‘ટીટ ફૉર ટેટ’ ક્યાં સુધી

ગુરુદાસપુરની આંતકવાદી ઘટના અને પૂર્વરાષ્ટ્રપતિ કલામની (છાત્રો વચ્ચે, એમને સારુ સ્વધર્મે નિધનં શ્રેયઃ સરખી) ચિરવિદાયની પિછવાઈ પર આ લખી રહ્યો છું ત્યારે એક વાર અશોક ભટ્ટની ચોકી વટીને લોકશાહી આંદોલન વતી અમદાવાદમાં અને બીજી વાર સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૨માં દિલ્હીમાં ચુનીકાકા અને ઈન્દુકુમાર જાની સાથે ગુજરાત લોકસંઘર્ષ સમિતિની આવાહકત્રયીની હેસિયતથી મળવાનું થયું હતું એ સાંભરે છે. બંને મુલાકાતોમાં એમની સરળતા અને સૌહાર્દનો હૃદ્ય અનુભવ થયો હતો. પહેલી મુલાકાતને અંતે એ અમને બારણા સુધી મૂકવા આવ્યા હતા તો બીજી મુલાકાત પતતે પતતે ચુનીકાકાએ પૌત્ર પૂર્ણમના પ્રણામ કહ્યા ત્યારે મેં ‘કલામ કો સલામ’ એમ ઉમેર્યું તો અભિવાદન કરતા હોય તેમ ઊભા થઈ ગયા હતા અને બાળકિશોરઉમંગી ઢબે કહ્યું હતું : ઇટ ર્હાઇમ્સ વૅલ!

જો કે, આ લખું છું ત્યારે પહેલી મુલાકાતમાં એમણે કોઈ વારે નિરાંતે સેક્યુલરિઝમ વિશે વાત કરીશું એમ અભિનવ શુકલ અને મને ‘સર’ સંબોધન સાથે કહેલું તે વિશેષરૂપે યાદ આવે છે. અલબત્ત, એવો પ્રસંગ પછી મળ્યો નહીં અને સર્વધર્મસમભાવી પાક મુસ્લિમ એવા કલામ સાહેબ સાથે આ મુદ્દે વિમર્શ થયો હોત તો જરૂર ગમ્યું હોત. માર્ચ ૨૦૦૨ પછી એ રાષ્ટ્રપતિપદે પહોંચ્યા હતા. એક રીતે ભાજપ શ્રેષ્ઠીઓ અને સંઘ પરિવારને માટે એ દ્વિધાવિભક્ત નિર્ણય હતો તો ઉલટ પક્ષે જગદીશ શાહનાં બેબાક વચનોમાં કહું તો આ જ ભાજપશાસિત અમદાવાદ-ગુજરાતમાં માર્ચમાં એ હોત તો રાષ્ટ્રપતિપદે એમનું, એક મુસ્લિમનું, પહોંચવા વાસ્તે હયાત હોવું એ શંકાના દાયરામાં હતું.

હિંદુત્વને (ખરું જોતાં હિન્દુઇઝમ/હિન્દુધર્મને) જે જસ્ટિસ વર્માએ ‘વે ઑફ લાઇફ’ કહી ભાજપશ્રેષ્ઠીઓને પ્રચારવાજાની સોઈ અનાયાસ પૂરી પાડી હતી. એમણે જ્યારે હિન્દુત્વ રાજનીતિની માનસિકતાને ‘ઇન ઍક્શન’ જોઈ ત્યારે હ્યુમન રાઇટ્સ કમિશનના અધ્યક્ષ તરીકે ઘટતું કહેવા સાથે પોતાના પૂર્વ ચુકાદાના રાજકીય ઉપયોગ એટલે કે દુરુપયોગ બાબત અફસોસ પણ વ્યક્ત કર્યો હતો. જેમ નિર્ભયા પ્રકરણ સંદર્ભે કાનૂની સુધારતાકીદ સહિતનો સર્વગ્રાહી એટલો જ સપાટાબંધ હેવાલ તેમ આ અફસોસ, બેઉ માટે જસ્ટિસ વર્મા લાંબો સમય યાદ રહેશે. જરી અવાન્તર પણ આ મુદ્દો કીધો તે સરળભોળા સર્વધર્મ સમભાવ કરતાં આપણો વિમર્શ વધુ મૂળગામી અને વ્યાપક હોવાની જરૂરત ઘૂંટવા માટે.

આતંકવાદી ઘટનાક્રમ, કથિત ‘હિંદુ આતંક’ બાબતે ધરાર તપાસઢીલમાં રહેલા સંમિશ્ર સંકેતો તેમ જ સંસદીય સ્ટૅન્ડ ઑફ હમણાં સામે આવ્યાં છે પણ તરતમાં જ બિહારનો નિર્ણાયક ચૂંટણીજંગ કેન્દ્રમાં આવશે. સ્ટાર કેમ્પેઈનર અને ‘મને મત આપો’ની ગત પર આગળ જતા મોદીએ ‘વિકાસ’ને આગળ કરી ઝુંબેશ છેડી છે. યથાપ્રસંગ હિંદુ અગર ઓબીસી કે વિકાસપુરુષની એમની શૈલી અને વ્યૂહ બિહારમાં સામાજિક ન્યાયની રાજનીતિના પડકાર સામે તેમ નીતિશની વિકાસછાપ સામે કેવાક વળ અને આમળા લે છે તે જોવું રહેશે.

મુદ્દે, મંડલ-કમંડલના હેવાયા લાભાર્થીઓએ આખી ચર્ચાને નાગરિક ઓળખના દાયરામાં આણવા જરૂર છે. જેમ મોદી ભાજપ માટે તેમ નીતિશ-લાલુ માટે બિહારનું પરિણામ નિર્ણાયક બનવાનું છે એમાં શંકા નથી. માત્ર, ભાવિ ઇતિહાસ આ સૌને એમના વિમર્શમાં નાગરિક તત્ત્વ કેટલું આવ્યું અગર ન આવ્યું એ રીતે જોશે મૂલવશે. તે સિવાય, લાંબા સંસદીય ગતિરોધથી વિપક્ષની ‘સ્વીકૃતિ’ વધે કે સત્તાપક્ષની ‘દૃઢતા’ માન પ્રેરે એમાં બેઉ છાવણીઓની ‘ટીટ ફૉર ટેટ’ ઢબછબ ભાગ્યે જ ઉપયોગી થઈ શકે.

(જુલાઈ ૨૮, ૨૦૧૫)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉગસ્ટ 2015; પૃ. 01 

ઉમાશંકર જોશીએ સરકારી ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના સન્માનનો સવિનય અસ્વીકાર કર્યો અને સ્વાયત્ત અકાદમીની દિશામાં આપણે ત્યાં ઊહ ને અપોહનો આરંભ થયો. આગળ ચાલતાં ૧૯૯૩માં દર્શકના યોજકત્વમાં સ્વાયત્ત અકાદમી શક્ય બની એ તો હવે ઇતિહાસવસ્તુ છે. ૨૦૦૩માં સ્વાયત્ત અકાદમીના સુષુપ્તીકરણની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ અને એપ્રિલ ૨૦૧૫માં ઊંટની પીઠ પરના છેલ્લા તણખલા પેઠે પરબારી અધ્યક્ષનિયુક્તિ આવી પડી તે સાથે ઉમાશંકર-દર્શકનાં આંદોલનવર્ષોનું વળી વળીને સ્મરણ થવું સ્વાભાવિક હતું અને છે. વચગાળાનાં વર્ષોમાં પણ કંઈક ટીકાવચનોથી માંડીને, હાલની અધ્યક્ષનિયુક્તિથી આગમચ ૨૦૧૪માં અસહયોગની મંદ પણ મક્કમ શરૂઆત થઈ ત્યારથી ઉમાશંકર જાણે આપણી વચ્ચે હાજરાહજૂર અનુભવાતા રહ્યા છે.

તેથી ચાલુ વરસે ઉમાશંકરજયંતી પર્વે (૨૧મી જુલાઈએ) કોઈ વિશેષ આયોજન છે કે કેમ એવી પૃચ્છા ઊઠવી સ્વાભાવિક હતી, અને પત્રકારત્વના અધ્યાપક અશ્વિનકુમાર વિદ્યાપીઠના છાત્રાવાસમાં ઉમાશંકરની ઓરડીએ છાત્રો સાથે પ્રતિવર્ષે ‘જગો’ કરે છે તે સિવાય બીજું કોઈ જાહેર આયોજન લક્ષમાં ન આવે તો આ પૃચ્છાને ધાર નીકળે તે પણ એટલું જ સ્વાભાવિક હતું.

‘નિરીક્ષક’ના પ્રથમ અવતારના બૉર્ડ ઑફ ડિરેક્ટર્સના અધ્યક્ષ અને તંત્રીનામ્ વરિષ્ઠઃ ઉમાશંકરની એ મતલબની પંક્તિઓમાં કદાચ આ પ્રશ્નનો ઉત્તર પડેલો છે કે જ્યારે કંઈ પણ સારું કામ થતાં થઈ જાય તે દિવસે ગાંધીજયંતી જાણશો. એનો તારીખિયા સાથે સંબંધ હોવો જરૂરી નથી. ‘નિરીક્ષક’ તંત્રીની આ દિવસોની લાગણી એ રહી છે કે ગુજરાતના અક્ષરકર્મીઓમાં સ્વાયત્તતા આંદોલનનો કિંચિત્પણ નવસંચાર થયો એ ઉમાશંકર જયંતીની રૂડી ઉજવણીરૂપ બીના છે.

જાહેર જીવનમાં સીધી સંડોવણી સારુ બધો વખત જાણીતા નહીં એવા નિરંજન ભગત સ્વાયત્તતાને મુદ્દે સક્રિય હોય અને વિશ્વભારતી સારુ રવીન્દ્રનાથ પરના ઉમાશંકરના લેખોના સંપાદનની જેમ જ આ પણ ઉમાશંકર સંદર્ભે પ્રાપ્ત દાયિત્વ છે એ રીતે વિચારતા હોય એ વાનું ગુજરાતના અક્ષરકર્મીઓએ અને સત્તાકર્મીઓએ ઓછું આંકવા જેવું નથી. જરી જુદો એક દાખલો, આ જ દિવસોમાં બની આવ્યો તે સુપ્રતિષ્ઠ વિવેચક ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળાના પ્રત્યક્ષ પ્રવેશનો છે. અસહયોગ તો ૨૦૧૪માં જ એ પોકારી ચૂક્યા હતા પણ સ્વાયત્તતા સંમેલનમાં જોડાવાથી માંડીને હવે તો રીતસરની ચૂંટણીમાં જવાની તૈયારી એમના આજ સુધીના મિજાજ કરતાં ન્યારી અને અનેરી વરતાય છે. હવે વિધિકૌતુક જુઓ, હું પરિષદ પ્રમુખની ચૂંટણી લડવા તૈયાર છું એવો સંમતિપત્ર એમણે લખ્યો તે તારીખ, જોગાનુજોગ, ૨૧મી જુલાઈ હતી! આપણા વિવેચકને કંઈ આવા કોઈ તારીખમેળનો ખ્યાલ ત્યારે ભાગ્યે જ હશે પણ થતાં થઈ ગયું તે થઈ ગયું.

સ્વાયત્તતા આંદોલન શરૂ થયું ત્યારથી, સ્વાભાવિક જ શતાયુ સાહિત્ય પરિષદથી માંડીને મુકાબલે નવતરુણ ગુજરાતી લેખક મંડળ વગેરે એ અંગે સક્રિય ભૂમિકા લે એવી અપેક્ષા રહેતી આવી છે. પરિષદ પ્રમુખ ડૉ. ધીરુભાઈ પરીખે સ્વાયત્તતા સંમેલનની અધ્યક્ષતા કરી તો લેખક મંડળના પ્રમુખ મનીષી જાની, પ્રવીણ પંડ્યા અને આ લખનાર સહિતના સાથીઓ જોડે સંમેલનના આયોજન અને અગ્રચરણમાં બરોબરના હિસ્સેદાર છે તે આ સંદર્ભમાં અવશ્ય સ્મરણીય છે.

૨૦૦૭માં નારાયણ દેસાઈની અધ્યક્ષતામાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદે સ્વાયત્ત અકાદમીની માંગણી, કેવળ કારોબારી કે મધ્યસ્થ સમિતિના ધોરણે નહીં પણ સમગ્ર અધિવેશનના, રિપીટ, સમગ્ર અધિવેશનના ધોરણે ઘૂંટી હતી. સ્વાયત્તતા આંદોલનના માહોલમાં પરિષદની કારોબારી અને મધ્યસ્થ સમિતિએ તેનું પુનરુચ્ચારણ પણ કર્યું છે. તેમ છતાં, પરિષદના હોદ્દેદારો સરકારી અકાદમીમાં પરબારી નિયુક્તિ સ્વીકારતા માલૂમ પડે એમાં કંઈ નહીં તોપણ સંમિશ્ર સંકેતો પડેલા છે અને તે સોઈ ઝાટકીને સફાઈ માંગે છે. ૧૯૮૭માં સરકારી અકાદમીથી ફારેગ થવાનું સરૂપ ધ્રુવ, વીનેશ અંતાણી, રમણલાલ જોશી આદિને સૂઝી રહ્યું હતું એ હાલના પરબારા નિયુક્તિગત સૌને સારુ બેલાશક એક પથપ્રશસ્તકારી ઘટના છે.

જો કે સહજ સૂઝવું જોઈતું હતું તે આ હદે ખેંચાતું હોય ત્યારે મુખર સંડોવણી એ કોઈ પણ સ્વાયત્તતાચાહક અક્ષરકર્મીનું પ્રાપ્ત કર્તવ્ય બની રહે છે. એથી સ્તો પરિષદ પ્રમુખની ચૂંટણીમાં ‘નિરીક્ષક’ તંત્રીનો રસ સવિશેષ છે. નડિયાદના સંકલ્પ પરિવારે પ્રફુલ્લ ભારતીયની પહેલથી પ્રકાશ ન. શાહનું નામ લાગટ બીજી વાર સૂચવ્યું ત્યારે પ્રથમ પ્રતિભાવ બેલાશક દરમ્યાન થવાનો એટલે કે લડી લેવાનો હતો. પણ ડૉ. ટોપીવાળાનો મક્કમ નિર્ણય જાણ્યા પછી, મૂળ આશયને સંગતપણે એમની તરફેણમાં (સંકલ્પ પરિવાર અને મને ઇચ્છતા અન્ય સૌ પરત્વે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક) ખસી જવાનો મારો નિર્ણય પણ એટલો જ ઉમંગભર્યો છે જેટલો ખુદ લડતી વેળાએ હોઈ શકતો હતો.

ટોપીવાળાની પ્રતિષ્ઠા અને ઓળખ આ લખનારની મોહતાજ નથી. પણ એક વસ્તુ કહેવી જોઈએ કે ગુજરાત-મુંબઈનાં વિવિધ વર્તુળોમાંથી છએક ઠેકાણેથી એમનું નામ સૂચવાયું છે તેમાં સ્વાયત્તતા પરત્વે એમની સક્રિય પ્રતિબધ્ધતાની પણ ભૂમિકા અવશ્ય રહેલી છે.

વારુ. ગીત ગોત્યું ગોત્યું ને ના જડ્યું એ કવિબોલ સામે, જાહેર જીવનના કવિ ઉમાશંકર જોશીએ યથાપ્રસંગ એ પ્રતીતિ પણ કરાવી છે કે જે ગીત ગાવા જોગ જણાયું તે બાબતે એમણે કદી પરહેજ કરી નથી. દેખીતી અંગત વાત છતાં એકંદરે બિનંગત એવી જાહેર નિસબતની આ વાત, લોકશાહીમાં ગાવા જોગ ગીતની આ વાત, તંત્રી તરફથી પોતાની ઉમેદવારી અને સંડોવણી સબબ વાચક પરિવારની ખિદમતમાં.                  

જુલાઈ ૨૭, ૨૦૧૫

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 અૉગસ્ટ 2015; પૃ. 10

2015નો સવાલ :  સ્વરાજ, તું જન્મસિદ્ધ અધિકાર છો, પણ કિયો જનમ – નાગરિકનો કે નાતજાતનો ?

ફરી એક વાર, પહેલી ઑગસ્ટ … અને લોકમાન્યનું પુણ્યપર્વ ! રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના અધ્યક્ષપદેથી ‘સ્વરાજ’ એ મંત્રપ્રયોગ કરનાર પહેલી શખ્સિયત જો એક ગુજરાતી નામે દાદાભાઈ નવરોજી હતા, તો ‘સ્વતંત્રતા એ મારો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે’ એવો ગરવો ઉદ્દગાર કેમ જાણે અમેરિકી ક્રાંતિની પરંપરામાં લોકમાન્યને નામે જમે બોલે છે. લોકમાન્ય ગયા ત્યારે એમને ખભો આપનાર પૈકી વડાઓમાં એક એવા મોહનદાસ ગાંધી હતા. સ્વતંત્રતાને ‘માઝા જન્મસિદ્ધ અધિકાર’ તરીકે ઓળખાવનાર ઝુઝારુ જોદ્ધાને વિશ્વગુજરાતી એવા ગાંધીનો ખભો મળવો તે જાહેર જીવનનો નકરો શિષ્ટાચાર નહોતો. સ્વતંત્રતાની વિસ્તરતી વ્યાખ્યાનો એ એક યુગસંકેત હતો.

આ સંકેત સખોલપણે મૂકી આપવો અને બોલી બતાવવો તે આજના દિવસોમાં જરૂરી છે એટલું કદાચ ક્યારે ય નહોતું. વિસ્તરતી વ્યાખ્યા એટલે દાદાભાઈના છેડેથી તેમ તિલક – બેસન્ટ સ્કૂલના ‘હોમરુલ’થી આગળ જઈને ગાંધીનહેરુપટેલની, લાલ-બાલ-પાલની આગળ જતી ત્રિપુટી હસ્તક ‘મુકમ્મલ આઝાદી’ કહેતા પૂર્ણ સ્વરાજના નિર્ધાર તો ખરો જ ખરો. પણ તિલક સંપ્રદાયમાં જેનો પૂરા કદનો મહિમા અગ્રસ્થાને નહોતો તે સામાજિક સમાનતા માટેની જદ્દોજહદ પણ ખરી.

રાજકીય આઝાદી અને આર્થિક-સામાજિક ન્યાયની પ્રક્રિયાએ સાથેલગાં ચાલવું રહે છે એ અર્થવિસ્તાર 2015માં આપણી સામે બુલંદપણે આવી ઊભતો હોય તો એનું એક રહસ્ય ચંદુ મહેરિયાએ ઊઘડતે અઠવાડિયે આભડછેટને જે સમગ્ર પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂકી આપી એમાં રહેલું છે. આ આભડછેટ જો ઉજળિયાત-દલિત વચ્ચે માલૂમ પડે છે તો દલિતોમાં પણ માંહોમાંહ માલૂમ પડે છે. ઉલટ પક્ષે, ગુજરાતમાં આ જ દિવસો કાલચક્ર બાબતે જાણે સમજના કાંટા પાછા ફેરવવા હોય તેમ આજકાલ ગાજતા ‘પટેલ અનામત’ના પણ છે. જરા જુદી રીતે, ગાંધીસૂચવ્યા બંધારણકાર આંબેડકરના એ શબ્દો આમ વારેવારે સાચું પડવા કરે છે કે પ્રજાસત્તાક બંધારણ સાથે આપણે એક વિલક્ષણ પરિસ્થિતિમાં પ્રવેશીએ છીએ, જેમાં રાજકીય આઝાદી સાથે આર્થિક-સામાજિક આઝાદીનું વાનું મેળમાં નથી.

ગાંધીની સ્વરાજની વ્યાખ્યામાં આભડછેટની નાબૂદી અને હિંદુ-મુસ્લિમ એખલાસ અભિન્ન અંગ સરખાં હતાં, એ એમના નેતૃત્વનો એક વિશેષ હતો. એક ઇતિહાસવસ્તુ લેખે આપણે સમજવું જોઈએ કે સમાજબંધારણમાં જો બદલની હિલચાલ મોળી હોય તો પ્રજાસત્તાક બંધારણમાં અપેક્ષિત અમલ પણ ઓછો અને પાછો પડે છે. ગુજરાતે વીસમી સદી ઉતરતે અનામતવિદ્રેષનું જે આંદોલન આગર હિંસ્ર ઉત્પાત અનુભવવાની નોબત આવી એમાં કાૅંગ્રેસ અને ભાજપ બેઉના નેતૃત્વની બીજી હરોળના ઠીકઠીક લોકો સંડોવાયેલા હતા. બાબુભાઈ જશભાઈની મુખ્ય ઓળખ અલબત્ત જુદી હશે, પણ ચિમનભાઈથી માંડીને આનંદીબહેન સુધી રાજકારણમાં પટેલોનો એક દબદબો રહ્યો છે. ભાઈકાકાની એ ફોર્મ્યુલા કે ‘પક્ષ’ એટલે પટેલનો ‘પ’ અને ક્ષત્રિયનો ‘ક્ષ’ આપણા નાતજાતગત વાસ્તવની પડછે વખતોવખત કામિયાબ હોઈ શકતી કોઠાસૂઝનુ અચ્છું નિદર્શન છે.

ગુજરાત ભાજપનો કેશુભાઈ-શંકરસિહ ઘટનાક્રમ આ સંદર્ભમાં જોવાસમજવા જેવો છે. જો કે કૉંગ્રેસમાં માધવસિંહ સોલંકી, ઝીણાભાઈ દરજી અને સનત મહેતાનો ક્ષત્રિય (કે), હરિજન (એચ), આદિવાસી (એ), મુસ્લિમ (એમ) એ ‘ખામ’ વ્યૂહ કે પછી ભાજપમાં ગોવિંદાચાર્યની ધાટીએ નમોની ઓબીસી ઓળખભેર સામાજિક ઈજનેરીપૂર્વકની મંડલ-મંદિર મિલાવટમાં પણ તમને આ તરજ ઉપર યથાપ્રસંગ મતબેંકી રાજકારણ જોવા મળશે. વિસ્તૃત હિંદુત્વ રાજનીતિનો ગુજરાત નમૂનો જાડી રીતે કહેતાં ‘ખામ’ સામે ‘ખાસ’ (ક્ષત્રિય, હરિજન, આદિવાસી, સવર્ણ) જમાવટની રીતે સમજવા જેવો છે. પ્રસંગોપાત ‘ગરીબી હટાવો’થી માંડીને ‘વિકાસ’ સુધીના નારા નથી આવ્યા કે એની અપીલ નહીં ચાલી હોય એમ કહેવાનો આશય નથી. માત્ર, જન્મસિદ્ધ અધિકાર એવી સ્વંતત્રતા એવી ને એટલી જ જન્મસિદ્ધ નાતજાતગત ઊંચનીચથી આપણો પીછો છોડાવતી નથી તે વખતોવખતો વારંવાર સમજાય છે.

બને કે ‘ખામ’ ને વર્ણવાસ્તવ આને વર્ગવાસ્તવ વચ્ચે મેળ પાડવાની મથામણ તરીકે ઉપસાવવાનો ખ્યાલ હોય. કેમ કે ભૂમિહીન કિસાન કહેતાં ખેતમજૂર અને દલિત બેઉ લગભગ એક જેવા જોવા મળે છે. ‘ખાસ’માં મુસ્લિમને સ્થાને સવર્ણ અંબોળી જે આથો બને તે હિન્દુત્વ રાજનીતિમાં ‘લુમ્પન’ના પ્રવેશ અને પ્રતિષ્ઠા સાથે કેવો દારૂગોળો બની રહે છે તે 1992-2002ના ઘટનાક્રમ પછી કહેવાનું રહેતું નથી.

ગુજરાતમાં હાલના ‘પટેલ અનામત’ રાજકારણને કઈ રીતે જોઈ શકાય? જાડી સમજની રીતે એને ભાજપની અંદરના વ્યક્તિ ને નાતજાતગત ભેદના એક ‘નિકાલ’ તરીકે, તેમ પટેલ એકત્રીકરણ પછી માંહોમાંહે ભાગબટાઈના તબક્કા તરીકે પણ જોઈ શકાય. ગુજરાતમાં મોદી ઘટના સાથે ઓબીસી પરિબળના સંદર્ભમાં દિનશા પટેલ, પ્રફુલ્લ પટેલ, કેશુભાઈ પટેલ અને પ્રવિણ તોગડિયા સહિતની જમાવટ કોશિશને ઘટાવવાનો અવકાશ હતો જ – જેમ ખોડલધામ હિલચાલમાંયે હોઈ શકે છે. હવે ‘માંહોમાંહે’નો મામલો હશે ? હોઈ શકે.

જેપી આંદોલન અને જનતા મોરચાના દિવસોમાં ઈશ્વર પેટલીકર સાથે થતી ચર્ચામાં એમનું એક અવલોકન એ હતું કે અમે પાટીદારો સ્વરાજની લડતમાં જોડાઈ શક્યા. કેમ કે અમારી પાસે જમીનમાલિકીની એક હેસિયત હતી. આ હેસિયતે અમને રાજકીય જાગૃતિ જરૂર આપી, પણ આ જ હેસિયતે – તેની માંહેલા માલિકીભાવે – અમને સમાજનો એક વર્ગ ‘વહવાયું’ લાગતો હતો એમાંથી નીકળવાની કષ્ટસાધ્ય પ્રક્રિયા હજુ ચાલુ છે. ગાયકવાડીમાં ફરજિયાત શિક્ષણે અને રોકડિયા પાકે શુદ્રોને વૈશ્યની હેસિયત આપી વાણિયાબ્રાહ્મણ સાથે પટેલના દરજ્જામાં મૂક્યા. સૌરાષ્ટ્રની ઢેબર સરકારે ગરાસદાર નાબૂદી વાટે દીનહીન કિસાનને ‘પટેલ’ની ભૂમિકામાં મૂકી આપ્યો. આજે પટેલ અનામતનું લૉજિક કે માનસિકતા કે ચાલના શું છે એની તપાસ આ પૃષ્ઠભૂમાં કરવા જોગ છે.

બેસતે સ્વરાજે ગાંધીપહેલથી નેહરુપટેલમૌલાના ઉપરાંત મુખર્જી અને આંબેડકર સહિતની સરકાર બની એમાં તિલકની નનામીને ખભો દેતા ગાંધીનું વ્યાકરણ અને કવિન્યાય સમજાઈ રહે છે. હિંદુ, મુસ્લિમ, દલિત, ઓબીસી એ બધાં ‘આઇડેન્ટિટી પોલિટિક્સ’ની એક હદ સુધી ભૂમિકા નિ:શંક છે. પણ એક હદ સુધી જ, કેમ કે કાપવાનું અંતર તો નાગરિકતા ભણીનું છે. કોઈકે દાંડીકૂચ અને ‘અયોધ્યા’ નિમિત્તે સોમનાથથી શરૂ થયેલી યાત્રા બેઉને આ સંદર્ભમાં સરખાવી એમાં રહેલ બોધપાઠ અંકે કરવાપણું છે. એકે દેશ અને સમાજને જોડી, શોષણમુક્તિ અને સ્વરાજને પર્યાયી પ્રતિષ્ઠા આપી. બીજાએ દેશ અને સમાજને તોડી નાગરિક સંક્રાન્તિ પર સાંકડી આઇડેન્ટિટીને સવાર કીધી.

સ્વરાજ, તું જન્મસિદ્ધ અધિકાર છો. પણ કિયો જનમ-નાગરિકનો કે નાતજાતનો?

પ્રકાશ ન. શાહ લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર  છે અને વિચારપત્ર ‘નિરીક્ષક’ના તંત્રી છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 01 અૉગસ્ટ 2015