વૃદ્ધ મા-બાપની કાળજી લેવાની સ્થિતિમાં મુકાઓ તો પહેલાં તેમની જરૂરિયાતો બાબતે વાકેફ થવું જોઈએ અને પછી એ માટે પોતાની જાતને તૈયાર કરવી જોઈએ
ચાલીસેક વર્ષની શ્રેયા આઠ અને છ વર્ષનાં બે બાળકોની મમ્મી છે. સાધનસંપન્ન કુટુંબની દીકરી અને પુત્રવધૂ છે. તેના પતિ સુબોધનો ફૅમિલી-બિઝનેસ છે. કુટુંબમાં કોઈ પ્રકારની અછત નથી. બન્ને દીકરાઓ સારી સ્કૂલમાં ભણે છે, વેકેશનમાં જાત-જાતના ક્લાસિસ કરે છે અને દર વેકેશનમાં આખો પરિવાર બહાર ફરવા જાય છે. પણ આ વેકેશનમાં તેઓ ક્યાં ય નથી જવાનાં, કેમ કે સુબોધનાં મમ્મી-પપ્પા સુકેતુભાઈ અને સુલોચનાબહેન હમણાં તેમની સાથે રહેવા આવ્યાં છે. બન્ને એંસીની આસપાસની ઉંમરનાં છે. આમ તો તેઓ મોટાં દીકરા-વહુ સાથે રહે છે, પરંતુ આ વેકેશનમાં એ બન્ને બે મહિના માટે અમેરિકા રહેતાં તેમના દીકરાને ત્યાં ગયાં છે એટલે મમ્મી-પપ્પા નાનાં દીકરા-વહુ પાસે રહેવા આવ્યાં છે. સોનુ-મોનુને વેકેશનમાં બહાર જવા નહીં મળે એનું દુ:ખ છે, પણ તો દાદા-દાદી આવ્યાં છે એની મજા પણ પડી ગઈ છે. બન્ને છોકરાઓ દાદા સાથે ગેમ રમે છે અને દાદી પાસેથી રાતે વાર્તાઓ સાંભળે છે. તેમને માટે આ નવો અનુભવ છે અને તેઓ એનો આનંદ લઈ રહ્યા છે.
પણ … ! પણ તેમની મમ્મી તો દસ દિવસમાં જ થાકી ગઈ છે. ગઈ કાલે અચાનક લિફ્ટમાં ભેગાં થઈ ગયેલાં પાડોશી કનિકાબહેને શ્રેયાને જોતાંવેંત જ પૂછ્યું, ‘અરે! તમે હજી અહીં જ છો? કેમ વેકેશનમાં ક્યાં ય ગયાં નથી?’ જવાબમાં શ્રેયાએ કહ્યું કે આ વખતે તો મારાં સાસુ-સસરા અમારે ત્યાં છે એટલે અમે ક્યાં ય જવાનાં નથી. શ્રેયા જે ટોનમાં બોલી એના પરથી કનિકાબહેન ઘણુંબધું સમજી ગયાં. તેમનો બીજો સવાલ હતો, ‘તમારો અવાજ કેમ ઢીલો લાગે છે? તબિયત તો બરાબર છેને?’
બસ, તેમના એ એક સવાલે શ્રેયાના મનમાં ભરેલી અનેક વાતો હોઠ પર આવી ગઈ હતી, ‘અરે શું કહું કનિકા, મારી તો હાલત થઈ ગઈ છે. આ લોકો આવ્યાં છે ત્યારથી એક મિનિટનો ટાઇમ નથી મળતો. કલાકે-કલાકે તેમની ડિમાન્ડ ઊભી જ હોય છે. આ આપો ને પેલું આપો. ફલાણાને ફોન કરો ને ઢીંકણાને બોલાવો. રોજેરોજ કોઈક ને કોઈક તેમને મળવા આવે. બધાની મહેમાનગતિ કરવામાં જ મારો તો દમ નીકળી જાય છે. રાત પડે તો લાગે કે જાણે કૉલેપ્સ થઈ જઈશ. એટલી થાકી જાઉં છું કે પૂછ નહીં વાત. સાચે જ મને તો ડર લાગે છે કે હું ક્યાંક ડિપ્રેશનમાં ન આવી જાઉં!’
કનિકા તો ચોંકી જ ગઈ. તેને માટે શ્રેયાનું આ રૂપ તદ્દન નવું હતું. તેણે પોતાના જૉઇન્ટ ફૅમિલીના અનુભવોને આધારે શ્રેયાને થોડું માર્ગદર્શન આપ્યું અને પોતાનું ધ્યાન રાખવા કહ્યું અને બન્ને છૂટાં પડ્યાં.
આજે શ્રેયા જેવી અનેક યુવતીઓ છે જેઓ વડીલો સાથે ઘરમાં રહેતા હોવાથી આટલું સ્ટ્રેસ અનુભવે છે. એવું શા માટે થાય છે?
આ પ્રશ્ન એક ફ્રેન્ડ સાથે ચર્ચતાં તેનો મત જાણ્યો. તે કહે, મોટા ભાગના ઓલ્ડ પેરન્ટ્સ બહુ ખડૂસ પ્રકૃતિના થઈ જાય છે. પ્રકૃતિમાં આવતા ફેરફાર તો મોટે ભાગે એજ-રિલેટેડ હોય છે. અને એ કોઈનામાં પણ આવી શકે. એ સાંભળી થયું કે વૃદ્ધ પેરન્ટ્સને સાથે રાખવામાં જો બધાં દીકરા-વહુ કે પછી દીકરી-જમાઈ આ રીતે સ્ટ્રેસ્ડ આઉટ થઈ જાય તો એનો ઉપાય શું?
આજની વૃદ્ધ પેઢી છે એ સૅન્ડવિચ જનરેશન છે. તેણે પોતાના વડીલોની વૃદ્ધાવસ્થાને સાચવી છે અને સંતાનોનાં બાળપણ તેમ જ યુવાનીને પણ પોષ્યાં છે. અને હવે એ ખુદ જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થામાં પહોંચી છે ત્યારે તેમનું પણ સંતાનો ધ્યાન રાખે એવી અપેક્ષા તેમને રહે એ સહજ છે. પરંતુ આજની એટલે કે શ્રેયા કે તેની પછીની પેઢીને માટે વૃદ્ધ મા-બાપ કે વડીલોની કાળજી કે દેખભાળ કરવાનું કામ એ એક મહા ટૅક્સિંગ કામ લાગે છે, કારણ કે જે કમ્પિટિટિવ દુનિયામાં તે મોટી થઈ છે એમાં પોતાની કારકિર્દી, પોતાનો જૉબ, પોતાનો નાનકડો પરિવાર, પોતાના શોખ, પોતાના ફ્રેન્ડ્સ … એ બધાંમાં જ તેઓ અટવાયેલા રહે છે. અથવા તો એમ કહો કે એટલા વર્તુળ પૂરતી જ તેમને પોતાની દુનિયા દેખાય છે એટલે એના સિવાયની કોઈ જવાબદારી ઉપાડવાનું આવે તો તેમને એ વધારાની લાગે છે. એ માટે ફાળવવા પડતાં સમય, શક્તિ અને સાધનો તેમને અકારણ વેડફાટ પણ લાગી શકે છે. આમાં તેમનો વાંક નથી, આજના સ્પર્ધાત્મક જમાના સાથે રહેવાની રેસમાં તેમનાં બધાં જ સમય અને શક્તિ વપરાઈ જાય છે. એટલે જ્યારે વૃદ્ધ મા-બાપની જવાબદારી માથે આવે તો ઘણાખરા શ્રેયાની જેમ સ્ટ્રેસ અનુભવે છે. માત્ર વહુઓ જ નહીં, દીકરી પણ જો આ સ્થિતિમાં મુકાય તો પોતાનાં વૃદ્ધ મા-બાપ માટે આવી લાગણી અનુભવતી હોય છે.
આ સંજોગોમાં દરેક દીકરા-વહુ કે દીકરી-જમાઈએ વૃદ્ધોની શું જરૂરિયાતો હશે એ સમજી લેવું જોઈએ. જેમ કે તેમની શારીરિક જરૂરિયાતો, માનસિક જરૂરિયાતો કે સારસંભાળની જરૂરિયાતો શું હોઈ શકે એ સમજી લેવું જરૂરી છે. તમારું ઘર મોટું છે અને તમને ટાઇમ પણ છે એટલે વૃદ્ધ મા કે બાપને તમે સાચવી શકશો એમ માનીને તમારી સાથે રહેવા લઈ આવો છો પણ થોડા દિવસમાં જ તમે થાકી જાઓ છો, કારણ કે વૃદ્ધોની કાળજી લેવાનું કામ એનાથી ઘણું વધુ ડિમાન્ડિંગ હોય છે.
એટલે જ વૃદ્ધ મા-બાપની કાળજી લેવાની સ્થિતિમાં મુકાઓ તો પહેલાં તેમની જરૂરિયાતો બાબતે વાકેફ થવું જોઈએ અને પછી એ માટે પોતાની જાતને તૈયાર કરવી જોઈએ. એ તૈયારી કરવાથી ઘણા સંઘર્ષ અને સમસ્યાથી બચી જશો. વધતી ઉંમર સાથે વૃદ્ધોની શારીરિક અને માનસિક સ્થિતિમાં ઘણો બદલાવ આવી જતો હોય છે. આપણે નાનપણથી જોતા આવ્યા હોઈએ એ પેરન્ટ્સ કરતાં વૃદ્ધ થયેલા પેરન્ટ્સનો સ્વભાવ તદ્દન જુદો જ થઈ ગયેલો લાગે. ઘણી વાર આવા વૃદ્ધોને હૅન્ડલ કરવાનું કામ અપાર ધીરજ માગી લે છે. માત્ર તમારી મોટી જગ્યા કે સમયની છૂટ જ પૂરતી નથી થતી. તમારી વ્યક્તિગત સ્પેસ ઉપર પણ મોટો કાપ આવી જાય છે. તમારી પોતાની માનસિક, શારીરિક, આર્થિક કે ઇમોશનલ કૅપેસિટીની પણ કસોટી થઈ જાય છે. આ બધું આજની જનરેશનને માટે ટફ છે, પરંતુ કોઈ વિકલ્પ ન હોય ત્યારે જેમ વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર પરિસ્થિતિને સહેવાનું સહેલું બનાવી દે છે એમ આ સ્થિતિનો સહજ સ્વીકાર સમગ્ર પરિસ્થિતિને બદલાવી દઈ શકે છે.
જો કે આ સંજોગોમાં એવું જરૂર લાગે કે જે વૃદ્ધોએ પોતાની ઓલ્ડ એજ માટે સ્વતંત્ર આર્થિક જોગવાઈ કરી રાખી હોય તો તેઓ સંતાનોના આધારે રહેવાને બદલે કોઈ સંસ્થા કે કમ્યુિનટી-લિવિંગનો લાભ લઈ સ્વમાનભેર રહી શકે. આ દિશામાં સરકારી સ્તરે પણ હવે જાગૃતિ આવી છે અને પરદેશની જેમ સિનિયર સિટિઝન્સ માટે ડે-કૅર સેન્ટર ખોલવાની વિચારણા થઈ રહી છે એ આવકાર્ય બાબત છે. બાકી શ્રેયા જેવા લોકો તો ‘ધિસ ટૂ શૅલ પાસ’ અથવા તો ‘આજ વો જહાં હૈ, કલ હમ ભી વહાં હોંગે’ એટલું યાદ રાખીને ય પોતાની જાતને ડિપ્રેશનમાં સરતી રોકી શકે!
સૌજન્ય : ‘સોશ્યલ સાયન્સ’ નામક લેખિકાની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 17 મે 2016
http://www.gujaratimidday.com/features/columns/son-daughter-and-parents-relationship