જાહેરખબરો પાછળ યુ.પી.એ. સરકારે દસ વર્ષમાં કર્યો, એનાથી ડબલ ખર્ચ આ સરકારે ત્રણ વર્ષમાં જ કરી નાખ્યો છે

રિઝર્વ બેંકના હેવાલના ઉજાસમાં નોટબંધી ઉર્ફે નોટબદલીના ‘મહાયજ્ઞ’ વિશે શું કહેવું, સિવાય કે ગાજ્યા મેહ વરસ્યા જાણ્યા નથી. કદાચ, આટલું કહેવું પૂરતું નથી – બલકે, બેહદ બેહદ અપૂરતું છે. 2016ના નવેમ્બરની 8મી તારીખે એકાએક જ નાને પડદે હાજરાહજૂર થઈને રિઝર્વ બૅંકના ઇલાકાથી ઉફરાટે પોતેપંડે જે છાકો પાડવાની તક વડાપ્રધાને ઝડપી હતી, એ એક આર્થિક પગલા તરીકે બિલકુલ પરિણામદાયી નીતિ પુરવાર થઈ નથી.

કાળાં નાણાંની ડુંગરશોધ નકરો ઉંદરબોધ બનીને રહી શોધ ગઈ છે, અને આગલે વરસે રિઝર્વ બૅંકે કેન્દ્ર સરકારને ખાસા 65,876 કરોડની સરપ્લસ નવાજેશ કરી હતી તેની સામે આ હેવાલ-વરસમાં તે ફક્ત અને ફક્ત 30,659 કરોડ રૂપિયા આપી શકી છે. દરમિયાન, એપ્રિલ-જૂન ત્રિમાસીમાં જી.ડી.પી. આખા 5.7 ટકે પહોંચેલ છે. મતલબ, છેલ્લાં ત્રણ વરસમાં એનો આ તલસ્પર્શી યાને તળિયે અડતો વિક્રમ છે.

વરસાદ લગારે અપૂરતો નહીં, બલકે બિલકુલ જ બિલકુલ પૂરતો છતાં, કૃષિ-કામગીરીઓમાં ઘટાડો, વિનિર્માણ(મેન્યુફૅક્ચરિંગ)માં નવી રોજગારીઓનું સર્જન નહીં, બાંધકામ ને ખાણ પ્રવૃત્તિઓમાં ઘટ, આ બધી નોટબંધીની સિદ્ધિઓ ઇિતહાસને ચોપડે (મારે ને તમારે જોખમે) જમે બોલશે. ખરું જોતાં, એને ઉધારના ખાતામાં ખતવવી જોઈએ પણ ઓરવેલિયન ડબલસ્પીક અને પોસ્ટ-ટ્રુથ માહોલમાં આપણે એને અલબત્ત અને અલબત્ત જમે જ ખતવવી જોઈશે.

આરંભ નોટબંધી/નોટબદલી એવી જિકર પણ રિઝર્વ બૅંકના વાર્ષિક હેવાલના ઉજાસમાં કેન્દ્ર સરકારનાં દાવાદુવી તપાસતાં જ કહેવું પ્રાપ્ત થાય છે એ તો એ કે 8મી નવેમ્બરના ‘મહાયજ્ઞ’ બોધિવચનથી શરૂ થયેલાં સઘળાં સત્તાવાર વક્તવ્યોએ સરવાળે સરજેલી સ્થિતિ કેવળ નજરબંધીની હતી. તમે જુઓ જે સિફતસપાટે અને સલુકાઈ સાથે તેમ જ મુખચાલાકીના પ્રયોગોપૂર્વક એક પછી એક મહાન હેતુઓ ખૂલતા ગયા અને બૅંકની લાઈનોમાં ઊભેલાઓ પોતાને સીમા પર ફરજ બજાવતા વીર સૈનિકો જેવી જ ભૂમિકામાં સમજવા લાગ્યા તે વાસ્તવિક પરિણામો જોતાં નજરબંધી નથી તો શું છે.

એકાએક જગાવાયેલો આ જગન ભ્રષ્ટાચાર સામે, કાળાં નાણાં સામે, નકલી નોટો સામે અને આતંકનાણાં (ટેરર ફંડિંગ) સામેનો હતો – અને મુક્તિનું સ્વર્ગ થોડાં જ ડગલાં દૂર હતું. પહેલું પખવાડિયું વીત્યું ન વીત્યું ત્યાં તો સર્વોચ્ચની દેવડીએ એટર્ની જનરલ રોહગતીએ વધામણીની અદાથી સત્તાવાર રજૂઆત કરી કે ઉત્તર-પૂર્વમાં અને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં અશાંતિ અને આતંક પ્રસારવા સારુ હોમાતા ચારથી પાંચ લાખ કરોડ રૂપિયા આથી બિનઅસરકારક કહેતાં ન્યુટ્રલાઇઝ થવામાં છે. પચાસ દિવસ થતાં, મુશ્કેલીઓમાંથી બેસુમાર પસાર થતાં જનસાધારણને વડાપ્રધાને જયપ્રકાશ-શાસ્ત્રી-લોહિયા-કામરાજ આદિની સાખે દેશ માટે વેઠવા બદલ લાખ લાખ અભિનંદન આપ્યા અને સમજાવ્યું કે આ તો એક ખરાખરીનો જંગ અને આરપારની લડાઈ છે. આ મુકાબલો ‘અપ્રામાણિક’ અને ‘પ્રામાણિક’ વચ્ચેનો તેમ જ ‘ધનિકો’ અને ‘ગરીબો’ વચ્ચેનો છે.

લોકપાલ – લોકઆયુક્ત બાબતે દિલચોરી અને દોંગાઈ તેમ પક્ષ તરીકે માહિતી અધિકારની અંતર્ગત આવવા બાબતે આડાઈ જેવાં વાનાં બાદ રાખીને એક-બે સાદી આંકડાકીય વિગતો અહીં આધોરેખિતપણે દોહરાવવા જોગ છે. 2012-13થી 2015-16 દરમ્યાન ભા.જ.પ.ને મળેલો કોર્પોરેટ ફાળો ખાસા 750 કરોડ રૂપિયાથી વધુ છે – એટલે કે સર્વ પક્ષોને મળ‌ેલ કુલ રકમ (956 કરોડ રૂપિયા)નો એ સિંહહિસ્સો છે.

કૉંગ્રેસ ઘણા દૂરના અંતરે 198 કરોડ રૂપિયા સાથે બીજે નંબરે છે. પ્રેસ કાઉન્સિલ સમક્ષ ‘પેઇડ ન્યૂઝ’નો હેવાલ 2010થી પડેલો છે, ‘ભ્રષ્ટાચારી’ યુ.પી.એ. સરકાર એના પર ત્રણ-ચાર વરસ બેસી રહી પણ મૂલ્યનિષ્ઠ એન.ડી.એ. સરકારનાં ત્રણ વરસ અને ત્રણ મહિના પણ એમ જ પસાર થઈ ગયા છે. જેમ યુ.પી.એ.-એન.ડી.એ.ના કોર્પોરેટ ફાળાની જિકર કરી તેમ એક બીજી સરખામણી પણ કરવા જેવી છે. યુ.પી.એ. સરકારે એની બે ટર્મ(દસ વરસ)માં પ્રિન્ટ અને ઇલેક્ટ્રોનિક મીડિયામાં જાહેરખબરનો જેટલો ખરચ કર્યો એનાથી ડબલ, રિપીટ, ડબલ ખર્ચો એન.ડી.એ. સરકારે કેવળ ત્રણ વરસમાં જ કર્યો છે! અને છેલ્લે, રિઝર્વ બૅંકના હેવાલ સબબ પૂર્વનાણાંમંત્રી ચિદમ્બરમે ટકોર કરી છે તેમ 16,000 કરોડની લબ્ધિ સામે 21,000 કરોડનો ખર્ચો આ નોટબંધી પ્રકરણમાં થયો છે.

ગમે તેમ પણ, જુમલે સે જુમલે અને ઇવેન્ટથી ઇવેન્ટની શૈલીમાં રાચતું નેતૃત્વ નોટબંધી પ્રકરણને ‘પ્રામાણિક’ વિ. ‘અપ્રામાણિક’ અને ‘સહિત’ વિ. ‘રહિત’(ધનિક વિ. ગરીબ)ના જંગરૂપે ઉપસાવવામાં કામયાબ રહ્યું અને કોમી તેમ વિકાસની એની વિજય ફોર્મ્યુલામાં પરિમાણ ભળતાં તે 1993માં યુપી ખોયા પછી ખાસાં બાવીસ-તેવીસ વરસે ફરી વાર સુવાંગ કબજે કરવામાં કામયાબ નીવડ્યું. નોટબંધી નહીં પણ નજરબંધી તે આનું નામ: 8 નવેમ્બર 2016થી જે મોટોદઈત જગન શરૂ થયો એ દેખીતું આર્થિક પણ વાસ્તવમાં  એક રાજકીય (બલકે રાજકરણી) પગલું હતું એમ કહેવું યથાર્થ લેખાશે.

સવાલ એ છે કે એક પ્રજાસત્તાક સ્વરાજને લાયક નાગરિક સમાજ વિકસાવવાને મુદ્દે આપણે ક્યાં છીએ કેટલે છીએ. મે 2014ની ચૂંટણીમાં ઉછાળાયેલો એક મુદ્દો મજબૂત અને નિર્ણાયક નેતૃત્વનો હતો. યુ.પી.એ. કાળ અને મનમોહનસિંહ વિશે જે પણ છાપ ઉપસી અને ઉપસાવાઈ હોય એ ધોરણે તુલનાત્મક વિકલ્પની રીતે આ પ્રકારની ઝુંબેશમાં એક અપીલ પણ હતી. અને ‘તારણહાર’ની શોધ તો ક્યારે નથી હોતી?

દેખીતું દૂરાકુષ્ટ લાગે તો પણ સચ્ચા ડેરા-ખ્યાત રામરહીમનો પેરેલલ અહીં સંભારવા જેવો છે. એમના અંગત જીવનની જે બધી ખરીખોટી વાત આજકાલ લખાઈ રહી છે એ અર્થમાં આવો કોઈ પેરેલલ અલબત્ત અભિપ્રેત નથી. જે વાનું અભિપ્રેત છે તે તો એ કે સંત્રસ્ત માણસ કોઈ પણ આકર્ષક તરણું પકડવા સારુ લાલાયિત હોય છે. રામરહીમ રજવાડું આટલાં વરસ ચાલ્યું-કલ્યાણરાજ્ય તરફથી નહીં નિભાવતી કેટલીક કામગીરીઓ એણે થોડીકે કરી હશે તે માફ-પણ એનું (આ રજવાડાનું) રહસ્ય સ્વાભાવિક જ તારણહારની શોધમાં ને ગતાનુગતિક ગાડરપ્રવાહમાં રહેલું નથી એમ કહી શકાતું નથી. આ પ્રક્રિયામાં અંજાપો અને અંધાપો એકાકાર જેવો થઈ જાય છે, અને સારાસારવિવેક કે તરતમવિવેક તે પછી રહે એ જરૂરી નથી. જો એક અર્થમાં ભલે સીમિત સંદર્ભમાં પણ, આ સરખામણી (નજરબંધીનો પેરેલલ) જો વિચારણીય લાગતો હોય – બંને ઘટના કોઈ એક ફ્રિકવન્સી પરની હોઈ શકતી હોય – તો શું કહીશું. નાગરિકને ઘેનગાફેલ કરી શકતી આવી પેરવીઓ ને પ્રયુક્તિઓ ક્યાં અને લોકશાહી રાહે સ્વરાજસાધના ક્યાં. 

સૌજન્ય : ‘મહાયજ્ઞ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 02 સપ્ટેમ્બર 2017

મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ સહિતના બધા જ પર્સનલ લૉઝ તળેઉપર તપાસ તથા તળિયાઝાટક સાફસૂફી માગી લે છે

નવ નવ ન્યાયમૂર્તિઓની બેન્ચે ‘રાઇટ ટુ પ્રાઇવસી’ને મૂળભૂત અધિકાર કહ્યાના શીર્ષ ઉભરાટેભર્યાં છાપાંથી ઘેરાયેલ શુક્રવારની સવારે બે અક્ષર પાડતી વેળાએ સર્વોચ્ચ અદાલત બાબતે ‘આફરીન’, ‘આફરીન’ના આફરે ઝોકું ખાવાથી બચવાનો મનોવ્યાયામ પણ ચાલી રહ્યો છે. જાહેર સ્મૃિત કહેતીગત ટૂંકી લેખાય છે તો પણ આ ક્ષણે ભૂલી શકાતું નથી કે પૂર્વે બબ્બે વાર સર્વોચ્ચ સ્તરે અલબત્ત નાની બેન્ચે ‘પ્રાઇવસી’ની એક અધિકાર તરીકેની મૂળભૂતતા બાબતે હાથ ઊંચા કરી દીધા હતા.

નહીં કે મારા તમારા અંગત દાયરાની અધિકારમા વજત બાબતે સર્વોચ્ચ અદાલતના આ ચુકાદાથી હું રાજી નથી. નહીં કે ‘આધાર’ સહિતના મુદ્દે એણે સંભાવનાની જે ક્ષિતિજો ખોલી નાખી છે તે સ્વાગતાર્હ નથી. માત્ર, અદાલતી કુમક અને બંધારણી હૂંફનાં ઓશિંગણ રહેતે છતે એનાં ઓશિયાળાં ન રહેવાનો આગ્રહ ચોક્કસ છે, કેમ કે સવાલ છેવટે તો જણનારીના જોરનો છે. આપણી લોકશાહીના મુખ્ય પક્ષો રાજકીય સંસ્કૃિતની દૃષ્ટિએ કેટલાક બુનિયાદી આગ્રહમાં ઓછા અને પાછા પડે છે, અને નાગરિક તરીકે આપણે એમનું મૂલ્યાંકન કરવામાં કંઈક મોળા પડીએ છીએ. કદાચ, આપણે આશુતોષ છીએ, કેમ કે પાયાની સમજ અને ધોરણનો આગ્રહ હજુ આપણો સ્થાયી પ્રજાકીય ભાવ બન્યો નથી. બાકી, સીનીઅર ચંદ્રચુડના વારામાં ભરકટોકટીએ હેબિયસ કોર્પસ બાબતે સર્વોચ્ચ અદાલતે હાથ ઊંચા કરી દીધા તે પછી આપણે અદાલતો બાબતે આશાઅપેક્ષાવશ આશ્વસ્ત જ આશ્વસ્ત નહીં રહેવાની જરૂર હતી અને છે.

વાતની શરૂઆત સ્વાભાવિક જ શુક્રવારની સવારથી કરી પણ ખરું જોતાં ભઠ્ઠી તો બુધવારની બપોરથી જ તપવા માંડેલી હતી. ‘તીન તલાક’ને તલાક આપતો ચુકાદો ગમ્યો જ હતો. કોને ન ગમે. લાંબે સમયે પણ એક સોજ્જું પગલું શક્ય બન્યું એમ કહેવામાં કોઈ અતિશયોક્તિ પણ નથી. પણ પ્રશ્ન એ છે કે એક નાગરિક સમાજ તરીકે આ પ્રક્રિયામાં તમે અને હું ક્યાં ઊભા છીએ. પ્રશ્ન એ પણ છે કે શાસન પોતાના ઉત્તરાદાયિત્વને મુદ્દે ક્યાં ઉભેલું છે.

રાજકારણીઓનું તો જાણે કે સમજ્યા (જો કે તેઓ કોઈ આરોપથી અતીત નથી); પણ આપણે નાગરિક છેડેથી આ પ્રશ્નને ‘હિંદુ’ કે ‘મુસ્લિમ’ પ્રશ્ન તરીકે જોઈએ છીએ કે લૈંગિક ન્યાયની નાગરિક ચિંતા તરીકે જોઈએ છીએ? મોદી સરકાર મુસ્લિમ મહિલાઓની મુક્તિનો જશ હંમેશના સ્વાવલંબનપૂર્વક લે તો ભલે, પણ બન્યું તો સર્વોચ્ચના બહુમતી ચુકાદાથી છે – અને એ માટે જે પહેલ, જે ખાંખત અને સર્વાધિક તો જે હિમ્મત તે તો અદાલતનાં દ્વાર ખટખટાવનારી મુસ્લિમ મહિલાઓની છે. મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ બોર્ડે આ ચુકાદામાં ધરમમજહબ આધારિત પર્સનલ લૉની ફતેહ જોઈ છે, કેમ કે સર્વોચ્ચ અદાલતે બહુમતી ચુકાદામાં કહ્યા પ્રમાણે તીન તલાક ઇસ્લામની વિરુદ્ધ છે. મુસ્લિમ બોર્ડે, હકીકતે, મોડે મોડે પણ આ કેસમાં એક વિશેષ એફિડેવિટ વાટે આ મતલબની રજૂઆત પણ કરી હતી. જો કે, સાથોસાથ, સરકારને હસ્તક્ષેપ નહીં કરવા અનુરોધ પણ કર્યો હતો. અદાલતે પણ, તમે જુઓ કે, પર્સનલ લૉને અડવાપણું જોયું નથી અને ત્રણે પ્રકારની તલાકને ગેરકાનૂની ગણાવવાની કેન્દ્ર સરકારની રજૂઆત બહાલ નહીં રાખતા કેવળ ‘તીન તલાક’ બાબતે જ પગલું ભર્યું છે.

હવે શું, એ વિચારવા 10મી સપ્ટેમ્બરે ઑલ ઇન્ડિયા મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ બોર્ડ મળી રહ્યું છે. ‘તીન તલાક’ ચુકાદાને મૂળભૂત અધિકારરૂપ ધર્મસ્વાતંત્ર્ય પરના પ્રહારરૂપે ઘટાવવાના જમિયત ઉલમા એ હિંદના વલણ કરતાં પર્સનલ લૉ બોર્ડની ભૂમિકા જરૂર આગળ જતી છે. પણ પ્રશ્ન એ છે કે પર્સનલ લૉ બોર્ડે પોતે આગળ પડીને ‘તીન તલાક’ને રદબાતલ ઠરાવવાની દિશામાં આટલાં વરસ સુધી કોઈ અસરકારક કારવાઈ કેમ ન કરી? મુસ્લિમ નેતાગીરી કોઈ રાજકીય ગણતરીથી પાછળ પડી હશે, કે પછી આપણે ત્યાં એકંદરે જે પુરુષસત્તાક સમાજમાનસ છે એ કામ કરી ગયું હશે? ઓછેવત્તે અંશે બંને કારણ હોઈ શકે છે.

રાજકીય ગણતરીઓ ઉપરાંત, સવિશેષ તો, રાજકીય માહોલનો પણ સવાલ છે. આ સવાલ ગઈ અગર એથી આગલી સદીથી ખેંચાતો આવ્યો છે; કેમ કે રાષ્ટ્રની વ્યાખ્યા ધર્મકોમને ધોરણે કરવાનો એક પ્રવાહ શરૂ થયેલો છે. આ પ્રવાહ 1947ના ભાગલા સુધી લઈ ગયા પછી અટક્યો નથી. એણે સામસામાં કોમી ધ્રુવીકરણથી, રાષ્ટ્રવાદની સાંકડી ને ઝનૂની સમજથી બળતામાં ઘી હોમવાનું ચાલુ રાખ્યું છે. સૌથી મોટી વાત કદાચ એ છે કે આપણા રાજકારણે અને જાહેર જીવને સુધારાની ચળવળને નામે લગભગ માંડી વાળેલું છે. જીર્ણમતના ગૌરવનું રાજકારણ, સમગ્ર સ્વરાજકારણને ગ્રસી તો નહીં જાય ને, એવી દહેશત અસ્થાને નથી.

મુસ્લિમ નેતાગીરીને આજે નર્મદ, દુર્ગારામ જેવા સુધારકોની એક આખી શૃંખલાની જરૂર છે. તીન તલાક, કેમ કે ઇસ્લામવિરુદ્ધ છે, માટે જાય એવી દલીલનો રાહ લેતી સર્વોચ્ચ અદાલત અગર તો અમે તીન તલાકને ધર્મ સમ્મત માનતા નથી એમ કહેતે છતે સુધારા બાબતે સુસ્ત રહેતું પર્સનલ લૉ બોર્ડ એ કોઈ ઉગાર નથી. મુદ્દાની વાત એ છે કે લૈંગિક ન્યાય અને સમાનતાનું જે મૂલ્ય છે એને ધોરણે મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ સહિતના બધા જ પર્સનલ લૉઝ તળેઉપર તપાસ અને તળિયાઝાટક સાફસૂફી માગી લે છે.

સંઘ પરિવારગત ‘હિંદુ’ પ્રતિક્રિયા આવા સમગ્ર સંદર્ભમાં ભાગ્યે જ પથ્ય પુરવાર થાય. મુસ્લિમ સ્ત્રીઓના ત્રાતા તરીકે પોતાને આગળ કરતી રાજનીતિની પનાહમાં સ્ત્રી-અત્યાચારના જખમ હજુ નીંગળતા નથી એમ કહી શકાતું નથી. યુનિફોર્મ સિવિલ કોડનો નારો ને નેજો આ નિમિત્તે ફરી ઊઠવાનાં હોય તો પહેલાં તો એના ભળતા ગુજરાતી બાબતે નિર્ભ્રાન્ત થઈ જઈએ. ‘સમાન નાગરિક ધારો’ માંનો ‘નાગરિક’ શબ્દ ગેરરસ્તે દોરે છે. આ ધારો વારસા, લગ્ન ઇત્યાદિ કૌટુંબિક બાબતોને લગતો છે. દેશની એકતાના અર્થમાં અહીં ‘નાગરિક’ એ પ્રયોગ નથી તે નથી. બીજું, હિંદુ-ખ્રિસ્તી-મુસ્લિમ પર્સનલ લૉઝને એક જ લૉ બનાવી દેવા સાથે કથિત ધર્મસ્વાતંત્ર્યના સવાલો સંકળાયેલા હોય એ સંજોગોમાં નવાં મૂલ્યો (જેમ કે જેન્ડર જસ્ટિસ)ને ધોરણે જે તે પર્સનલ લૉમાં સુધારાની પ્રક્રિયા હાથ ધરી શકાય, એ વાનું અગ્રતા માંગી લે છે.

અંતમાં મેન ઓફ ધ મેચ – સૉરી, પર્સન્સ ઑફ ધ મેચ રૂપ ઉભરેલી મુસ્લિમ મહિલાઓને સલામ સાથે આપણે મજાઝની એ પંક્તિઓ સંભારીશું જે આ દિવસોમાં આરીફ મોહમ્મદ ખાને દોહરાવી છે:

તેરે માથે પે યે આંચલ બહૂત હી ખૂબ હૈ લેકિન
તૂ ઇસ આંચલ સે પરચમ બના લેતી તો અચ્છા થા.

સૌજન્ય : ‘સુધારાનો સાદ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 26 અૉગસ્ટ 2017 

સ્વરાજસિત્તેરીએ

આ અંક સૌના હાથમાં હશે ત્યારે આપણું સ્વરાજ સિત્તેર વરસ વટાવી એકોતેરમે હુલસતું હશે, અને ‘નિરીક્ષક’ (સ્થાપના : ૧૫ ઑગસ્ટ, ૧૯૬૮) પચાસમાં વરસમાં પ્રવેશી ચૂક્યું હશે.

ઓગણપચાસ વરસ પર, ૧૯૬૮માં ઉમાશંકર જોશીના નેતૃત્વમાં ‘નિરીક્ષક’નો આરંભ થયો ત્યારે આપણું સ્વરાજ વીસે વરસે ગાંધીનેહરુપટેલ સહિતના મહાન આરંભકારોવિહોણી સ્થિતિમાં હતું. પણ એશિયા-આફ્રિકામાં લોકશાહીના ઓલવાતા દીવાઓ વચ્ચે એણે નંદાદીપની આબરૂ અવશ્ય રળેલી હતી. માન્ચેસ્ટરના ‘ગાર્ડિયન’ પત્રે છેક ૧૯૫૪માં ૨૬મી જાન્યુઆરીએ તંત્રીસ્થાનેથી નોંધ લીધી હતી કે પેરિક્લીસના શબ્દોમાં ઍથેન્સનું નગરરાજ્ય જો ગ્રીસ આખાની નિશાળ સરખું હતું તો આજે નેહરુ પણ એવો દાવો કરવાની સ્થિતિમાં છે કે નવી દિલ્હી એશિયા-આફ્રિકાને સારુ લોકશાહી રાજવટની નિશાળ સમું છે.

જો કે ૧૯૬૮ આવતે રજની કોઠારીએ જેને એક-પક્ષ-પ્રભાવ-પ્રથા તરીકે ઓળખાવી છે એ કૉંગ્રેસ પ્રથા પડકારમાં મુકાઈ ગઈ હતી, અને દેશ લોકશાહી વિકલ્પખોજના નવા પડકારમાં મુકાઈ ગયો હતો. ૧૯૬૭ ઉતરતે દેશભરમાં બિનકૉંગ્રેસવાદી એવી સંયુક્ત વિધાયક દળની સરકારોનો વાવર ચાલ્યો હતો. ભલે ટૂંકજીવી પણ એ પ્રયોગકોશિશ, તે પછીના દસકામાં જનતા પ્રયોગરૂપે ઠીક કાઠું કાઢવાની હતી.

૧૯૬૭-૬૮થી વિખરાવ અને ભટકાવ છતાં સ્થાપિત બળોને અંગે સંસ્કાર (કરેક્ટિવ) કામગીરી છતાં , જે વિકલ્પખોજની રાજનીતિ શરૂ થઈ એના શોધન, વર્ધન, સંગોપનની નાગરિક મથામણો એ ‘નિરીક્ષક’ને હિસ્સે એક વિચારપત્ર તરીકે આવેલું દાયિત્વ હતું. ‘નિરીક્ષક’ની શરૂઆતનાં વરસો વિશ્વસ્તરના યુવા ઉદ્રેકના હતા. એ જ ગાળો ઇંદિરા ગાંધીના નેતૃત્વે જીતેલી ‘ગરીબી હટાઓ’ ચૂંટણી અને બાંગલાદેશની રચનાનો હતો. એક રીતે, આ શરૂઆતનાં વરસો ૧૯૬૯નાં કોમી રમખાણોને વટીને ૧૯૭૪ના નવનિર્માણ આંદોલનથી નવી શરૂઆતનાં અને વિકલ્પખોજની નાગરિક મથામણના પ્રકર્ષરૂપે જેપી આંદોલનનાં હતાં. સ્વાભાવિક જ, એક વિચારપત્ર તરીકે ‘નિરીક્ષક’ ઘટતાં ટીકાટિપ્પણ, વિશ્લેષણ, નુક્તેચીની સાથે એમાં સંડોવાતું રહ્યું.

જ્યાં સુધી કટોકટીકાળનો સવાલ છે, ‘નિરીક્ષક’ જો કે ‘ભૂમિપુત્ર’ અને ‘સાધના’ની જેમ બધો સમય ચાલુ ન રહી શક્યું; પણ જ્યારે પણ પ્રકાશન શક્ય બન્યું, એણે લોકશાહી મૂલ્યો ને પ્રક્રિયાઓ વિશે લખવાનું અનિરૂદ્ધપણે ચાલુ રાખ્યું. અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય સંદર્ભે એને વિશે સંસદમાં જિકર પણ થઈ હતી. ઉમાશંકર જોશીએ ૧૯૭૬ના ઑગસ્ટની આઠમીએ રાજ્યસભામાં કહ્યું હતું :

“એક સાહિત્યકાર તરીકે હું, ૧૯૪૭ના જાન્યુઆરીથી એટલે કે બ્રિટિશ સમયથી, કૈંક ખોટ કરતું સંસ્કૃિત ચલાવી રહ્યો છું. એ એક માસિક પત્ર છે. હું સેન્સર (લખાણો વગેરેના સરકારી નિયામક) પાસે જાઉં નહીં એમાં ગૌરવહાનિ છે. ભલે અમને ખતમ કરવામાં આવે. સેન્સર પાસે વળી શા માટે જાઉં? પ્રકાશન મારે બંધ કરવું પડેલું. એક સાપ્તાહિક પત્ર – નિરીક્ષકના તંત્રીમંડળમાં હું છું. જાહેર બાબતો (પબ્લિક અફેર્સ)ની મુખ્યત્વે એ ચર્ચા કરે છે – રાજકારણ (પોલિટિક્સ) શબ્દ મને ગમતો નથી. કૉંગ્રેસના લોકો પણ ચાવથી એ વાંચતા હોય છે. શું અમે જવાબદારીથી ચાલ્યા નથી? શા માટે અમે સેન્સર પાસે જઈએ? વડાંપ્રધાનનાં સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની પરંપરાઓમાં મૂળિયાં હોઈ એમણે, મારી સ્મૃિત બરાબર હોય તો, એક ક્રિયાપદ વાપર્યું હતું જે યોગ્ય શબ્દ હતો. તેમણે કહ્યુંઃ ‘હું સેન્સરગીરીની નફરત (ઍબહોર) કરું છું.’ કોઈ શબ્દ આનાથી વધુ ઉચિત ન હોઈ શકે. પણ હવે કાયદાથી સમાજજીવનમાં સેન્સરગીરી સ્થાયી કરી દેવાય છે …”

કટોકટી દરમ્યાન નિરીક્ષક બંધ કરવું પડ્યું હતું. છેવટે ૧ મે ૧૯૭૭થી તે ફરી શરૂ થઈ શક્યું ત્યારે ‘જેવી પ્રજાજાગૃતિ તેવી સરકાર’ એ મથાળે લખતાં ઉમાશંકર વચગાળાની જદ્દોજહદ અને મથામણની વાત કરતે કરતે એક ઝીણી પણ દમદાર નોંધ લેવાનું ચૂક્યા નહોતા કે ‘અમને આનંદ છે અનેે નિરીક્ષકના સૌ ગ્રાહકસમુદાયને પણ એ જાણીને આનંદ થશે કે બંને વાર નિરીક્ષક બંધ રહ્યું તે દરમ્યાન એક પણ ગ્રાહક તરફથી માગણી થઈ નથી કે લવાજમની બાકી રકમ પાછી મોકલી આપો.’ અને છેલ્લે : “નિરીક્ષકના સમગ્ર લેખક પરિવાર અને વાચક પરિવારનું ઉત્તમ કટોકટી દરમ્યાન પ્રગટ થયું છે. એમાંથી પ્રેરણા મેળવી પ્રજાહૃદયનો ધબકાર પ્રગટ કરવા નિરીક્ષકનું આ ‘પુનશ્ચ હરિ : ઓમ’ છે. જેવી પ્રજાજાગૃતિ તેવી સરકાર – એ આ માર્ચ ૧૯૭૭ની બીજી ક્રાંતિના, બોધ હરદમ દરેકેદરેક નાગરિકના ધ્યાનમાં રહો.

આજે ઑગસ્ટ ૨૦૧૭માં અનવરત પુરશ્ચરણ પેઠે આ ‘પુનશ્ચ’ ઉતારતાં જેવી પ્રજાજાગૃતિ તેવી સરકાર એ સૂત્ર અને તેમાંથી તંત્રીજોગ અનુકાર્ય બંને સામાં આવે છે. શાસન કટોકટી સુધી જઈ શક્યું એમાં સ્થાપક તંત્રીમંડળના વડા સભ્યે જો રાજકીય અગ્રવર્ગની ખબર લેતાં સંકોચ નહોતો કર્યો તો છેલ્લી જવાબદારી પ્રજાજાગૃતિ પર હોવાનોયે ભાર મૂક્યો હતો. મે ૧૯૭૭ પછીના બધા તબક્કાઓની ચર્ચામાં નહીં જતાં એટલું જ કહીશું કે પ્રજાજાગૃતિ વાસ્તે તંત્રીએ (બેલાશક, સ્વૈચ્છિક લેખકીય સહયોગ જોરે) યથાસંભય, યથાગતિમતિ બનતું કીધું છે. જયન્ત પંડ્યાની પહેલથી દર્શકના અધ્યક્ષપદે નિરીક્ષક ફાઉન્ડેશન અસ્તિત્વમાં આવ્યું એના થોડાંક વરસ પછી (એપ્રિલ ૧૯૯૨થી) ફાઉન્ડેશનના સ્થાપક ટ્રસ્ટીઓ પૈકી એકને નાતે નિરીક્ષક સંભારવાનું આવ્યું ત્યારથી આ તંત્રીએ સ્વરાજ આંદોલન અને બીજા સ્વરાજ આંદોલનની પંરપરામાં પ્રાપ્ત વિશ્વદર્શનને નવસંદર્ભમાં અગ્રતાવિવેકપૂર્વક મૂકવાની કોશિશ કીધી છે. અલબત્ત, જેવી પ્રજાગૃતિ  તેવી સરકાર એ ન્યાયે (અને આરંભકાળના વાચક વર્ગની એક પચીસી પછી, જૂનાનવા પૈકી વાચકોનું જે વલણ બન્યું હોય તે ધોરણે) ઠીક ઠીક તંત્રીએ વખતોવખત લઘુમતી તો શું અણુમતીમાં હોવાનો અહેસાસ કર્યો છે. કમનસીબે, આવે વખતે ખરા પડ્યાનો ખેદ સિલકમાં રહેતો હોય છે, પણ એ આશ્વાસન ઓછું પડે છે; કેમ કે તંત્રીને પ્રજાજાગૃતિનો જે મુદ્દો સમજાયો તે એ સંક્રાન્ત કરી શક્યો નહીં.

ગમે તેમ પણ, વીસમી સદીનો છેલ્લો દસકો બેસતે જે બે મોટી ઘટનાઓ આપણે ત્યાં ઘટી તે નરસિંહ રાવ-મનમોહનસિંહ હસ્તક નવી આર્થિક નીતિના પ્રવેશની અને એના સમર્થક અડવાણીના આંદોલન થકી બાબરીધ્વંસની. ઉમાશંકરે મે ૧૯૭૭ની બીજી ક્રાંતિનો ઉલ્લેખ કર્યો એમાં ત્યારના એકંદર મિજાજનો પડઘો જરૂર હતો. પણ વચલાં વરસોમાં જે વાનું સમજાઈ રહ્યું છે તે એ છે કે સ્વરાજ એ સતત ચાલતી પ્રક્રિયા, અનવરત સંઘર્ષ અને રચના છે. જેમ પ્રેમ તેમ તે ક્ષણે ક્ષણે સાધ્ય ને નવસાધ્ય કરવું રહે છે. જે બે મોટાં પરિબળોનો ઉલ્લેખ હાલના વિશ્વદર્શનના નમૂના દાખલ કર્યો તે મે ૨૦૧૪ના જનાદેશ સાથે કદાચ સવિશેષ જ સમજાવા લાગ્યા છે. કથિત સાંસ્કૃિતક રાષ્ટ્રવાદ ‘ધ અધર’ને હાંસિયામાં મૂકે છે તો નવી આર્થિક નીતિની પ્રક્રિયામાં સમુદાયોના સમુદાયો વિકાસનો ભોગ બની હાંસિયામાં મુકાય છે. સ્વતંત્રતા, સમાનતા, બંધુતાનો જે નવયુગી સ્વરાજસાદ તે પેલા બીજા સ્વરાજ પછી ઊલટાનો પાછો તો નથી પડતો ને, એવી આશંકા અસ્થાને નથી.

હમણાં સન બયાલીસની પંચોતેરી લગભગ વણઊજવી ગઈ. એની પચીસી અને પચાસી વખતે થયાં હતાં એવાં વિમર્શ ને મંથન આ વખતે લગભગ ન-જેવાં વરતાયાં. વડાપ્રધાન નમોએ ‘મન કી બાત’માં એની ચર્ચા જરૂર કરી. પણ એમને સારુ એ આખો કિસ્સો તંગ દોર પરની નટચાલ(કે મુખચાલ)નો હતો, કેમ કે તેઓ જે પક્ષપરિવાર અને વિચારધારાની પેદાશ છે એને અને ૧૯૪૨નાં મૂલ્યો, પ્રક્રિયા કે સંઘર્ષને કશો જ સીધો સંબંધ નથી. બલકે, વ્યક્તિગત અને અપવાદો તો વ્યાખ્યાગત રીતે જ નિયમસિદ્ધકર હોય) બાદ કરતાં એક સમૂહ તરીકે સંઘે તે વખતે પરહેજ કરી હતી. જેમ ત્યારના સામ્યવાદી પક્ષને (સીપીઆઈ-સીપીએમ બંનેને) ટોણાની જેમ પૂછવામાં આવે છે કે તમે ક્યાં હતા, એ જ હાલત આ કથિત રાષ્ટ્રદ્રોહીઓ સામે આ કથિત રાષ્ટ્રવાદીઓની પણ છે. સ્વરાજ એટલે સૌનું, રિપીટ, સૌનું સ્વરાજ એ ગાંધીનેહરુપટેલ ભૂમિકાથી હિંદુ મહાસભા, સંઘ અને મુસ્લિમ લીગ પોતપોતાની રીતે સલામત અંતરે અગર સામે હતાં. ૧૯૪૨ સાથે નેતૃત્વની જે નવી હરોળ ઊભરી – જેપી, લોહિયા, અચ્યુત પટવર્ધન આદિ – તે રાષ્ટ્રીય પ્લેટફોર્મ અંતર્ગત સમાજવાદી આંદોલનને વરેલી હતી. રાષ્ટ્રવાદમાં કોઈ વર્ગ કે વર્ણવિશેષની નહીં પણ આર્થિક – સામાજિક ન્યાયની ભૂમિકા એમને ઇષ્ટ હતી. લોકસભામાં અધ્યક્ષ સુમિત્રા મહાજને જે પ્રસંગોચિત નિવેદન સમગ્ર રાહ સમક્ષ મૂક્યું એ સંધ પરિવારમાં ભાગ્યે જ સ્વીકાર્ય કે ગ્રાહ્ય હશે.

એક લાંબા કાળ લગી મુખ્યત્વે કૉંગ્રેસની ટીકા કરવાની (વ્યક્તિગત ઉલ્લેખ બદલ ક્ષમાપ્રાર્થના સહ ઉમેરુ તો જેલ વહોરવા લગીની) નિયતિ આ લખનારની રહી છે. અલબત્ત, ખુશીનો જે સોદો, એની ફરિયાદ તો શું હોય. પણ એક વિગત તરીકે તે દર્જ કરવી જરૂરી છે તે એટલું ઘૂંટવા સારું કે કૉંગ્રેસ સામેનાં ટીકાસ્ત્ર જે વિશ્વદર્શનમાંથી છૂટ્યાં હતાં તે જ ધોરણે ભાજપ સામે છૂટી રહ્યાં છે. કૉંગ્રેસની ટીકા મને ભાજપભિલ્લુ નથી બનાવતી તો ભાજપની ટીકા મને કૉંગ્રેસભિલ્લુ નથી બનાવતી. સ્વરાજસૈનિકે વ્યામોહને વશ વર્ત્યા વિના જે સમજાય તે કહેતા અને કરતા રહેવું એ એક સાદા નિયમને વશ વર્તવા મથતા તંત્રી તરીકે બીજું કરી પણ શું શકું. વડાપ્રધાને ૧૯૪૨ અને ૧૯૪૭ વચ્ચેના ગાળાને અનુક્રમે સંકલ્પ અને સિદ્ધિ પર્વ તરીકે ઓળખાવ્યો, અને ૨૦૧૭-૨૦૨૨ને એની સમાંતરે મૂકી આપ્યા. પણ વિકાસ અને કોમી ફસલનાં એમનાં પૅકેજિંગ જોતાં આપણે સારુ નાગરિક છેડેથી કથિત સંકલ્પ અને સૂચિત સિદ્ધિ તળેઉપર તપાસવાં રહે, કેમ કે આખરે તો જેવી પ્રજાજાગૃતિ તેવી સરકાર.

ઑગસ્ટ ૧૧, ૨૦૧૭

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉગસ્ટ 2017; પૃ. 01, 02 & 15