મૅગ્નોલિયાનાં વૃક્ષો પર પંદર દિવસ વહેલાં ફૂલો આવી ગયાં હતાં. ફૂલોની બોછારે લંડનના પ્રિયતમ સ્પ્રિંગના આગમનની છડી પોકારી હતી. હાઈ સ્ટ્રીટના પિડેસ્ટ્રિયન ઝોનમાં અબાલવૃદ્ધોનાં ટોળાં ઊભાં રહીને શરીરના રૂંવેરૂવાંને તડકો પીવડાવી રહ્યાં હતાં. મોસમના આ ખુશમિજાજની વચ્ચે ઋતુરાજ અચાનક રિસાઈ ગયા અને 25મી એપ્રિલ, મંગળવાની સાંજથી એણે મોં ફેરવી લીધું! શિયાળાને શરમાવે એવા અતિ ઠંડા સુસવાટા શરૂ થયા. ઈસ્ટર, રૉયલ વેડિંગ, મે ડે અને શનિ-રવિની જાહેર રજાઓને કારણે અગિયાર દિવસનું મિની વૅકેશન મળવા છતાં લંડનના રસ્તાઓ સૂમસામ નજરે પડવા લાગ્યા. અધૂરામાં પૂરું કરવા 27 અને 28 એપ્રિલના દિવસે, લંડનવાસીઓ મૃદુતાથી જેને 'શાવર્સ’ કહે છે તેવા વરસાદનાં ઝાપટાં પડ્યાં. તારીખ 29મી એપ્રિલ, 2011, મંગળવાર, વિલિયમ અને કૅથેરાઇન(કૅટ)નાં લગ્ન હોવાથી તે બંને ઉપરાંત બ્રિટનને માટે; ખાસ કરીને લંડનવાસીઓને માટે અતિ મહત્ત્વનો દિવસ હતો. સોમવારે તો હવામાન વિભાગે મંગળવારે વરસાદી વાતાવરણ રહેવાની અધિકૃત જાહેરાત પણ કરી દીધી. મંગળવારે થોડો તડકો ફેલાવવાની સૂરજને વિનંતી કરતાં શીર્ષકો સોમવારનાં અખબારોએ કર્યાં. મંગળવારે વરસાદ પડશે કે કેમ? પ્રિન્સ અને કૅટનું પ્રોસેશન ખુલ્લી ઘોડાગાડીમાં નીકળશે કે બંધ કારમાં? આ બાબતો પર લાખો પાઉન્ડનો સટ્ટો ખેલાયો!
ઠંડી અને વરસાદને ‘મુંહતોડ’ જવાબ આપવાની પૂરતી તૈયારીની સાથે અમે વેસ્ટમિન્સ્ટરના સ્ટેશનની બહાર નીકળ્યા ત્યારે બિગબેનના ટાવરે સવારના સાડા આઠનો ટકોરો વગાડીને અમારું સ્વાગત કર્યું. પરંતુ આ સમયબદ્ધ સુમધુર ધ્વનિના સ્વાગતના આનંદનો અમે અહેસાસ કરીએ તે પહેલાં અમારી ભ્રમણાના ભૂકા ઊડી ગયા! ઇલ્ફૉર્ડથી વેસ્ટમિન્સ્ટર સુધીના પ્રવાસ દરમિયાન ખાસ ભીડ જોવા મળી ન હતી. તેથી અમારા ગ્રૂપના એક ભોળા સજ્જને ખુશી વ્યક્ત કરી હતી : ‘આવી ખરાબ મોસમમાં આપણા જેવા કોક જ હરખપદૂડા ઘરની બહાર નીકળે!’ ત્યાં કાઠિયાવાડી લહેકો સંભળાયો : ‘બેસી રહેવું’તું ને તારે ઘરમાં! તારો ગગો પૈણતો હોય તેમ ધોડતો તો આવ્યો ’છ!’
છાપાંઓમાં આવેલા લલ્લુ-પંજુઓના ઇન્ટરવ્યૂને આધારે કરેલી, લગ્નસ્થળે ઓછી ભીડ હશે એવી અમારી ગણતરી સાવ નિરાધાર સાબિત થઈ! અમારા બોલવાના હોશ ઊડી જાય એટલી, નજરમાં ન સમાય તેટલી માનવમેદની ચારે તરફ ફેલાયેલી નજરે પડી! રાણી એલિઝાબેથના ગગાના ગગાને પૈણતો જોવા માટે લોકોનાં ધાડેધાડાં કોણ જાણે ક્યાં ક્યાંથી ધોડતાં આવીને ઊભાં રહી ગયાં હતાં!
ચાર્લ્સ-ડાયેનાના લગ્નના પ્રસંગમાં દરબારી પ્રભાવની સાથે પરીકથાની વિભાવના સંકળાયેલી હતી. પ્રિન્સ અને કૅટનાં લગ્નમાં જનતા સમર્થક હતી. ચાર્લ્સનાં લગ્નમાં લોકો કુતૂહલભર્યા પ્રેક્ષકો હતા. પ્રિન્સ-કૅટનાં લગ્નમાં મોટી સંખ્યામાં ઊમટી પડેલા લોકો જાનૈયાની જેમ મહાલતા હતા. ઘણા લોકો લગ્નના મહેમાન તરીકેનો આનંદ લૂંટવા હૅટ પહેરીને ફરતા હતા. જાણે દરેક જણ આમંત્રિત હોય તેવો માહોલ હતો!
‘ક્યાંક ઝટ ઊભા રહો. નીકર પાછા સ્ટેશનમાં ધકેલાઈ જશો!’ સહપ્રવાસીની ચેતવણી સાંભળીને અમે બિગબેનના રોડ ઉપર ઍબી, (ચર્ચ: લગ્નસ્થળ) દેખાય એવી રીતે ટોળાંની પાછળ ઊભાં રહ્યાં. વેડિંગના ટાઇમ-ટેબલ પ્રમાણે હજી મહેમાનો આવવા શરૂ થયા ન હતા. પણ ચર્ચિલ આવીને ઊભા હતા! અમારી સામે જ ચર્ચિલનું બાવલું ઊભું હતું. બાવલાને જોવાની સાથે જ મન ચકડોળે ચડ્યું, ગાંધીજી, સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ … સ્વાતંત્ર્ય … ચર્ચિલનાં વિધાનો … કેટલો મહાન માણસ! પણ ઉદાત્ત થઈ શક્યો નહીં! સાચે જ મહાનતા અને ઉદાત્તતા ભાગ્યે જ સાથે સ્ફુટ થાય છે … તેટલામાં સાથીદારનો મોબાઈલ જાગ્યો: ‘કયા પક્ષેથી આવ્યા છે? કૅટબાઈના કે વિલિભાઈના …? જોજો. અગિયાર પાઉન્ડથી વધારે ચાંદલો કરતા નહીં! …’
ચાંદલો કરવાનું મન થાય તો કૅટને કરવો જોઈએ. કારણ કે એ સામાન્ય કુટુંબની દીકરી છે. ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગની છોકરીઓની પીડા એણે અનુભવી છે. નિશાળનાં વરસોમાં એ એની સહાધ્યાયીઓની અવહેલનાનો ભોગ બની હતી. એની સાથે કોઈ જમતું નહીં. એને સતત પજવવામાં આવતી હતી. એ પરેશાન થઈને નિશાળની સીડી પર બેસીને એકલી રડતી હતી. કોઈ ક્રૂર વિદ્યાર્થીએ એના બેડશીટને અઘારથી બગાડી નાખ્યો હતો … કૅટ આ બધી વાત ભૂલી નથી. એણે મને વિલિયમે આમંત્રિતોને વૅડિંગ ગિફ્ટ આપવાને બદલે વિદ્યાર્થીઓને થતી પજવણીની વિરુદ્ધમાં કાર્યરત બ્રિટનની જાણીતી “Beatbullying’ નામની સંસ્થાને ડોનેશન આપવાની અપીલ કરી હતી.
ચાંદલો નહીં કરવા પૂરતું અમે વર-કન્યાની અપીલને માન આપ્યું! પરંતુ ફોનના પ્રતાપે ‘જાનમાં કોઈ પૂછે નહીં ને કહે કે હું વરની ફૂઈ!’ એ કહેવત ભૂલીને અમે પણ સાંજ સુધી જાનૈયાના મૂડમાં રહ્યા.
સાડા નવની આસપાસ પહેલા ચુંબન જેવા કોમળ તડકાને ઓઢીને ચંદ્રમુખી જેવા સૂરજે પહેલા મહેમાન તરીકે આકાશમાં પ્રગટ થઈને વરસાદ વિનાના કોરા દિવસની ગૅરન્ટી આપી. લોકોનાં ટોળાંએ શિશિર-વર્ણા સૂરજને ઉલ્લાસના ઉદ્ગારોથી આવકાર્યો. સૂરજની આલબેલ સાંભળીને જાણે મહેમાનોના પગમાં જોર આવ્યું હોય તેમ દેશી-વિદેશી, જાણીતા-અજાણીતા મહેમાનો એક પછી એક મોટરમાં આવવા લાગ્યા. એક આફ્રિકન સન્નારી બે એસ્કૉર્ટની સાથે ચાલતી પસાર થઈ. લોકોએ એની સામે હાથ હલાવીને ‘હાય! હાય!’ કહ્યું. તે જોઈને એણે પેટ બહાર કાઢીને મોં અને હાથથી ચાળા કરીને લોકોને મનોરંજન પીરસ્યું. જનતાના લાભાર્થે ઍબી તરફના રસ્તાઓના ખૂણે ઊભીને બૅન્ડપાર્ટી ગીત સંભળાવતી હતી. એક ગીત પૂરું થયા પછી બૅન્ડ-પાર્ટી એટેન્શનની મુદ્રામાં ખાસ્સી વાર ઊભી રહેતી હતી. આ અંગે ટોળાંમાંથી એક ચબરાકિયું સાંભળવા મળ્યું : ‘ઊભા રહેવાનું રિહર્સલ બહુ કર્યું લાગે છે!’
અમે ટોળાંની પાછળ ઊભા હતા. જોવાનું ઓછું. અલપઝલપ અને લોકોના અવાજો અને પાર્લામેન્ટના બિલ્ડિંગ પર ગોઠવેલાં સ્પીકરો દ્વારા વધુ જાણવા મળતું હતું. એસ્કૉર્ટ સાથે કે એસ્કૉર્ટ વિના કાર એક પછી એક ઍબી તરફ દોડી જતી હતી એ અમે જોઈ શકતા હતા, પણ લોકોનાં અભિવાદનના અવાજો સાંભળીને મહેમાનોનાં નામ જાણતા હતા. ટોળામાંથી અવાજો ઉઠતા, ‘બૅકમૅન! બૅકમૅન! અમે જાણતા : ‘બૅકમૅન! બૅકમૅન!!’ કોઈએ કહ્યું, :’હૈય! ડેવિડ! ડેવિડ!’ અમે જાણ્યું કે પ્રાઇમ મિનિસ્ટર ડેવિડ કૅમેરોન આવી પહોંચ્યા લાગે છે.
ડરહામના ખાણિયાના વંશજની પુત્રી કૅથેરાઇન મિડલટન ભાવિ રાજાને પરણી રહી હતી. આ એક સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક સંધિકાળનો અવસર હતો. રાજવી પરિવાર અને કૉમનમૅનનો પરિવાર દીર્ઘસૂત્રી સંબંધોથી જોડાઈ રહ્યા હતા. રજવાડી ખાનદાનની પરંપરાને નવો વળાંક આપવામાં આવી રહ્યો હતો. બ્રિટનની વિરલ રાજાશાહી વિશ્વને લોકશાહીનો નવો પાઠ શીખવી રહી હતી. શાહી પરિવાર દ્વારા ધીમો પણ વ્યવસ્થિત સામાજિક પરિવર્તનનો સ્વીકાર કરવામાં આવી રહ્યો હતો. આ લગ્નપ્રસંગે શાહી પરિવારે ઢોલ પીટ્યા વિના લીધેલાં પગલાંઓ દ્વારા એની પ્રતીતિ થઈ રહી હતી. મહેમાનોના આગમનની વચ્ચે લોકોએ જ્યારે એકથી વધારે લક્ઝરી બસને ઍબી તરફ જતી જોઈ ત્યારે તેઓ અચંબામાં પડી ગયા હતા. બસમાં બેઠેલા મહેમાનો તરફ જોઈને આ અચંબો બેવડાયો હતો, કારણ કે પૅલેસ તરફથી આવતી આ બસોમાં રાજવી પરિવારના સભ્યો બેઠા હતા! પ્રેક્ષકો માત્ર નહીં, લાઇવ કૉમેન્ટરી આપતા ટીવીના હૉસ્ટ પણ ઘડીભર મૂંઝાઈ ગયા હતા કે શું બોલવું? કેવી રીતે કહેવું? જાણે શબ્દ વલ્ગર ન હોય!
આ ઉત્સવ અનેક રીતે અનન્ય હતો. પ્રણાલિકાઓ અને શુષ્ક ઔચિત્યના સ્થાને લોકોની ઉમળકાભરી સામેલગીરીને અગ્રતા આપવામાં આવી હતી. અને ઉચિતપણે જ આની પહેલ જનતાના ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિ એવા પ્રાઇમ મિનિસ્ટર ડેવિડ કૅમેરોન દ્વારા કરવામાં આવી હતી. એણે આ ઉત્સવને જનતા સુધી પહોંચાડવાને માટે પાર્ટીઓ યોજવાનું એલાન કર્યું હતું. એકલા લંડનમાં જ નવસો ઉપરાંત સ્ટ્રીટ પાર્ટીઓ યોજાઈ હતી. કૅમેરોને પોતે ડાઉનિંગ સ્ટ્રીટમાં પાર્ટી યોજી હતી. લગ્નમાં ઉપસ્થિત રહેવા ઍબી તરફ જતાં કૅમેરોને કહ્યું હતું : ‘We’re quite a reserved lot; the British. But when we go for it, we really go for it.’
પંદરેક દિવસ પહેલાં ‘ટાઇમ્સ’માં મેં વાંચ્યું કે પ્રિન્સ-કૅટના લગ્નપ્રસંગે રાણી પીળી હૅટ પહેરશે કે કેમ એ વિષય પર મોટો સટ્ટો ખેલાયો હતો. પરંતુ રાણીની કાર પસાર થઈ રહી છે એવું મેં જાણ્યું ત્યારે રાણીની ઝાંખી મેળવવાના હેતુથી મેં ટોળાંમાં થોડી ઘૂસ મારીને પગ ઊંચા કરીને જોવા પ્રયત્ન કર્યો. રાણીની કાર ઝડપથી પસાર થતી મેં જોઈ. મેં એ પણ જોયું કે રાણીએ પીળા પોશાકની સાથે પીળી હૅટ પહેરી હતી. હું મારા પહેલાંના સ્થાને પાછો ફરું તે પહેલાં એક પોલીસે મને એની પાછળ આવવાનું કહ્યું. એ મને પાર્લમેન્ટના બિલ્ડિંગની સામેની ગલીમાં લઈ ગયો. ત્યાં બીજા બે પોલીસો એક આફ્રિકન પ્રોઢ પુરુષની સર્ચ કરી રહ્યા હતા. પેલા પોલીસે મને મારું ફેમિલી નેમ પૂછ્યું. મેં કહ્યું એટલે એણે સ્પેલિંગ પૂછ્યો. મેં એને મારા પાસપોર્ટની કૉપી બતાવી. એણે કોપીનાં પાનાં ફેરવી, વિસાનું પાનું વાંચીને મને જવાનું કહ્યું. મારી પાછળ જ પેલો આફ્રિકન માણસ આવ્યો અને મારી સાથે ચાલતાં ચાલતાં આવેશમાં બોલવા લાગ્યો. તેમાંથી હું કંઈક આટલું સમજ્યો : ‘તેઓ (અંગ્રેજો) રેસિસ્ટ છે … આટલા બધામાંથી આપણને જ પકડ્યા … મને કહે કે dipping gang (ખિસ્સા-કાતરુઓની ટોળી) આ એરિયામાં ફરે છે એવો મૅસેજ તેઓને મળ્યો હતો ..’ (મારી આ નવી ‘ઉપાધિ’ના કે શંકાસ્પદ નિવૃત્તિકાલીન પ્રવૃત્તિના ક્ષણજીવી અનુભવથી વિપરીત અનુભવ બીજે જ દિવસે થયો. હું મારા પુત્રની સાથે ઇલ્ફૉર્ડના વેલેન્ટાઇન પાર્ક તરફ જઈ રહ્યો હતો ત્યાં ત્રીસેક વરસના એક અંગ્રેજ યુવાને હાથ ઊંચો કરીને મને કહ્યું : ‘હાય! બૉબી ! અહીં પોલીસ બૉબી તરીકે ઓળખાય છે, આપણા દેશમાં કોઈએ મને ‘એ ય, પોલીસ!’ કહ્યું હોત તો મને ખરાબ લાગ્યું હોત. પણ અહીંયા પોલીસની મથરાવટી સારી હોવાથી મને સારું લાગ્યું! મને થયું કે નક્કી મારી પર્સનાલિટી જોઈને આ અંગ્રેજે મને બૉબી કહ્યો લાગે છે. નહીંતર અતડા અંગ્રેજો સામેથી કોઈને બોલાવે? આ પ્રમાણે હું મારી બાબતમાં પૉઝિટિવ થિંકિંગ કરતો હતો ત્યાં મને ધરતી પર ઉતારતા મારા સુપુત્રે કહ્યું, ‘તમારું જૅકેટ જોઈને એણે તમને બૉબી કહ્યું … અહીં પોલીસો આવું જ જૅકેટ પહેરે છે!’
અહીં વરસોથી રહેતા એક મિત્ર પણ અમારી સાથે હતા. એની પાછળ પાછળ અમે ચાલતા હતા એટલે અમે એને ‘ગુરુ’ કહીને બોલાવતા હતા. મને હેમખેમ પાછો આવેલો જોઈને અને/અથવા મારી ‘આપવીતી’ સાંભળીને સહુ પ્રથમ એ જ ગભરાઈ ગયા. ગુરુએ આજ્ઞા કરતાં કહ્યું : હવે આપણે એક જગાએ ઊભા રે’વું જ નથી. આપણે હાલતા હાલતા જોશું. એવું હશે તો ટીવી પાસે ઊભા રહીને જોશું … ઈ બા’ને તમારે રસ્તાઉ પણ જોવાશે …’
આ ધાંધલમાં સાંભળવા મળ્યું કે વરરાજા વિલિયમ અને અણવર હૅરી ઍબીમાં પહોંચી ગયા છે. કૅટની બહેન પિપ્પા પણ બ્રાઇડમૅઇડસ અને પૅજબૉયઝને લઈને ઍબીમાં પહોંચી ગઈ છે. અને … વિલિયમ વરરાજા કૅટ વહુરાણીની રાહ જોઈ રહ્યા છે … એણે 45 મિનિટ રાહ જોવી પડશે …! એને માટે આ કંઈ નથી. બિચારો નવ વરસથી રાહ જોઈને બેઠો છે! પોણો કલાક વધારે!
પ્રેમમાં તો કોઈ પણ પડી શકે છે. એ કંઈ ખાસ રોમૅન્ટિક બનાવ નથી. પ્રેમમાં ટકી રહેવું એ સાચો રોમૅન્ટિક અનુભવ છે. પ્રિન્સ અને કૅટ વચ્ચે નવ વરસનું સમવયસ્કોનું સાહચર્ય હતું. કહોને, એક દાયકાનો પ્રેમ! અનેક ચડ-ઊતરમાંથી પસાર થયેલો પ્રેમ! અનેકાનેક ખેંચતાણની વચ્ચે પણ અતૂટ રહેલો તદ્દન વિરોધાભાસી બે છેડાના માનવીનો સહવાસ! પરીકથા શબ્દ જૂનો થઈ ગયો છે. ‘સન્ડે ટાઇમ્સ’ની પત્રકાર ઇન્ડિયા બ્રાઇટ કહે છે કે પ્રિન્સ અને કૅટનો પ્રેમ ‘દીવાનાની પરીકથા’ જેવો છે. મેં વેડિંગ ટાઇમ-ટેબલ જોયું. હવે પછીના લગભગ બે કલાક આ દીવાનાઓને ઉત્કટ પ્રેમની અમીવર્ષામાં ભીંજાતા અને લોકોને ભીંજવતા જોવાનો લહાવો લેવાનો હતો. ખામોશ! મને એકલો રહેવા દો! ચાલવા દો! પ્રેમના મહાકાવ્યને વાસ્તવની ધરતી પર ભજવાતું આંખ ભરીને જોવા દો!
ઍબીથી લગભગ એક માઈલ દૂર ગૉરિંગ હોટલમાં બ્રિટનની ભાવિ રાણી કૅથેરાઇન, કૅટ એના પિતા માઇકલ મિડલટનની સાથે ઍબી આવવા માટેના નિશ્ચિત થયેલા સમયની રાહ જોતી બેઠી હતી. એનું ચાલત તો એ દોડીને પહોંચી જાત, કેમ કે ત્યાં વિલિયમ 45 મિનિટથી રાહ જોઈ રહ્યો હતો. Punctuality is courtesy of King! કૅટ બીજા પોણા કલાક પછી રાજપરિવારનો એક ભાગ બની રહેવાની હતી. અત્યાર સુધી જાળવી રખાયેલું બ્રિટનનું એક રહસ્ય સાચવીને કૅટ બેઠી હતી. હોટલ ગૉરિંગમાં … શીખોમાં કન્યાદાનનો રિવાજ નથી, ફેરા ફરતી વખતે પિતા જ દીકરીના ખભે હાથ મૂકે છે. અંગ્રેજી રિવાજ પ્રમાણે પિતા પુત્રીનો હાથ ઝાલીને ચર્ચમાં લઈ જાય છે.
બીગબેન 10.50નો સમય બતાવી રહી હતી. વાતાવરણ પ્રમાણમાં ઠંડું હતું. ત્યાં એકાએક ગરમાવો ફેલાઈ ગયો. સ્પીકરો ગાજી ઉઠ્યાં. હજારો હાથ ફોન કૅમેરા અને કૅમેરા પકડીને ઊંચા, વધુ ને વધુ ઊંચા થઈને આતુરતાના આકાશને આંબવા તત્પર બન્યા. કૅટ આવી રહી હતી. મધ્યમ વર્ગની એક યુવતી તરીકે છેલ્લો પ્રવાસ કરી રહી હતી. કારમાં સફેદ વેડિંગ ડ્રેસ પહેરીને, હાથમાં બુકે લઈને કૅટ પિતાની પાસે બેઠી હતી અને હરખઘેલા લોકોનાં ટોળાં તરફ જોઈને હસતી અભિવાદન ઝીલતી હતી. કૅટના આગમનને સૂચવતા ચર્ચના ઘંટ વાગ્યા. પિતા માઇકલ પુત્રી કૅથેરાઇનનો હાથ ઝાલીને હળવેકથી ચર્ચમાં પ્રવેશ્યો.
કૅટના આગમનની સાથે એક રહસ્ય છતું થયું. લોકોમાં, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓમાં કૅટના વેડિંગ ડ્રેસને જોઈને ઉન્માદ વ્યાપી ગયો હતો. પત્રકારો અને ફૅશનડિઝાઇનરોએ ઘણી ખણખોદ કરવા છતાં કૅટના વેડિંગ ડિઝાઇનર વિશે માહિતી મળી શકી ન હતી. હવે પછીના ત્રણ દાયકાઓ સુધી જેનો પ્રભાવ રહેવાનો છે એવા કૅટના વેડિંગ ડ્રેસની ડિઝાઇનર એલેકઝાંડર મૅકવીનની સારાહ બર્ટન હતી. ડાર્ક હૉર્સ ! વિશ્વભરના માંધાતા ફૅશનસમ્રાટો આંખ ચોળતા રહી ગયા !
હાઇડપાર્કમાં લાખો માણસોની મેદની જાયન્ટ ટીવી સ્ક્રીન પર ઍબીની અંદરની ભવ્યતાની સાથે લગ્નની વિધિ જોઈ રહી હતી. કૅટને એબીમાં પ્રવેશતી મહેમાનો શ્વાસ રોકીને ડોકાં ઊંચાં કરીને જોતા હતા. કૅટ લગ્નવેદી પાસે આવીને ઊભી રહે નહીં ત્યાં સુધી રિવાજ પ્રમાણે વિલિયમ આંખ ઊંચી કરીને જોઈ શકે તેમ ન હતો. અણવર હૅરીએ કૅટ તરફ એકથી વધુ વાર જોઈને વિલિયમને કહ્યું : ‘Wait till you see the dress.’ આ વાક્ય કોઈએ સાંભળ્યું ન હતું. પ્રતિષ્ઠિત અખબારોએ ‘હોઠ વાંચનારાઓ’(Lip Readers)ની સેવાઓ લઈને વર-વધૂના હોઠની મૂવમૅન્ટના આધારે આ વાક્યો નક્કી કર્યાં હતાં ! કૅટ વિલિયમની પાસે આવીને ઊભી રહે અને એ મહાન ક્ષણોએ કૅટ અને વિલિયમ એકબીજાને કોમળતાથી જોઈ રહે છે. સમગ્ર વાતાવરણને ભરી દેતું સ્મિત રેલાવીને પ્રિન્સ કહે છે ‘You are beautiful.’ હોઠનું આ એક વાચન છે. બીજું વાચન પણ એ જ હોઠ વાંચનારે કર્યું છે તે જોઈએ : ‘Your eyes look just like my mother’s, you’re so beautiful.’
પ્રેમમાં જ મહાનતા – greatness અને ઉદાત્તતા goodness સમાયેલી છે. ઍબીની રજવાડી ભવ્યતા ‘વાહ વાહ’ કહેવા પૂરતી ઠીક હતી. બાકી મારે મન રસ પડે તેવી બાબત, જેનાં લગ્ન હોય એનાં ગીત ગવાય, એ જ હતી. રૉયલ વેડિંગ મારે મન પ્રેમના પર્વની ઉજવણી હતી. લગ્ન સમયે બોલાતી પ્રાર્થનાઓમાં જાણે આ જ લાગણીઓના પડઘા પડ્યા હતા. કૅટના નાના ભાઈ જેમ્સ મિડલટને રોમન્સમાંથી શબ્દો વાંચ્યા હતા. ‘Let love be genuine; hate what is evil; hold fast to what is good; love one another with mutual affection, outdo one another in showing honour.’ લંડનના બિશપ ડૉ. રિચાર્ડ ચાર્ટ્રેસના ભાષણના શબ્દો દરેક યુગલ અને પ્રેમમાં જીવનનું સૌન્દર્ય શોધતા પ્રત્યેક પ્રેમીએ હંમેશાં યાદ રાખવા જેવા હતા : ‘Marriage should transform, as husband and wife make one another their work of art. This transformation is possible as long as we do not harbour ambitions to reform our partner.’ વિલિયમ અને કૅટે સાથે મળીને જે પ્રાર્થના લખી છે તે ભવિષ્યમાં વેડિંગ પ્રેયર તરીકે ઉપયોગ થાય તેવી શક્યતા છે. આ પ્રાર્થનામાં એ બંનેની ધરતીના સંતાન બની રહેવાની અભિલાષા વ્યક્ત થાય છે : ‘… In the busyness of each day keep our eyes fixed on what is real and important in life and help us to be generous with our time and love and energy.’
લગ્નની આખી વિધિ દરમિયાન મને બે પ્રસંગો ચિત્તાકર્ષક લાગ્યા. પહેલો પ્રસંગ લંડનના બિશપના વક્તવ્યના શરૂઆતના શબ્દોનો જનસમુદાય પર પડેલા નૈસર્ગિક પ્રભાવનો હતો. મંગળવારે સંત કૅથેરાઇન ઑફ સિયેનાના ફૅસ્ટિવલનો દિવસ હતો. બિશપે એના ભાષણની શરૂઆત એ શબ્દોથી કરી હતી : ‘Be who God meant you to be and you will set the world on fire.’ આ શબ્દો બોલતા હતા ત્યારે મેં અનેક શ્રદ્ધાળુઓને ક્રોસનું ચિહ્ન કરતાં અને આંખ લૂછતાં જોયા. જેનાં લગ્નના સ્થળે દશ લાખથી વધારે લોકો એકઠા થયા હતા અને જેનાં લગ્ન અર્ધા વિશ્વના લોકોએ નિહાળ્યાં હતાં તેવા યુગલે માટે આથી વધારે યોગ્ય શબ્દો કયા હોઈ શકે?
બીજો પ્રસંગ આ યુગલની સાયુજ્યતાના સંગીતને સાંભળવાનો નહીં પણ જોવાનો હતો. બિશપે જ્યારે વર-કન્યાએ કહેલા ‘I Will’ શબ્દોનો ઉલ્લેખ કર્યો ત્યારે પ્રિન્સ અને કૅટ એકબીજાની સામે જોઈને હસ્યાં હતાં. તેઓએ નિ:શબ્દ રહીને જાણે વાતચીત કરી હતી. આ હતી સિન્ક્રોનિસિટી. સમકાલીન સંવેદના. એક જ સમયે થતી સમાન અનુભૂતિ. કાર્લ ગુસ્ટાવ હ્યુંગે શોધેલા આ શબ્દને માટે એને નોબેલ આપવાની જરૂર હતી તેવું ઓશોએ કહ્યું હતું, તે પણ આ દૃશ્ય જોતાં યાદ આવ્યું.
બપોરના સાડા બાર વાગ્યે શાહી રિવાજ પ્રમાણે ખુલ્લી ઘોડાગાડીઓમાં પ્રૉસેશન શરૂ થયું. આ ભપકાદાર પ્રસંગમાં બે બાબત ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવી રહી. પ્રિન્સ અને કૅટ ખુશખુશાલ હતાં. ઘોડાગાડીમાં બેસતી વખતે કૅટ બોલી હતો : ‘I’m so happy!’ એવું હોઠવાચકોએ વાંચ્યું હતું. બીજે દિવસે કટાર-લેખકોએ નોધ્યું હતું કે કૅટ મીઠડી અને સાચુકલી છોકરી છે. જેવું અનુભવ્યું એવું એણે તરત કહી દીધું. રાજવી પરિવારમાં ઊછરેલી છોકરી આવું ભાગ્યે જ કહે ! બીજી બાબત પિપ્પા અને હૅરી વચ્ચેની કૅમિસ્ટ્રીની હતી. બંને વચ્ચે ઈલુ ઈલુ શરૂ થઈ ગયું હોય તો નવાઈ પામવા જેવું નહીં લાગે! Time will tell …
આ પ્રકારના સમારંભોમાં કોઈ પ્રેક્ષકને રમૂજ કરવાનું મન ન થાય તો જ નવાઈ! ઍબીમાંથી મહેમાનો જેવા વિદાય થયા કે તરત જ બૅન શેવર્ડ નામનો ચર્ચનો સેવક રેડ કાર્પેટ પર દોડી ગયો અને ઊંધે માથે, બે હાથ પર (જેને cartwheel કહે છે) ચાલવા લાગ્યો! લોકોમાં હસાહસ થઈ. એના ફોટાઓ પડ્યા અને ફોન કૅમેરા દ્વારા પ્રિન્સનાં લગ્નના ફોટાઓની સાથે દુનિયાભરમાં ફરી વળ્યા!
દશેરાના દિવસે ઘોડો દોડે નહીં તેવું ઓછું છે? મોકાના સમયે પણ ઘોડો ભાગી જાય છે! પ્રિન્સ અને કૅટ ચાર ઘોડાઓની ગાડીમાં ઍબી તરફથી પૅલેસ તરફ પ્રૉસેશનમાં જઈ રહ્યાં હતાં તે સમયે ઘોડાગાડીને એસ્કોર્ટ કરતા ઘોડેસવાર સૈનિકોનો એક ઘોડો લોકોના આનંદભર્યા કલશોરથી ગભરાઈને ઘોડેસવાર સિપાઈને પછાડીને હાઇડપાર્કમાં આવેલા એના બૅરેક તરફ ભાગી ગયો! ઘોડો કે અસવાર ઘવાયા ન હતા. હા, બીજે દિવસે એક પત્રકારે લખ્યા પ્રમાણે અસવારનું ગૌરવ ઘવાયું હતું!
કિસ કરવી છે કે જોવી છે? એવો વિકલ્પ હાજર હોય એવી રીતે ગુરુએ કહ્યું, ‘કિસ જોવી હોય તો પૅલેસ તરફ ચાલો, પગ ઉપાડજો.’ મેં વેડિંગ ટાઇમ-ટેબલમાં જોયું. પૅલેસની બાલ્કનીમાં નવદંપતી દોઢ વાગ્યે ઊભાં રહેવાનાં હતાં. સમય અમારા હાથમાંથી સરકી રહ્યો હતો. બકિંગહામ પૅલેસ પાસેના ધ મૉલ નામના રોડ અને એની આસપાસના રસ્તા પર માનવમહેરામણ છલકાયો હતો. કેટલાક ત્રણ ત્રણ દિવસથી અહીં ધામા નાખીને પડ્યા હતા. કેટલાક ત્રીસ કલાકથી અહીં બેઠા હતા. હરખપદૂડા પ્રેક્ષકોમાં 82 વરસનાં માજી પણ સ્વેટર ગૂંથતાં બે દિવસથી મેદાનમાં જ બેઠાં હતાં. જાનૈયાઓને મળવા ઉતારે વર કે કન્યાનાં સગાં જાય તે રીતે લગ્નની આગલી રાતે પ્રિન્સ અને હૅરી ખુલ્લી જગામાં બેડિંગ પાથરીને સૂતેલા લોકોને મળવા ગયા હતા. આમજનતાની લાગણી સમજવાની બે ભાઈઓની સમજને કારણે પણ લોકોનો ઉત્સાહ દ્વિગુણિત થયો હતો. પાંચ લાખ માણસોનું ક્રાઉડ આનંદમાં ઊછળી રહ્યું હતું. આ ટોળાંને કંટ્રોલમાં રાખવા બ્લૂ યુનિફોર્મ પહેરેલા પોલીસો ખભેખભા અડાડીને પૅલેસની સામે ઊભા હતા. હજારોની સંખ્યામાં નાના-મોટા યુનિયન જૅક્સ હાથમાં રાખીને ફરકાવતા લોકોનાં ટોળાં અહીં-તહીં ફરી રહ્યાં હતાં. હજારો કૅમેરા ફોન પૅલેસની બાલ્કની તરફ મંડાયેલા હતા. વાતાવરણ એકદમ રોમૅન્ટિક હતું. નવદંપતીને કિસ કરતું જોવા માટે દરેકની આંખ તરસતી હતી. એક મિનિટથી પણ ઓછા સમયના દૃશ્યને જોવા માટે કદાચ આ લોકો બીજા ત્રીસ કલાક રાહ જોવા તૈયાર હતા. આમે પણ અગિયાર દિવસના મિની વૅકેશનનો મૂડ સર્વવ્યાપી હતો. આવા હૂંફાળા વાતાવરણમાં રોમાન્સનો રોમાંચ અનુભવવો એ કૅક પરની આઇસિંગના સ્વાદ લેવા જેવું હતું!
નાનાં-મોટાં દરેક ઉત્સવના ઉમંગમાં હતા. છોકરીઓ બાલ્કની તરફ યુનિયન જૅક કે કૅમેરા ફોન હલાવીને બોલતી હતી. ‘Kiss! Kiss! Give us a kiss!’ મને ‘As You Like It’ ની રૉસેલીન્ડ યાદ આવી. ‘Come, woo me, woo me, for now I am in a holiday humour and like enough to consent.’ લોકોની પ્રતીક્ષા ફળી. દોઢ વાગ્યે બાલ્કનીઓમાં પ્રિન્સ અને કૅટ આવીને ઊભાં. તેઓની આજુબાજુ રાણી, ચાર્લ્સ, મિડલટન પરિવાર વગેરે ઊભાં હતાં. બાલ્કનીની સામે ઊભેલી મેદનીએ જાણે તાલબદ્ધ અવાજે બોલવું શરૂ કર્યું. ‘Kiss! Kiss!’ પ્રિન્સ અને કૅટ શરમાતાં મેદનીને જોઈ રહ્યાં. પ્રિન્સે કૅટને આછી કિસ કરી. એ એટલી ત્વરિત હતી કે ઘણાં બરાબર જોઈ પણ શક્યાં નહીં. તો પણ પાંચ લાખના શુભેચ્છક ક્રાઉડ તરફથી કિસની સ્વીકૃતિનું અભિવાદન કરવામાં આવ્યું. પરંતુ જે લોકોએ દિવસો અને કલાકો સુધી તપ કર્યું હતું તેઓને સંતોષ થયો નહીં. તેઓએ બૂમ પાડવાનું ચાલુ રાખ્યું. ‘Kiss her again!’ રૉયલ એરફૉર્સના પૅલેસ તરફના ફ્લાય-પાસ્ત વખતે પ્રિન્સે કૅટને બીજી કિસ કરી. કૅટ મુક્ત મને હસી. પ્રિન્સે સ્મિત કર્યું. પહેલી કિસ ક્રાઉડ માટે હતી. બીજી કિસ કૅટને હંમેશાં યાદ રહે તેવી હતી. મેદનીએ ચિત્તભ્રમ થઈ ગયો હોય તેવા આનંદથી એ બીજી કિસને વધાવી લીધી!
બીજી કિસ real હતી. કિસમાં passion – આવેગ હતો. એની ઝંકૃતિ આંખે જોનારાઓની સાથે ટીવી સ્ટુડિયોમાં બેસીને લાઇવ કૉમેન્ટરી આપતા અનુભવી હૉસ્ટે પણ અનુભવી! ITVના સ્ટુડિયોમાં આ પ્રસંગની કૉમેન્ટરી આપતાં આપતાં હૉસ્ટ ફિલિપ સ્કોફિલ્ડ એટલા હૉટ થઈ ગયા હતા કે એણે એની બાજુમાં બેઠેલી કૉ-હૉસ્ટ જુલી એચિંગહામને કિસ કરી લીધી!
મોટા ભાગના લોકોને માટે ઉત્સવ પૂરો થઈ ચૂકયો હતો. લોકો વીખરાવા માંડ્યા હતા. મૉલમાં કેટલીક સ્ત્રીઓ વેડિંગ ડ્રેસ પહેરીને સ્મૃતિઓને ઢંઢોળતી ફરતી હતી. કેટલાંક એકબીજાનાં હોઠ ભીના કરી રહ્યા હતા. અમારા હોઠ સાચા અર્થમાં સૂકા થયા હતા. ભૂખની સાથે તરસ પણ લાગી હતી. અમારા જોવામાં રસક્ષતિ પહોંચાડ્યા વિના લગ્નની વિધિ દરમિયાન ગુરુ ફ્રેન્ચ રેસ્ટોરાં પ્રેતે મૉન્જે(રેડી ટુ ઇટ)માંથી સ્વીટ પોટેટો ફલાફલ, સેન્ડવિચ અને કૉફી લાવ્યા હતા. ગુરુએ ગુરુની રીતે કહ્યું : ‘હવે આ લોકો હનીમૂન બતાવવાના હોય તો પણ હું તમને અહીંયાં ઊભા રહેવા દઈશ નહીં.’ ગુરુની સાથે ચાલતાં ચાલતાં મેં કહ્યું : ‘આપણે ચેરિંગ ક્રોસ (સ્ટેશને) જઈએ તો ટ્રફાલ્ગર સ્કવેર પણ ફરીથી જોઈ શકાશે.’ થોડા દિવસ પહેલાં અમે ટ્રફાલ્ગર સ્કવેર જોવા આવ્યા હતા. ત્યારે ત્યાં પોપ સંગીતની કોઈ ઇવેન્ટ ચાલતી હતી. કબૂતરો જોવાની મારી ઇચ્છા મનમાં જ રહી ગઈ હતી. ગુરુએ વિગતે જવાબ આપ્યો, આંયનાં સ્ટેશનો ખોબલાં જેવાં છે. માણસોની સંખ્યા વધે એટલે સ્ટેશનના દરવાજા બંધ કરીને પાટિયું મેલી દેશે કે પડખેના આ આ સ્ટેશનોએથી ગાડી પકડો. એટલે મારે પહેલી તપાસ ઈ કરવી પડશે કે કયું સ્ટેશન ચાલુ છે ને કયું બંધ છે.’ પછી અટકીને મને કહે, ‘ તમારે નૅલ્સનિયાનું બાવલું પાછું જોવું હશે તો હું તમને પાછો આંય લઈ આવીશ.’ મેં કહ્યું, ‘મારે તો કબૂતરોનાં ટોળાં જોવાં છે.’ અજ્ઞાની શિષ્યની વાત સાંભળીને હસતાં ગુરુની જેમ અમારા ગુરુ ખડખડાટ હસીને બોલ્યાં : ‘કબૂતરોનાં ટોળાં! કયા જમાનાની તમે વાત કરો છો? હું જ્યારે જ્યારે આંય આવું છું ત્યારે ત્યારે મને ઓછાં ને ઓછાં કબૂતરાં જોવાં મળ્યાં છે. સરકારને જ આ એરિયામાં કબૂતરાં જોતાં નથી.’
ટ્રફાલ્ગર સ્કવેરનાં કબૂતરોનાં ટોળાંઓ વિશે વાંચેલા પ્રવાસવર્ણનો અને એમાં જોયેલા ફોટાઓ મને યાદ આવવા લાગ્યા. સર જૅમ્સપાર્કમાંથી બહાર જવાનો દરવાજો દેખાતો હતો. ગુરુએ મને કહ્યું : ‘ટાઇમ ઘણો છે. પે’લા ખાવા-પીવાનું કાંઈક કરીએ … તમે આંય બાંકડે બેસો. અમે બહાર જઈને ખાતા આવીએ ને તમારા માટે લેતા આવીએ … સાથે સાથે તપાસ પણ કરતા આવીએ કયું સ્ટેશન …’
ગુરુ અને એની ટોળી મને એક બાંકડે બેસાડીને ગઈ. મારું મન વળી કબૂતરમાં ભરાયું. એક જમાનામાં પૅસેન્જર પિજન્સ તરીકે ઓળખાતાં કબૂતરો ઘણી મોટી સંખ્યામાં હતાં. શિકારના શોખીનોએ આ કબૂતરોનું નિકંદન કાઢી નાખ્યું હતું. છેલ્લું પેસેન્જર કબૂતર સિન્સિનતી ઝૂમાં પહેલી સપ્ટેમ્બર, 1914ના દિવસે મરી ગયું હતું. ગંદકી અને રોગચાળાને નામે હવે આ નિર્દોષ પારેવાંઓનો વારો આવ્યો લાગે છે!
આશ્ચર્ય! તેટલામાં મેં કબૂતરોનું ઘૂ ઘૂ ઘૂ સાંભળ્યું! મેં અવાજની દિશામાં જોયું. મારી પાસેના લાંબા લાકડાના બાકડાની નીચે આઠ-દશ કબૂતરો બાંકડાની મર્યાદમાં રહીને ઘૂ ઘૂ કરતાં ફરતાં હતાં! બિચારાં ક્યાં જાય? વહેલી સવારથી હેલિકૉપ્ટરોએ નીચાં ઉડ્ડયનો કરીને આકાશ રોકી રાખ્યું હતું. એરફોર્સનાં વિમાનોએ ફ્લાય-પાસ્ટ કરીને વાતાવરણ ગજવ્યું હતું. આજુબાજુના તમામ બગીચાઓમાં માણસોનો મહાસાગર ફેલાયો હતો. ટ્રફાલ્ગર સ્કવેરમાં હજારો માણસોએ ટીવીના પડદાની સામે અડ્ડો જમાવ્યો હતો.
બાંકડાની નીચે ફરતાં કબૂતરોને જોઈને મારા શરીરમાં આખા દિવસનો થાક ઊભરાયો. મારું મન અકથ્ય વેદનાથી વ્યાકુળ બની ગયું. સફેદ કબૂતરોને હવામાં ઉડાડતા શાંતિના દંભી ચાહકો મને સંહારકો લાગ્યા. મારા ગામથી હજારો માઈલ દૂર લંડનના એક બગીચાના ખૂણે ઢળતી સાંજે બાંકડા પર એકલા બેઠેલા મને ‘મીનિપિયાસી’ની કવિતા યાદ આવી :
પરમેશ્વર તો પહેલું પૂછશે, કોઈનું સુખદુ:ખ પૂછ્યું’તું?
દર્દભરી દુનિયામાં જઈને કોઈનું આંસુ લૂછ્યું’તું?
ગેંગેં ફેંફેં કરતા કહેશોં હેં-હેં-હેંહેં શું? શું? શું?
કબૂતરોનું ઘૂ-ઘૂ-ઘૂ…
(‘યાદગાર પ્રવાસ’; પૃ. 189-195)
e.mail : sdv006@gmail.com
