધારે વખત ઘરે આવ્યા અને એકેએક ગઝલ અમે સાથે જોઈ, વાંચી, ચર્ચાઓ કરી. મેં કેટલાંક સૂચનો કર્યાં ને એમણે એ ગ્રાહ્ય પણ રાખ્યાં. એમણે ઠીક ઠીક શ્રમ લઈને ગઝલો મઠારી. સંગ્રહ પ્રગટ થયો. એનું સુભગ પરિણામ પણ આવ્યું. ‘અહેસાસ’ને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ તરફથી ‘શ્રી દિલીપ ચં. મહેતા પારિતોષિક’, ’હ્યુમન સોસાઈટી ઓફ ઇન્ડિયા’, નડિયાદ તરફથી ‘રસકવિ રઘુનાથ બ્રહ્મભટ્ટ એવોર્ડ’, અને ‘ગઝલસભા’ વડોદરા, તરફથી ૨૦૦૭નો શ્રેષ્ઠ ગઝલસંગ્રહ એવોર્ડ, એમ ત્રણ પુરસ્કારો એનાયત થયા. આ ઉપરાંત ગઝલ ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ પ્રદાન બદલ ‘નર્મદ સાહિત્ય સભા’, અને સાહિત્ય સંગમ’, સુરત તરફથી ૨૦૦૮નું મનહરલાલ ચોકસી પારિતોષિક પણ એમને એનાયત થયું.

એમની ઘણી ખરી ગઝલોમાં તગઝ્ઝુલની સાથે ક્યારેક સહજ ચિંતન પણ ભળે છે એટલે તે વધુ આસ્વાદ્ય બને છે.

પ્રેમ જરૂરિયાત છે, તે ગઝલકારને અમસ્તો નથી જોઈતો. કહે છે –

છે મને એની ખરેખર બહુ જરૂર,
પ્રેમ ક્યાં મારે અમસ્તો જોઈએ?

એમ જ ગઝલકારને કિનારો પણ અમસ્તો નથી જોઈતો. એ જ ગઝલના શે’રમાં કહે છે –

હું રહ્યો છું ડૂબી મધદરિયે ‘દિલીપ’,
એટલા માટે કિનારો જોઈએ.

પ્રણયની અભિવ્યક્તિમાં મૌન સંમતિ સૂચક હોય કે પછી એ રીસનું પરિણામ પણ હોય. એ નક્કી કરવાનું ભાવકો પર છોડીને આ શે’ર માનીએ ને માણીએ –

એ રીતે પણ થઈ જશે સરભર હિસાબ,
તું ન બોલે કૈં અને હું બોલું છું.

અહીં બોલવા અને ન બોલવાને સામસામા છેડાના અર્થો પણ એક સાથે મળે છે તે ધ્યાનાર્હ છે.

સાધારણ રીતે તો ધુમાડો ગૂંગળાવનારો હોય, પણ એનો અર્થ એવો તો નહીં જ ને કે ધુમાડો ન થાય એટલે આગ ચાલુ રાખવી? આગ ઠારવાને લીધે ધુમાડો ઊઠે તો એનો વાંધો કેમ ઉઠાવાય?

આ ધુમાડો જોઇને મૂંઝાઈ ના જાશો તમે,
બહુ મુસીબતથી સમયની આગ ઠારી હોય છે.

દિલીપભાઈ માટે અને એમની કવિતાઓ માટે ઘણું કહી શકાય, પણ ક્યાંક તો અટકવું પડે એટલે છેલ્લે એક વેધક શે’ર દિલીપભાઈએ દશેક વર્ષ પર લખી રાખેલો તે અહીં મૂકું છું –

જિંદગીભર જે ન બનવી જોઈએ
એ જ ઘટના આંખ સામે છે ખડી!

સાચે જ દિલીપભાઈની વિદાયની ઘટના ન  જ બનવી જોઈતી હતી, પણ એ જ આંખ સામે આવીને ખડી થઈ છે ને એ જોયા, જીરવ્યા વિના છૂટકો નથી.

દિલીપભાઈને હૃદયાંજલિ!

૦

પ્રગટ : ‘શબ્દસૃષ્ટિ’, ઑગસ્ટ, 2020

e.mail : ravindra21111946@gmail.com