એક સાથે જ, આ બે વાતો બની : ચૂંટણી પંચે મતદાન માટેનું સમયપત્રક જાહેર કર્યું અને સુદૂર બેંગલોરથી દેવે ગૌડાએ પોતે 'વન્સ-અપોન-અ-ટાઇમ' નથી એની ખાતરી આપતા હોય તેંમ હયાતીના પ્રમાણપત્ર રૂપે ત્રીજા મોરચાની જાહેરાત કરી.

ચર્ચાની રીતે, બને કે, આ મુદ્દો જરી ખેંચાયેલો, કંઈક દૂરાકૃષ્ટ લાગે. પણ દેવે ગૌડાએ આપવા ધાર્યું તે હયાતીનું પ્રમાણપત્ર માત્ર નથી. તેઓ રાજકીય જીવન માટે વિધિવત્ પરવાનો આગળ ધરી રહ્યા છે. એક પેરેલલ સંભારું તો મારું કહેવું કદાચ વધુ સ્પષ્ટ થશે. ૧૯૮૯માં દેશે વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહની સરકાર જોઈ હતી ; ૧૯૯૬માં સંયુક્ત મોરચાની દેવે ગૌડા અને ગુજરાલની. મતલબ, જેમ ૧૯૮૯માં અને ૧૯૯૬માં તેમ એક અંતરાલ પછી વળી બાર-તેર વરસે બિનકૉંગ્રેસ-બિનભાજપ વિકલ્પ દિલ્હીને તખતે એક સ્પર્ધક તરીકે ઉભરી શકે છે.

અલબત્ત, પરિસ્થિતિ પ્રવાહી છે અને ચિત્ર તરતમાં પૂરું સ્પષ્ટ થવાનું પણ નથી. દેવે ગૌડા જેની જિકર કરે છે તે મોરચામાં હરાવલ દસ્તા તરીકે બેશક ડાબેરી પક્ષો છે, પણ ૧૯૯૬માં આ મોરચાની વિશેષતા પ્રાદેશિક પક્ષોની ગૂંથણીની હતી. ૧૯૮૯નો વીપી વ્યૂહ સંભારીએ તો એ પ્રક્રિયામાં રાષ્ટ્રીય મોરચો અને સમવાયી મોરચો, એમ બે ઘટકો હતા. દેવે ગૌડા (જનતા-એસ) અને માર્ક્સવાદી પક્ષ તેમજ સામ્યવાદી પક્ષ અત્યારે જે મોરચા વ્યૂહ ભણી જઈ રહ્યા જણાય છે તેવો પ્રયાસ એમ તો તાજેતરના ભૂતકાળમાં પણ થયો હતો. પણ એમાં મુખ્ય બળ પૈકી સમાજવાદી પક્ષે અમેરિકા સાથેની સમજૂતીને મુદ્દે કૉંગ્રેસ સાથે જવું પસંદ કર્યું તે સાથે ડાબેરીઓની મનની મનમાં રહી ગઈ હતી. હવે જોકે તેઓ માયાવતી, ચૂંટણીપરિણામો પછી જોડે હોઈ શકે એવી ગણતરી પર જરૂર મદાર રાખે છે. બેશક તેઓ માયાવતી જોડે હશે, કે માયાવતી એમની જોડે, એ જુદી વાત થઈ !

આમ જે રચના બની રહી છે – કૉંગ્રેસ અને સાથીઓ, ભાજપ અને સાથીઓ તેમજ ડાબેરીઓ અને સાથીઓ – એ દરેકમાં નાના પક્ષો કે પ્રાદેશિક પક્ષો ચૂંટણી પહેલાં કે પછી આઘાપાછી કરશે એ વળી જુદો જ મુદ્દો છે, કેમ કે હાલનો મુકાબલો એમાં દેખીતી અને જરૂર ચર્ચવા લાયક સૈદ્ધાંતિક ભૂમિકા છતાં બહુધા સત્તાના અંકગણિત આસપાસ એક પછી એક દિવસ સાથે વધુ ને વધુ ગંઠાતો ગૂંથાતો જશે.

તેમ છતાં, મહાસંગ્રામના પહેલા પહેલા દિવસોમાં જ એક અવલોકન તો ૧૯૮૯, ૧૯૯૬, ૨૦૦૯ની આ સહોપરિસ્થિતિઓ વચ્ચે રજૂ કરી જ દેવું જોઈએ. ૧૯૮૯નો ઘટનાક્રમ ૧૯૯૬ અને ૨૦૦૯ કરતાં ગુણાત્મકપણે જુદો હતો. વીપી પરિબળ અને એનું પ્રભામંડળ એક લોકઆંદોલન અથવા તો વ્યાપક જનઝુંબેશને આભારી હતાં. ૧૯૯૬નો ઘટનાક્રમ અને ૨૦૦૯નો ઘટનાક્રમ બહુધા અંકગણિત આસપાસનો છે. એમાં એવું કોઈ લોકતત્ત્વ અથવા પ્રજાકીય પરિમાણ નાખી નજરે દેખાતું નથી.

૨૦૦૪ અને ૨૦૦૯ની વચ્ચેનું એક અત્યંત નોંધપાત્ર ચૂંટણીપરિણામ ઉત્તરપ્રદેશમાં માયાવતીના સર્વજનવ્યૂહની બહુજન ફતેહનું હતું. એમાં પણ દલિતશક્તિ ગઠનની મૂળ ચાલના હતી તે બાદ કરતાં નાતજાતના સમીકરણની ફોર્મ્યુલા જ મુખ્ય હતી. એ ખોટું હતું એમ સાગમટે અહીં કહેવાનો ખયાલ નથી, કેમકે રાજકાજની ચાલક વાહિનીઓમાં સમાજના સર્વ વર્ગોનું પ્રતિબિંબ ને પ્રતિનિધિત્વ હોવું તો જોઈએ જ. મંડલ-મંદિર (અને હવે 'વિકાસ')ની મેળવણીથી સત્તા ટકાવી રહેલા નરેન્દ્ર મોદીએ પણ આચાર સંહિતા અમલમાં આવે એના થોડાક જ કલાક પહેલાં જે છ નવા સંસદીય સચિવો જોતર્યા તે પૈકી પાંચ બહોળી રીતે જેને આદિવાસી-ઓબીસી કહીએ એમાંના છે. વિશ્વનાથ પ્રતાપ સિંહ પર ભલે મંડલાસ્ત્ર નિમિત્તે જ્ઞાતિવાદનું તહોમત મુકાતું હોય, નમો એનો પણ કસ કાઢે તો છે જ.

મુદ્દે, નવાં નવાં બળોને છેવાડેથી મધ્ય પ્રવાહમાં લાવવા સારુ સામાજિક ઇજનેરીનો ખયાલ ખોટો નથી. માત્ર, ફૂલે – ગાંધી પરંપરામાં કોઈ સમાજમંથન (સોશિયલ ચર્નિંગ) નથી. એટલે આમૂલ પરિવર્તન કેવળ અંકગણિતમાં સમેટાઈને રહી જાય છે.

મહાસંગ્રામના બીજાં પણ પાસાં, લાંબા અને ટૂંકા ગાળાની રીતે યથા પ્રસંગ જોતાં રહીશું. 

અલાહાબાદ હાઈકોર્ટે, વરુણ ગાંધી સામેની એફઆઈઆર પરબારી રદ કરવાપણું ન જોયું અને એ મતલબની વરુણની અરજી ડિસમિસ કરી નાખી તેમજ આગોતરા જામીન આપવાની પણ જરૂરત ન જોઈ ! સાફ જાહેર છે કે જે ભાષણ ચૂંટણી પંચને વાંધાભર્યું લખ્યું તે ચોક્કસ જ વાંધાભર્યું હતું અને છે. દેશે સીડી મારફતે વરુણની જે બધી મુદ્રાઓ આ ભાષણ સંદર્ભે જોઈ છે તે ( શબ્દો ધારો કે તમે ન સાંભળો તો પણ ) એના હિંસ્ર આક્રમક તેવર બાબતે તમને લગારે શંકામાં રહેવા દે એમ નથી. આ કિસ્સામાં જોકે બૉડી લૅંગ્વેજ જ નહીં, બૉડી અને લૅંગ્વેજ બંનેની જુગલબંદી, જેમ આંગિકમ્ તેમ વાચિકમ્ ઉભય બાગેબહાર બલકે મત્ત વિલસતાં માલૂમ પડે છે. અને આંગિકમ્ – વાચિકમ્ ની આ હોઉં તો હોઉં ક્ષણોમાં માણસ પોતાને 'ભુવનત્રયમ્'નો સ્વામી સમજે ને સાતમે આસમાને હોય તે સમજીયે શકાય છે. એમાંય આ તો હજુ પુખ્ત-થાય-ત્યારે-થાય એવી પૌગંડ પ્રતિભા છે.

અહીં વરુણના ભાષાકર્મની ચર્ચા મુદ્દલ નથી કરવી; કેમકે એ વિગતવાર બહાર આવી ચૂકેલ છે. માત્ર, ક્યારેક શાલીનતાની છાપ આપતું કવિ – વ્યક્તિત્વ, અને વળી હાર્વર્ડશિક્ષિત બાળ, એવી જે આબરૂ હતી એની સામે આ અવગતિ જોઈને થતો ખેદ જરૂર નોંધીશું.

યસ. ઇટ્સ સૅડ, બૅડ ઍન્ડ મૅડ … પણ એક જવાબદાર હોઈ શકતા ( ખરું જોતાં, હોવા જોઈતા ) વિપક્ષ અને છાયા વડાપ્રધાન તેમજ તેમના સાથીઓ વિશે શું કહેવું. જેવી પીલીભીતની આ આંધળીભીંત બીના બહાર આવી કે ભાજપ પ્રવક્તા રવિશંકર પ્રસાદે નાને પડદે પક્ષના શીર્ષ નેતૃત્વ વતી સત્તાવાર સફાઈ આપતાં કહ્યું હતું કે અમે આ ભાષણ સાથે સંપૂર્ણ અસંમતિ ( ટોટલ ડિસ્ એપ્રુવલ ) જાહેર કરીએ છીએ અને સ્પષ્ટ કરવા માગીએ છીએ કે એની સાથે અમારે સ્નાનસૂતકનોયે સંબંધ નથી ( ટોટલી ડિસ્ એસોસિયેટેડ ). હવે કહે છે કે તપાસમાં જે નીકળવાનું હશે તે નીકળશે; પરંતુ વરુણ ગાંધી અમારા ઘોષિત ઉમેદવાર હતા, છે અને રહેશે. છે ને બિલકુલ સાધ્વી પ્રજ્ઞાવાળી ! પહેલાં 'અમારે એની સાથે કોઈ સંબંધ નથી'નું ગાણું ; અને પછી બૅન્ડવેગનમાં ચડી બેસવાનું – વખત છે ને મતબૅન્કી ધ્રુવીકરણમાં આપણને આમ જોડાઈ જવું ફળેય ખરું… પ્રજ્ઞાઅપરાધનું આ રાજકારણ, ભાજપના વરુણોદયમાંયે સાફ ઝળકે છે.

હાલ જે કકળાટ ચાલે છે કે ચૂંટણી પંચનો શો અખત્યાર, એ વસ્તુત: મુખ્ય મુદ્દો તો નથી. પંચે સલાહ આપી છે કે આ પ્રકારના ઉમેદવારને ઊભો કરવાથી બચવું દુરસ્ત છે. એણે આદેશ નથી આપ્યો, કમકે આ તબક્કે તે એના અખત્યારમાં નથી. છતાં, માનો કે સલાહ સુદ્ધાં નહોતી આપવી જોઈતી. પણ એક જવાબદાર પક્ષને, સિવાય કે તે જાગતોઊંઘતો હોય, આવી સલાહની જરૂરેય ના પડવી જોઈએ. આટલું તો ધારાધોરણસરની રાજનીતિમાં કોઈ પણ પક્ષે સ્વત: સહજસરળ બની આવવું જોઈએ.

વરુણ તો ખેર છોડો – એ એક દૃષ્ટાંત છે, કંઈક રોગલક્ષણ ( સિમટમ ) છે. હા, કેમકે એ એક નહેરુગાંધી છે, અને 'ટ્રિસ્ટ વિથ ડેસ્ટિની'ને બદલે 'ટ્રિસ્ટ વિથ ડિનેસ્ટી' સામે અવાજ ઉઠાવનારા પક્ષને પણ આવો કૅચ મળે તો એ માટે હાઈપકારો મચાવવાનું ગમે છે એથી તે ( વરુણ ) વધારે મથાળાં મેળવી જાય છે. પણ છેવટે તો, પક્ષ પોતે આવી 'પ્રતિભા'ને કેટલી સ્વીકારે છે, કેટલી ઉછાળે છે અને કેવી ઠમઠોરે છે તે પરથી પક્ષનું પોતાનું રાજકીય શીલ પ્રગટ થાય છે.

શીલની કસોટીએ ધોરણસરનું પક્ષકારણ ક્યાં છે આપણે ત્યાં ? આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસનું આ સોમું વરસ છે : આપણી વિધાનસભાઓ અને લોકસભાઓમાં એક તૃતીયાંશ મહિલા અનામતનો કાયદો આજ સુધી કેમ ઠેલાયા કર્યો છે ? ભાજપમાં આ મુદ્દે ઉમા ભારતી કેમ એકલાં પડી ગયાં હતાં ? સામાજિક ન્યાયની ભૂમિકાએ ઓબીસી કૉન્સ્ટિટ્યુઅન્સીમાંથી જે પક્ષો જાહેર જીવનમાં આવ્યા છે એમને પક્ષે કેમ આનાકાની છે ? તેઓ કહે છે કે મહિલા અનામતનો લાભ સુખી વર્ગની સ્ત્રીઓ – પરકટી મહિલાયેં ઉર્ફે બૉબ્ડ હેર બાનુઓ – ન ઉઠાવી જાય તે માટે મહિલા અનામતમાં પેટા અનામત જરૂરી છે. આ મુદ્દે સર્વસંમતિ અગર એકંદરમતી નહીં સધાતાં મહિલા અનામતનો ખરડો ઠેલાતો જાય છે, અને પુરુષપ્રધાન સમાજમાંથી આવેલા પક્ષખાંઓને પોતપોતાને છેડેથી આ પરિસ્થિતિ ફાવતી પણ આવે છે. બાકી, કાયદામાં શક્ય ન બને તોપણ મહિલા અનામતમાં પેટા અનામતની કાળજી લેવા ઇચ્છતા પક્ષને તેમ કરતાં કોઈ રોકતું તો નથી. પોતાને છેડે, સ્વમેળે, વગર કાયદે આ શક્ય છે જ. પણ જે ટાંચું પડ્યું છે એ તો શીલનું અને પ્રતિબદ્ધતાનું છે.
એસઆઈટી – સ્પેશિયલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમ – ની તપાસમાં ઘણા લોકો ઘરમેળે જાણતા હતા તે બહાર આવ્યું છે કે જેમ ભાજપ – વિહિપ – બજરંગ મંડળી પૈકી ઘણા સાગમટે તેમ કૉંગ્રેસ વગેરે સાથે સંકળાયેલા છૂટાછવાયા લોકો પણ રમખાણી કારવાઈમાં સંડોવાયેલા હતા. આ પૂર્વે ગુજરાતમાં અનામતવિરોધી ઉત્પાતમાં પણ કૉંગ્રેસ અને ભાજપના બીજી હરોળના લોકો સક્રિય હતા, પક્ષોનાં શિસ્તમંડળોએ તે માટે આંખ આડા કાનનું વલણ સળંગ અખત્યાર કરેલું છે. એમને રાજકીય સંસ્કૃતિ શું, રાજકીય શીલ શું, રાજકીય સંસ્કાર શું. એવી છે આ બધી વેજા કે સત્તાતુરાણાં ન ભયં, ન લજ્જા.

નહીં કે એથી ચૂંટણી પરિણામો પર કોઈ ખાસ અસર પડશે; પણ બોફોર્સ-ખ્યાત ક્વાત્રોચી સામેની રેડ કૉર્નર નોટિસ પડતી મૂકવાના સીબીઆઈના નિર્ણય સાથે કૉંગ્રેસની મેલી મથરાવટી વળી એક વાર ઉજાગર થશે એ નિર્વિવાદ છે. એથી ઊલટું, આ જ દિવસોમાં સર્વોચ્ચ અદાલતના આદેશને પગલે મોદી અને મંત્રીઓની તપાસ હાથ ધરાઈ રહી છે એ સમાચારમાં વૈખરીછૂટા મોદીને પ્રચારનો મોકો વરતાય છે. સર્વોચ્ચ અદાલતના આદેશમાં કૉંગ્રેસનું કાવતરું જોવામાં એમને કોઈ મુશ્કેલી પડતી નથી !

જ્યાં સુધી સીબીઆઈની કાર્યપદ્ધતિનો અને એના રાજકીય-સત્તાકીય ઉપયોગ એટલે કે દુરુપયોગનો સવાલ છે, દેશમાં જે એક વ્યાપક આકલન પ્રવર્તે છે એ જાણીતું છે અને વખતોવખત અંકે પણ થતું રહેતું છે. પ્રતીતિકર બોફોર્સ-ખુલાસા વગરની કૉંગ્રેસ અગર તો રાજકીય રીતે ખપ આવી શકતું સીબીઆઈ તંત્ર એ જો આ સિક્કાની એક બાજુ છે તો બીજી બાજુ પ્રશાસન પોતે મૂળગત રીતે કેવું ને કેટલું ઢીલું ચાલે છે તે આ સિક્કાની બીજી બાજુ છે.

જેમ બોફોર્સમાં ક્વોત્રોચીને સગવડ કરી આપવાની તેમ વિવિધ કેસોમાં મુલાયમ અને માયાવતીને વારાફરતી રાહત અને સાણસાનો અનુભવ (જે તે વખતની સત્તાપક્ષી જરૂરત મુજબ) કરાવવાની સીબીઆઈની ભૂમિકા પૂરતી જાણીતી અને બાગે બહાર ગવાયેલી છે. જે ચુકાતી વિગત છે તે સત્તાપક્ષથી નિરપેક્ષપણે સીબીઆઈનું ખુદનું કામકાજ કેવું બાદલું છે તે છે. 1997માં આંતરરાષ્ટ્રીય વૉરંટ મેળવાયેલું (જ્યારે સંયુક્ત મોરચાની સરકાર હતી); 1999માં તે વૉરંટ વળી તાજું કરાયેલું (જ્યારે ભાજપના વડપણ હેઠળની સરકાર હતી); પણ ત્યાર પછી (2004ના પહેલા ચાર મહિના લગી આ જ એનડીએ સરકાર છતાં) સીબીઆઈને વૉરંટ તાજું રાખવાનું સૂઝ્યું જ નહીં. ન તો ગૃહપ્રધાન (‘મજબૂત નેતા’) સહિત કોઈએ એ બાબતે સીબીઆઈની કશી પડપૂછ પણ કરી. આ જ વાજપેયી-અડવાણી સરકાર સત્તા પર હતી અને ફેબ્રુઆરી 2004માં હાઈકોર્ટે બોફોર્સ મુદ્દે ભ્રષ્ટાચાર વિરોધી કાયદા હેઠળના કેસો ખારિજ કર્યા હતા. મતલબ, સરકાર કોઈ કેસ ઊભો કરી શકી નહોતી. તે પછી, કૉંગ્રેસના વડપણ હેઠળની નવી સરકાર તો અમથી પણ ક્વાત્રોચીને છાવરવા રાજી જ હોય.

અહીં જે ખરો મુદ્દો બને છે તે સીબીઆઈની પોતાની (સત્તાપક્ષથી નિરપેક્ષપણે ) છતી થતી નબળાઈનો અને પ્રકારાંતરે આપણી એક પાયાની સંસ્થાના ધોવાણનો છે. લાંબો વખત કૉંગ્રેસ અને એથી ઓછો વખત ભાજપ, સત્તાસુવિધાપૂર્વક સીબીઆઈ સાથે તોડમરોડનો વહેવાર કરતાં રહ્યાં છે પણ એથી એક જરૂરી સત્તાસંસ્થા નબળી પડતાં દેશને જે હાણ પહોંચી છે એનો એમને ખયાલ જ નથી. કદાચ, ખયાલ એ ખોટો નહીં તો પણ મોળો પ્રયોગ છે. એમને વાસ્તવમાં તમા જ નથી.

સર્વોચ્ચ અદાલતના તાજા તપાસ આદેશમાં મોદીને ‘કાવતરું’ જોવું ગમે છે, પણ આ પ્રકારની પ્રતિક્રિયા સાથે તે એક બુનિયાદી સંસ્થાને નબળી પાડી રહ્યા છે એ એમને સમજાતું નથી. પૂર્વે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચ અને ચૂંટણી પંચ સાથે પણ એમનો આવો જ વ્યવહાર એટલે કે દુર્વ્યવહાર જાણીતો છે.

વાત સમેટતાં બે નિરીક્ષણો અને નિસબતો ઘૂંટવાં જરૂરી છે. એક તો, સંસ્થાઓનું નબળું પડવું એ પ્રજાકીય ચિંતાનો મામલો છે. બીજું એ કે આ ધોવાણ-પ્રક્રિયામાં પક્ષનિરપેક્ષપણે આપણો રાજકીય-શાસકીય અગ્રવર્ગ સમસ્ત બહુધા સહભાગી છે .

સહિતો-સ્થાપિતો સામે રહિતોની એકતા અને ઉદ્યુક્તિનું સૂત્ર આપણને સમજાય છે; પણ રાજકીય-શાસકીય અગ્રવર્ગ સામે નાગરિક ઉદ્યુક્તિનો મુદ્દો પમાતો પકડાતો નથી. પક્ષો અને પક્ષજોડાણો આસપાસ તેમ વૈકલ્પિક નેતાઓની ફરતે આપણો ચૂંટણીવિમર્શ ચાલે છે અને ચાલવો પણ જોઈએ. પણ સમગ્ર રાજકીય-શાસકીય વર્ગ વિ. નાગરિકને ધોરણે તો પૂરાં પાંચે વરસ, પ્રતિપળ વિમર્શ જરૂરી છે, અને તે પણ ઊહાપોહભેર.