‘જે હાક સાંભળીને ઊભા થયા નહીં … માણસ અને મડાંનો મતલબ બતાવ તું’

મારા મહેરબાનો ! હું ય તમારી જોડાજોડ અદમ ટંકારવીનું બહુમાન કરવામાં સહૃદય સામેલ છું. ઊભો થયો છું “અોપિનિયન”કાર રૂપે; પરંતુ અકાદમીનું છોરું છું, તેથી તે વડેરી સંસ્થા વતી પણ, ટટ્ટાર, ખડા રહેવાની અહીં ચેષ્ટા છે.

દાયકાઅો પહેલાં, સાંભરી અાવે છે, મરહૂમ અંજુમ વાલોડીનું કેન્દ્રીય અકાદમીવતી માતબર બહુમાન થયેલું. તેમ મહેક ટંકારવી તેમ જ દિવંગત ભાનુશંકર અોધવજી વ્યાસનું પણ તત્કાલીન ગુજરાત સરકારે ઉચિત કદર કરેલી. હજુ હમણાં, અદમ ટંકારવી ઉપરાંત બળવંત નાયક અને જગદીશ દવેને ય તળ ગુજરાતની અવ્વલ સાહિત્યિક સંસ્થાઅોએ પોંખેલા.

અવસરે અતિથિ વિશેષ લૉર્ડ નવનીત ધોળકિયાને હાથે સ્મૃિતચિહ્ન સ્વીકારતા અદમ ટંકારવી. પડખે અહમદ 'ગુલ' છે, જ્યારે પાછળ પ્રફુલ્લ અમીન તથા ભારતી વોરા દૃષ્ટિમાન છે.

પરંતુ અા વેળાની તદ્દન નોખી વાત બની છે. અહીં તો મુંબઈસ્થિત સંસ્થા, ‘ઇન્ડિયન નેશનલ થિયેટરે’, અદમ ટંકારવીનું તાજેતરમાં બહુમાન કર્યું છે – ‘કલાપી પારિતોષિક’ વડે. અને હું ય પોરસાઉં છું. અને અદમભાઈનાં દુખણાં લઈ લઈને અમે ય અા વધાઈમાં હાજરાહજૂર છીએ.

“મુંબઈ સમાચાર”માં ‘ચિટચેટ’ નામે સ્થંભ અાવે છે. સંચાલક નંદિની ત્રિવેદીએ, ગયા અૉગસ્ટ દરમિયાન, અાદમ ઘોડીવાળા ઉર્ફે અદમ ટંકારવી સાથે, એકવાર વાતચીત માંડી હતી. તેમાં એક સવાલ હતો : ‘તમારે માટે સૌથી મૂલ્યવાન શું ?’ તો જવાબમાં અા પારિતોષિક મેળવનાર સજ્જન કહેતા હતા : ‘પરમ તત્ત્વ સાથે સંવાદ રચાય અને માલિક રાજી થાય એવું જીવન જીવાય એ મારે માટે સૌથી અગત્યનું છે. દુનિયામાં રહીએ પણ દુનિયાના નહીં – અલિપ્ત રહીને કર્મ કરતાં રહેવાનું.’

વાહ ! વાહ !! − કહેવાનું જ મન થાય. … ખેર !

હર્ષદ ત્રિવેદી સંપાદિત “શબ્દસૃષ્ટિ”ના, ‘કવિતા અને હું’ કેન્દ્રગામી વિષય જોડાજોડ, ‘દીપોત્સવી વિશેષાંક : ૨૦૧૧’માં અદમ ટંકારવી ‘ગઝલાષ્ટક’ લઈને અાવે છે. અારંભે જ ખુદને સવાલે છે : ‘શબ્દ ક્યાંથી જડ્યો ?’ અને પછી, પોતે જ જવાબ વાળે છે : ‘એ પ્રશ્નનો સાફસૂથરો ઉત્તર હજુ જડ્યો નથી.’ અને પછી અદમસાહેબની શબ્દ-ગાડી દોડવા લાગી છે :

‘મારા ગામ ટંકારીઅાની ગામઠી શાળામાં દાખલ થયો ત્યારે શિક્ષણનું માધ્યમ હતું ઉર્દૂ. બે વર્ષ પછી અાઝાદી અાવી, અને શાળાએ ગુજરાતી માધ્યમ અપનાવ્યું. ઘરમાં, ગામમાં ગુજરાતી બોલાય પણ તે પ્રશિષ્ટ નહીં. એમાં ઉર્દૂની છાંટ અને બોલી ભરૂચી. પરભાતિયાં, હાલરડાં એવું કશું સાંભળવા ન મળે. ગામમાં પુસ્તકાલય નહીં. હાઇસ્કૂલમાં ગયો ત્યારે પ્રથમવાર “ઝગમગ”, “રમકડું” અને ગોલીબારનું “ચક્રમ” જોયું. હઝલસમ્રાટ ‘બેકાર’ની એક દીકરી અમારા ગામમાં પરણાવેલી. વરસેદહાડે તેઅો ટંકારીઅા અાવે અને બેત્રણ દિવસ રોકાય. અમે તેમની પાસે બેસી શાયરોની, મુશાયરાની વાતો સાંભળીએ. પછીથી તેમનું સામયિક “ઇન્સાન” વાંચતો થયો.

‘“ઇન્સાન”માં વાંચ્યું કે, સુરતમાં એક તરહી મુશાયરો છે, જેની પંક્તિ છે : હવે લાગી રહ્યું છે વારતા પૂરી થવા અાવી. ત્યારે હું નવમાં ધોરણમાં ભણું. મને થયું અા પંક્તિ પર ગઝલ લખું. છંદનું ભાન નહીં, પણ લય પકડાય. “ઇન્સાન”માં ગઝલો વાંચીને કાફિયા, રદીફની સમજ પડેલી. ઉપનામ રાખ્યું અદમ. નામ અાદમ, એમાંથી કાનો કાઢી નાખ્યો. ગામનું નામ ટંકારીઅા, તેથી સાથે જોડ્યું ટંકારવી. પંક્તિને અાધારે પ્રથમ ગઝલ લખાઈ તેમાં શૅર અાવ્યો :

જખમ જીવલેણ છે  તેનો તમે કંઈ શોક ના કરશો,
મને  સંતોષ  છે  કે,  બે  ઘડી  તમને  મજા  અાવી.
‘જખમ હતો એ નક્કી. શેનો ? તેની ગતાગમ નહીં.

‘અાલમેઅરવાહમાંથી છૂટા પડ્યા તો – વિચ્છિન્નતાનો હોય, શબ્દ એને રૂઝાવશે એવી અપેક્ષા હોય. એ ગઝલમાં અન્ય શૅર અાવો :

તમારા સમ સિફતથી મેં જ દિલને સાચવી લીધું,
જગતમાં તો ઘણી ચીજો મને લલચાવવા અાવી.

‘કદાચ, ગઝલની દાબડીમાં દિલ સચવાશે એવી હૈયાધારણા હોય.

‘એ અરસામાં વાર્તાકાર વલીભાઈ પટેલ કોક લગ્નપ્રસંગે અમારે ગામ અાવેલા. એમને અા પ્રથમ ગઝલ “ઇસ્લાહ” માટે અાપી. ગઝલ વાંચી એમણે કહ્યું : વજનમાં છે, શેરિયત છે, “ઇસ્લાહ”ની જરૂર નથી. “ઇન્સાન”ને પ્રગટ થવા સારુ મોકલ. મોકલી. બીજે મહિને “ઇન્સાન”માં પ્રગટ થયેલી જોઈ મોં જોણાંનો અાનંદ અનુભવ્યો !’

વારુ, ‘કૂંડાળું’ નામે અદમ ટંકારવીની એક અછાંદશ કવિતા છે.

કવિતાનું કૂંડાળું
સવર્ણ સંવેદન
વર્ણીય વિશ્વદર્શન
અાભડછેટિયા અભિવ્યક્તિ
ન્યાતીલું નિરૂપણ
મરજાદી મર્મ
ભદ્ર ભાષાકર્મ

અછૂત / હડધૂત / વંચિત / શોષિત / પીડિત /
વ્યથિત
કૂંડાળા બહાર

સમાજાભિમુખ કવિતા ?
સમાજ એટલે અમે −
પેલા નહીં
સમાજ એટલે પહેલા −
છેલ્લા નહીં

બહુજનસમાજ તમારી કવિતાને અડતો નથી
કેમ કે,
તમારી કવિતા બહુજનસમાજને અડતી નથી

ડિસેમ્બર 2009 વેળા, કવિનો એક કાવ્યસંગ્રહ પ્રગટ થયો છે. નામ છે : ‘અોથાર’ ૨૦૦૨. બધું મળીને 41 કૃતિઅો છે, ને તેમાં છ જ ગઝલ છે. બાકીની સઘળી અછાંદશ. પ્રકાશ ન. શાહ સંગ્રહને ‘મહેણું ભાંગતી મથામણ’ કહીને જણાવે છે : ‘જુગતરામ દવેએ વેડછી પંથકમાં અાદિવાસી શિક્ષણની જે ધૂણી ધખાવી, દર્શક એને એકલવ્યનું પ્રાયશ્ચિત કહેતા. એક રીતે, અદમ ટંકારવીની અા સર્જક મથામણ એ કૂળની છે.’ અને પછી એ ઉમેરે છે : ‘તળ ગુજરાત, એની કથિત મુખ્યધારા, છેવટે તો અાપણ સૌ 2002ના ઘટનાક્રમના સંદર્ભમાં જે દાયિત્વ નથી નભાવી શક્યા એનું મહેણું અહીં ડાયસ્પોરી છેડેથી કંઈકે ભાંગી રહ્યું છે.’

‘સંવેદનબધિર ચૂપકીદીને ચીરતી એક ચીસ જેવી’ અા રચનાઅો અંગે ડંકેશ અોઝાએ તો મજબૂતાઈએ ‘એક ગ્રામ સત્ય’ ચિંધી બતાવ્યું છે. ડંકેશભાઈના કહેવા મુજબ, ‘ગુજરાતીમાં સાંપ્રત ઘટનાઅોની પ્રતિક્રિયારૂપે સાહિત્ય પ્રમાણમાં અોછું લખાય છે. હિન્દી અને અન્ય પ્રાદેશિક ભાષાઅોની સરખામણીએ ગુજરાતી સાહિત્યકાર વધુ ઠાવકો, વિવેકી હોય એવું લાગ્યા કરે છે ! શું કારણ હશે ? અાવા વિષયે કોઈ સામાજિક સંશોધન થતું નથી. અાશા રાખીએ કે એકવીસમી સદી અાવા સંશોધનની પણ સદી બની રહે !’

ડંકેશભાઈ કહે છે તેમ ‘ઢાઈ અક્ષર પ્રેમકા’નો કબીરી સંદેશ કે ‘રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ’નો ગાંધી સંદેશ અાપણાને પચ્યો નહીં અને જચ્યો પણ નહીં. અાપણે તો શુદ્ર-ભદ્ર, કૌંસ-ક્રોસના અક્ષરોમાં અટવાતા રહ્યા. ‘પહેલે કસાઈ, બાદમેં ઇસાઈ’ના ભીંતલખાણો ચિતરતા રહ્યા અને ‘તેરી મેરી ક્યા હૈ સગાઈ ? હમસબ હૈ ભાઈ-ભાઈ’ વાળી વાતનો મર્મ ન પામી શક્યા. કારણ :

સાક્ષરશ્રી ‘સ’ વાળું પૃષ્ઠ ખોલવા મથે
ને સામે અાવે ‘ન’ વાળું પૃષ્ઠ
ને તેમાં ન્યાત શબ્દ પછી અાવે
ન્યાય
હવે શું થાય ?
સુજ્ઞશ્રી મૂંઝાયખિજાયધૂંધવાયકિન્નાયગિન્નાય
ગુજરાતી કક્કામાં અાવે ‘સ’ની પહેલાં ‘ન’
કનડગતનું કારણ કક્કાનું ઘડતર હતું અને તેથી જ પોતાનો કક્કો ખરો કર્યો !

‘2002નો પ્રગટ ઉલ્લેખ અને અાક્રોશ કાવ્યસંગ્રહમાં હોય તો તેની કવિને અાભડછેટ નથી, બલકે અોથાર તો એમને ઉતારવો છે જો ઉતારી શકાય તો !’ ડંકેશભાઈ વધુમાં જણાવે છે તેમ, ‘પરંતુ તે અતિ મુશ્કેલ છે. લોકસંગીતની માફક, કવિતા મારફત કવિ સમુદાયનું ઋણ ફેડવા કલમ ઉઠાવે છે, અને ઊઠે છે એક ચીસ, જે ‘અોથાર’ના પાને પાને સંભળાય છે અને બે કાને અાડા હાથ દેવા વાચકને મજબૂર કરે એવી તીવ્રતા તેની છે.’

કવિને માટે સવાલ સીધો−સાદો છે; પરંતુ અાપણા દરેક માટે ? લો, વાંચીએ :

જેના પર તલવાર ઝીંકાય એ ગરદન તમારી હોય તો ?
જે અાગમાં ફંગોળાય એ સંતાન તમારું હોય તો ?
જે ગોળીથી વીંધાય એ ભાઈ તમારો હોય તો ?
જે સળગાવાય એ ઘર તમારું હોય તો ?
જે લૂંટાય એ દુકાન તમારી હોય તો ?
જે ઘવાય એ સ્વમાન તમારું હોય તો ?
તાત્પર્ય
હું તમે, તમે હું, અદલાબદલી, સ્થાન ફેર
હું ઘરમાં, તમે રાહતછાવણીમાં
હું તાવું, તમે તાવણીમાં

અાશાનું કિરણ છેલ્લી ગઝલમાં વરતાય છે.  

અાપણામાં દરેકને ફરી શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસનું રોપણ કરવાને સારુ શાયર મથે છે :

ઝમકઝોળઝબ ઝળહળે છે હજી
દિલાસાના દીવા બળે છે હજી
નથી સાવ ઊફરા અધૂકડા અલગ
કદમ અા તરફ પણ વળે છે હજી
અા અાખી ય વસતી નરાધમ નથી
કોઈક દેવુભા પણ મળે છે હજી
સમાયુક્ત સંવેદ સાબૂત છે
કકણકમકમાટી કળે છે હજી
બધાં છિન્ન છૂટાં છવાયાં નથી
કોઈક ક્યાંક તો સાંકળે છે હજી
કોઈ પ્રાણ રેડી ગઝલ ગાય છે
ગઝલ્લીન કો’ સાંભળે છે હજી
છે અાવરદાનાં એય બળિયાં, જુઅો
દયા ડોસી દરણાં દળે છે હજી

હવે અંત ભણી જઉં તેની સાથોસાથ, અા ‘અોથાર’ના શાયર, અદમ ટંકારવીએ, ઉર્ફે અાદમ ઘોડીવાલાએ, 26 અૉગસ્ટ 2003ના “અોપિનિયન” સામયિકમાં, ‘ફૅર પ્લૈ’ નામે એક વિચારશીલ અને રચનાત્મક લેખ અાપ્યો હતો. સંસ્થાકીય કોમવાદને નાથવાને સારુ અાદમભાઈએ કરેલા સૂચનો ભણી ફેર ધ્યાન લગાવવા, સૌને અને દરેકને, અરજ કરી વિરમીશ. લેખક, કવિની અાર્ષવાણી રજૂ કરતાં કરતાં, કહેતા હતા : ‘ગુજરાતના ઝનૂનની અહીંયા અાયાત કરવાને બદલે અહીંની ‘ગુડ પ્રૅક્ટિસીસ’ની ગુજરાતમાં નિકાસ કરવાનો અભિગમ અાપણા માટે અને લાંબે ગાળે ગુજરાત માટે વધુ હિતાવહ લાગે છે. સ્વસ્થ, વિકાસલક્ષી ગુજરાતના નિર્માણમાં રચનાત્મક સહયોગ અાપીને જ અાપણે સાચા અર્થમાં ‘ફ્ૅન્ડ્ઝ અૉવ્ ગુજરાત’ બની શકીએ.’

અા અવસરે અા બધું કહેવાની તેમ જ અાદમભાઈ વિશે બે-પાંચ સારા સારા શબ્દો કહેવાની, સગવડ કરી અાપવા સારુ અાયોજકોનો હું સહૃદય અાભારી છું.

પાનબીડું :

‘ … … પ્રશ્ન અાખા માનવસમાજનો છે. તેને તો સમિધો અને પુષ્પો ચઢાવવા પણ કોઈ જોઈએ છે અને જૂતાં મારવા પણ કોઈક જોઈએ છે ! અૉડને સાચું કહેલું કે, જે માનવજાતે હિટલર અને સ્તાલિન પેદા કર્યા હોય ત્યાં અાપણા પર અાપણને વિશ્વાસ કેમ કરીને રહે ? પછી તો બધા બચાવનામાં અને તે દ્વારા અાને સાચો અને પેલાને ખોટો સાબિત કરવાનું જ રહે કે બીજું કંઈ ? કવિ હર્ષદ ત્રિવેદી તેથી જ કહે છે :

‘જે  હાક  સાંભળીને  ઊભા  થયા  નહીં
માણસ અને મડાંનો મતલબ બતાવ તું’

−  ડંકેશ અોઝા

હેરૉ, 07.11.2011

(સદ્દભાવ : લેસ્ટર મધ્યે, 13.11.2011ના યોજાયેલા ‘અદમ ટંકારવી સન્માન સમારંભ’માં રજૂ થયેલું વક્તવ્ય)

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

સૌજન્ય : “ઓપિનિયન”, 26 નવેમ્બર 2011; પૃ. 15-16

The human mind connects the seemingly unconnected but, as one invariably discovers, tellingly.

When I saw and read reports of our Prime Minister heading the great Yoga Day assemblage on what used to be called King’s Way, now Rajpath, in our national capital, I thought of two ‘unconnected’ persons. The first was Tsar Nicholas I (1796-1855). And the second was Indira Gandhi. Both were ‘strong’ personalities credited with ‘an iron will’, exemplars of dogged determination, single-minded purpose. But the similarities did not end there. Both disliked dissent and suppressed it.

But why did the yoga procedures of that day remind me of them? Tsar Nicholas had faced a revolt the very day he ascended the throne. He crushed it ruthlessly but also set up, reflexively, the largest and most insidious system of spies and informers Russia had known. He also developed another very particular fascination. This was for things martial, for watching and enjoying drills. “It was specially at large-scale military reviews,” says his biographer Riasanovsky, “that Nicholas I experienced rapture, almost ecstasy.” Nicholas I is said to have been a handsome man, attentive to physical fitness and to how he appeared, in terms of looks and attire, to others. Quite logically for him, the Tsar regularly, almost compulsively, arranged for parades by uniformed men standing in chessboard order, moving and marching in brassy orchestration. Tsar Nicholas came, in fact, to be called ‘drill-master’. The size of his empire grew with the shape of his army, though he suffered serious reverses, and economic stagnation. This did not trouble him, for he could get in the drills he saw, his ‘ecstasy’.

A power machine

Indira, as a child, loved organising ‘armies’ which grew from a home-game to serious proportions when, still an adolescent, she ‘founded’ the Bal Charkha Sangh and the Vanar Sena to ‘help’ the Congress’s campaigns in Allahabad. Decades later, in 1962, when her noble father — too noble, some may say — as Prime Minister was still coming to terms with the Chinese action, she was at embattled Tezpur, right among Indian jawans, offering them and the people of the area, solidarity and practical help — a semi-military initiative of compelling significance. She was being a ‘drill-master’ too. The moment was epiphanic. But the ‘drill-master’ in her had another dimension. She believed in bringing whatever she had control over into a certain ‘order’, her order. Almost from the day she became Prime Minister, she sensed dissent among senior Congressmen which she proceeded to crush, systematically. She set up an intricate web of informers, political and professional, who helped her retain and tighten her order, her control. The government of India under her became much more than a constitutional entity; it turned into a power-machine, with all its ramifications, particularly the military, the para military set-ups, the police and her network of informants and spies functioning like well-oiled, well-keyed, robots. A great rise took place in the eminence of ‘pure’ and applied science accompanied by a somewhat hush-hush mutuality between the government’s science laboratories and its defence strategists. The spectacular military intervention in East Pakistan leading to the birth of Bangladesh and Pokhran I leading to India’s nuclear weaponisation, had to happen under Indira, the drill-master.

As also, 40 years ago this day, the National Emergency. Paranoia has an ally in megalomania.

But to return, for a moment, to yoga and to last week’s drill-mastering of that ancient science of self-healing.

I do not wish to go as far back as Vivekananda but we do know that Gandhi practised the shavasana and Nehru the sirsasana. Both spoke of the efficacy of the two methods but neither made a shibboleth of it, much less expound it for mass adoption. Baba Ramdev’s public and televised dissemination of yoga turned what was essentially a personal health regime practised by millions in the privacy of their homes or learning institutions into a commodity for mega-consumption, with actual ‘yoga’ products for sale on the sides. The Yoga Day exposition on Rajpath has taken the Baba’s commercial potting of it beyond commodification to what can be called a political massification. Why ‘political’?

Retrieving Bharat

The question takes us back to Nicholas I and Indira Gandhi. Like those two historical figures, Prime Minister Modi has a sense of ‘order’. He backs that up with an attentiveness to his own fitness, punctuality, ‘turnout’. By personally leading, like an adept instructor, the phalanx gathered on the Rajpath lawns, he has choreographed yoga into an opera of mass power. But not just of power as in wholesome personal strength. Rather, power as in a collective mission, a mass drill that goes beyond personal well-being into a national nostrum, a national mission that bears an unmistakable family resemblance to the drills by the Rashtriya Swayamsevak Sangh. And what is the mission’s message?

Quite simply, this : ‘We have been a weak nation, a nation of do-gooders and pacifists, of men who are afraid of the noise of crackers, the smell of smoke. Men of withered wills and sunken chests. It is time we built up our sinews, physical and mental, time we toned up our tissues, tightened our tendons. We must retrieve Bharat from the shambles that our so-called liberal leaders of the last six decades have left us…They were not leaders but mis-leaders who tell us that being muscled-up is mean, being belligerent is bullying. In fact such peacemakers and liberals are dangerous anarchists. Let us march, not saunter, stand and sit in neat rows, not haphazardly, observe mauna rather than chatter away and if we have to speak, let us speak on the glory of Bharat Mata…’

Gandhi, Nehru, Ambedkar, Periyar, Jayaprakash Narayan would have recoiled from the message. They would have seen it as macho, aggressive. And because of the unmistakable Hindutva rhetoric concealed in it, deeply divisive. But Indira Gandhi, I suspect, would have seen it as clever. He is tapping India’s sentiments, tapping them into action, hand it to the man!

Emergency’s script

Forty years ago, the Emergency spoke the same script. Jayaprakash Narayan, campaigning against despotism and corruption, was vilified as an anarchist. His movement was dubbed as anti-national, anti-progress. Dissent became treason, opposition became heresy. And overnight, posters came up : ‘Batein kum, kam ziyadah’ (Speak less, work more). And an old Sanskrit word was set flying on a new political string : Anushasan, discipline. The ‘call of the hour’ was anushasan, with Acharya Vinoba Bhave getting roped into the act to describe the period as ‘Anushasan Parva’, the Discipline Moment. Inevitably, newspapers fell silent, All India Radio became a trumpet. Spies crept out of woodrot to belittle, walls acquired hi-fi ears to betray truth-tellers, corners found whispering tongues. A kind of ‘yoga’ was unleashed — bhayayoga, the yoga of multiple fears in which mauna (silence), sushupti (willed stupor), and savata (immobility) featured strong. And a divinity was ideationally superimposed on pictorial blitzes of the nation’s ‘saviour’, Indira Gandhi.

There were no Yoga Day type drills organised at the time but ‘spontaneous’ rallies were called to hail the proclamation, hail the Emancipator. Even as mass leaders were jailed, sections of the middle class welcomed a sudden improvement in the punctuality of train movements, attendance in government offices, the check on profiteering that followed. ‘Honesty’ at shopfloors and workplaces became visible. But all ‘for the present’, because it was imposed by fiat, monitored by fiat, by fear, by bhayayoga.

Audi alteram partem (Hear The Other Side) is ever a good principle. So, be it said that the Emergency saw a set of wholesome developments, all for reasons of Realpolitik. It made poverty eradication central to our national discourse. It made good governance seem actually realisable. It reset certain governmental priorities. Of which protection of the natural environment was significant. And it made national security a matter of everyone’s, not just the military’s, concern.

But its real legacy has been wholly unintended. It has made India conscious, as never before, of civil liberties, of the right to freedom of expression. The Emergency, by robbing India awhile of the soul of Republicanism, has made it a truer Republic than it was before 1975.

If today we can talk about the Emergency in the past tense, it is because the nation’s collective spine did not go into a forward-bending dhanurasana (bow-position) and because the ‘media vertebra’, despite censorship, stayed particularly unbent. And because the judiciary, despite the demoralising judgment in ADM Jabalpur v/s S S Shukla retained its core independence, thanks to the conscience-keeping Justice H.R. Khanna.

A person who has recovered from a stroke values the faculties of motor ability, mental comprehension and speech more than one who never lost it.

The Constitution as amended in 1978 has made a proclamation of the 1975 type National Emergency impossible. What we have to be wary of is something as bad — the robotisation of our minds into a ‘yogic’ acceptance of one drill — majoritarianism — and its masterful drill-master.

(Gopalkrishna Gandhi is Distinguished Professor of History and Politics, Ashoka University.)

The real legacy of Emergency has been wholly unintended… By robbing India awhile of the soul of Republicanism, it has made it a truer Republic than it was before 1975.

The Emergency is a distant memory today because the nation’s collective spine did not bend, the media stayed unbent and the judiciary remained independent. Yet we have to be wary of the robotisation of our minds into a ‘yogic’ acceptance of one drill — majoritarianism

courtesy : "Human Rights India" Every Human Has A Right, Monday, June 29, 2015

http://humanrightsindia.blogspot.co.uk/2015/06/mastering-drill-of-democracy-by.html?spref=fb

કોઈ બાબતે આખો દેશ જ્યારે બોલો-બોલોનો પોકાર કરતો હોય અને એ બાબતે બોલવું પરવડે એમ ન હોય ત્યારે મૂંગા રહેવું જોઈએ, પરંતુ ભળતા જ વિષયે ન બોલવું જોઈએ અને એ પણ એ સમયે તો નહીં જ જ્યારે તમારી પાસેથી ચોક્કસ એક જ વિષયે વાત સાંભળવા લોકો આતુર હોય

કોઈ બાબતે આખો દેશ જ્યારે બોલો-બોલોનો પોકાર કરતો હોય અને એ બાબતે બોલવું પરવડે એમ ન હોય તો મૂંગા રહેવું જોઈએ, પરંતુ ભળતા જ વિષયે ન બોલવું જોઈએ અને એ પણ એ સમયે તો નહીં જ જ્યારે તમારી પાસેથી ચોક્કસ એક જ વિષયે વાત સાંભળવા લોકો આતુર હોય. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને – જો તેઓ સાંભળવાની આદત ધરાવતા હોય તો – આ વાત કોઈએ કરવી જોઈતી હતી.

અકળામણ, મૂંઝવણ, વિમાસણ, ધર્મસંકટના પ્રસંગો માણસના જીવનમાં આવતા જ હોય છે અને ખાસ કરીને રાજકારણમાં તો એ છાશવારે આવતા હોય છે; કારણ કે રાજકારણના સર્કસમાં સેંકડો જોકરો એકસાથે કૂદાકૂદ કરતા હોય છે. કોઈ જોકર કંઈ કરી બેસે કે બોલી બેસે તો મૂંઝવણની સ્થિતિ પેદા થતી હોય છે. એટલે તો જગતભરના રાજકારણમાં સ્મિત, વિનોદ, કહેવતો કે સુભાષિતોનો ઉપયોગ કે પછી કંઈ પણ બોલ્યા વિના પ્રશ્ન કરનારના ખભા પર હાથ મૂકીને સાથે ચાલવાના જેસ્ચરને રાજકીય અભિવ્યક્તિનો હિસ્સો માનવામાં આવે છે.

સરદાર કે. એમ. પણિક્કર ભારતના ચીન ખાતેના રાજદૂત હતા. તેમણે એક પાર્ટીમાં ચીનના સુપ્રીમ લીડર માઓ ઝેદોંગને ભારત-ચીન સંબંધો વિશે પ્રશ્ન પૂછી લીધો. માઓએ ભારતને ન ગમે એવી વાત હજી એ ક્ષણે કરવી નહોતી એટલે તેમણે સરદાર પણિક્કર સામે જોઈને મધુર સ્મિત આપ્યું, ઉષ્માભર્યું હસ્તધૂનન કર્યું, હાથ પકડીને બીજા મહેમાનો સુધી લઈ ગયા, સરદાર પણિક્કરનો પરિચય કરાવતાં વખાણનાં બે વાક્યો કહ્યાં અને પછી બીજા મહેમાનો સાથે વાતે વળગી ગયા. માઓ કંઈ બોલ્યા નહોતા અને છતાં ભારતમાં ઘણાં વર્ષો સુધી એ ઘટનાને કારણે એમ માનવામાં આવતું હતું કે ચીન ભારતનું મિત્ર છે અને મિત્ર રહેવાનું છે. સરદાર પણિક્કર સાથેનો એ પ્રસંગ ભારતીય મુત્સદ્દીગીરીનો કાયમી ચર્ચાનો વિષય છે અને ડિપ્લોમેટે શેનાથી બચવું જોઈએ એ માટે આ પ્રસંગ ટાંકવામાં આવે છે. અટલ બિહારી વાજપેયી જ્યારે વડા પ્રધાન હતા ત્યારે નાયબ વડા પ્રધાન લાલ કૃષ્ણ અડવાણીના એ સમયે હનુમાન ગણાતા વૈન્કેયા નાયડુએ કહ્યું હતું કે વડા પ્રધાનની કામગીરી થકવી નાખનારી હોય છે અને એમાં વિકાસપુરુષ પછી હવે લોહપુરુષની દેશને જરૂર છે. ઇશારો એવો હતો કે વાજપેયીએ સામેથી અડવાણીની તરફેણમાં ખસી જવું જોઈએ.

આ વિશે વિવાદ જાગ્યો અને વાજપેયીને મીડિયાએ પ્રશ્ન કર્યો ત્યારે ટિપિકલ વાજપેયી સ્મિત આપતાં તેમણે કહ્યું હતું: નો ટાયર્ડ નો રિટાયર્ડ. આનું નામ અભિવ્યક્તિ. ન બોલવા છતાં બોલવું અને બોલવું તો એક વાક્યમાં એવું બોલવું કે સામેવાળો ભ્રમિત થઈ જાય એને ઉત્તમ દરજ્જાના નેતાઓનાં લક્ષણો માનવામાં આવે છે. જવાહરલાલ નેહરુ પ્રશ્નોથી ક્યારે ય ભાગતા નહીં. તેઓ દરેક પ્રશ્નનો વિગતે અને થોડી લાંબી લેખણે ઉત્તર આપતા. લેખણે એટલા માટે કે મોટા ભાગે તો તેઓ મુખ્ય પ્રધાનોને લખવામાં આવતા પખવાડિક પત્રોમાં એનું ઍકૅડેમિક વિશ્લેષણ કરી લેતા. બૌદ્ધિક ક્ષમતા હોય તો દુરાચારનું પણ સમાજશાસ્ત્રીય પૃથક્કરણ કરી શકાય છે અને નેહરુમાં એવી આવડત હતી. નેહરુએ કરેલા પ્રાસંગિક ખુલાસાઓનો પાછળથી સમાજશાસ્ત્રીઓએ ઉપયોગ કર્યો હોય એવું અનેક વાર બન્યું છે. ઇન્દિરા ગાંધી ભાગતાં નહીં, પરંતુ સામી છાતીએ વળતું આક્રમણ કરતાં. છેવટે કંઈ ન મળે તો એને કાવતરા તરીકે અને ક્યારેક તો આંતરરાષ્ટ્રીય કાવતરા તરીકે ઓળખાવતાં. બાકી મોઢું છુપાવે કે ચૂપ રહે એ બીજા. અટલ બિહારી વાજપેયીએ હંમેશાં બૉડી-લૅન્ગ્વેજનો અને વન-લાઇનર જુમલાઓનો ઢાલ તરીકે ઉપયોગ કર્યો છે.

પ્રશ્ન પૂછનારા સામે એવી રીતે જોઈને સ્મિત આપે કે પૂછનાર લજવાઈ જાય. પી. વી. નરસિંહ રાવ અને ડૉ. મનમોહન સિંહે નહીં બોલવામાં નવ ગુણ માન્યા હતા. પ્રસંગ પોરસાવાનો હોય કે લજામણીનો, બોલવાનું જ નહીં. કોઈ મોટી સિદ્ધિ મેળવી હોય, દુનિયા વાહ-વાહ કરતી હોય ત્યારે પોતે પોતાના વિશે પોરસાઈને એક શબ્દ ન બોલવો, આત્મપ્રસંશા ન કરવી એને મૌન કહેવાય. આર્થિક સુધારાઓ કર્યા ત્યારે નરસિંહ રાવની આખી દુનિયામાં વાહ-વાહ થઈ છે, પરંતુ તેઓ પોતાના વિશે એક શબ્દ નથી બોલ્યા. ડૉ. મનમોહન સિંહની અમેરિકા સાથેની અણુસમજૂતી પછી અને માહિતીનો અધિકાર આપવા માટે પ્રશંસા થઈ છે, પરંતુ તેઓ પોતે પોતાના વિશે ક્યારે ય કશું નથી બોલ્યા. નરેન્દ્ર મોદી ગયા વર્ષે ચૂંટણીપ્રચાર દરમ્યાન ડૉ. મનમોહન સિંહને મૌનમોહન સિંહ તરીકે ઓળખાવતા હતા. ડૉ. મનમોહન સિંહ બહુ-બહુ તો મૌનમોહન સિંહ હતા, પણ ચૂપેન્દ્ર સિંહ નહોતા. મૌન અને ચુપકીદીમાં ફરક છે.

મૌન સ્થાયીભાવ છે, એને પ્રસંગોપાત્ત ઉપયોગમાં નથી લાવવામાં આવતો. ઓછું બોલનારાઓ હરખાવાની ક્ષણે પણ ઓછું જ બોલતા હોય છે. તેઓ ક્યારે ય ભાન ભૂલીને બોલતા નથી. આમ છતાં ડૉ. મનમોહન સિંહે હદની સ્થિતિ પેદા થાય અને પ્રજા બોલો-બોલોની માગણી કરતી હોય ત્યારે પ્રત્યક્ષ બોલવાની જગ્યાએ અખબારી નિવેદન બહાર પાડીને બોલ્યા જ છે. દિલ્હીમાં અણ્ણા હઝારેનું આંદોલન ચાલતું હતું કે નિર્ભયા સાથેના બળાત્કારનો કિસ્સો બન્યો ત્યારે તેમણે જાહેર નિવેદન બહાર પાડીને સરકાર વતી ખુલાસો કર્યો હતો. આવા હજી બીજા કેટલાક પ્રસંગો યાદ આવે છે. પ્રજા જ્યારે બોલો-બોલોનો પોકાર કરતી હોય ત્યારે આપદ્ધર્મ સમજીને નિત્યમૌની પણ મોઢું ખોલે, પણ એવી ક્ષણે નિત્યવક્તા મૂંગા રહે ત્યારે એને મૌન ન કહેવાય પણ ચુપકીદી કહેવાય.

ચુપકીદી એ ભાગેડુવૃત્તિ છે જ્યારે મૌન એ કાયમી સ્વભાવ છે. નરેન્દ્ર મોદી જે માર્ગ અપનાવી રહ્યા છે એ શોભાસ્પદ નથી. તેમની ઇમેજ ખરડાઈ રહી છે. શું હાથમાં આવી રહ્યું છે મૌન રહેવાથી? તેમને વળતો પ્રહાર થાય એનો ડર લાગે છે તો આ જગતમાં કયા નેતા સામે વળતો પ્રહાર નથી થયો? તમે પોતે તમારા પ્રતિસ્પર્ધી સામે વળતા પ્રહાર નથી કર્યા? ૫૬ ઇંચની છાતીનો દાવો કરવાનો અને શાબ્દિક પ્રહારોથી ભાગવાનું એમાં વિસંગતિ નથી? નરેન્દ્ર મોદી ભારતીય રાજકારણને રંગમંચ સમજે છે જેમાં તેઓ એકપાત્રી નાટકના અભિનેતા છે. ન મંચ પરથી કોઈએ બોલવાનું, ન શ્રોતાએ બોલવાનું. નરેન્દ્ર મોદી એક વાત ભૂલી જાય છે કે એકપાત્રી પ્રયોગનો પ્રેક્ષક પણ સભાગૃહમાં બેઠા-બેઠા અભિનેતાના અભિનયનું અને એકોક્તિઓનું મૂલ્યાંકન કરતો હોય છે.

મન કી બાતની એકોક્તિઓનું આકર્ષણ હવે ઝાંખું પડી રહ્યું છે એનું આ કારણ છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામે લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 30 જૂન 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/feature-columns-30-6-2015-5