૧૯૫૭માં ઑક્સફર્ડ, ઇંગ્લૅન્ડમાં જન્મેલા પીકો આયર ૧૯૮૨થી પૂર્ણ સમય લેખન કાર્ય કરતા આવ્યા છે. નિબંધકાર અને નવલકથાકાર એવા આયરે ૧૫થી વધુ પુસ્તકો લખ્યાં છે. દલાઈ લામા, વૈશ્વિકીકરણ, ક્યુબન ક્રાંતિ, ઈસ્લામિક અધ્યાત્મવાદ, વગેરે અનેક વિષયો પર એમનું ચિંતન-લેખન પ્રકાશિત થયેલું છે. વર્ષ ૨૦૦૦માં પ્રકાશિત એમના પુસ્તક ‘ધ ગ્લોબલ સોલ : જૅટ લૅગ, શોપિંગ મોલ્ઝ ઍન્ડ ધ સર્ચ ફોર હોમ’માં ગ્લોબલ સોલની ચર્ચા છે, જે જૅટ લૅગ અનુભવતા વિશ્વ યાત્રા કરનારા ૨૧મી સદીની નમૂનારૂપ પ્રતિમાઓમાંની એક છે. આયર મુજબ ‘ગ્લોબ ટ્રૉટર’ આંતર-રાષ્ટ્રીય હવાઈ ક્ષેત્રના લાક્ષણિક સમકક્ષમાં નિવાસ કરે છે’. 

જયંત કોડકાની સાથેની પીકો આયરની મુલાકાત વાંચો :

પ્ર. : ’ગ્લોબલ સોલ’ કેટલે દૂર ગયો છે? અત્યારે કયા સ્ટેશને પહોંચ્યો છે?

નવી સહસ્રાબ્દીના ત્રીજા અઠવાડિયામાં ‘ગ્લોબલ સોલ’ એવો નવો શબ્દ બનાવવા પાછળનો હેતુ સર્વવ્યાપક શબ્દ ‘ગ્લોબલ’ને બજાર અને ટૅકનૉલૉજીથી બચાવીને વ્યક્તિ, ક્લ્પના અને આંતરિકતાને પૂર્વવર્ત કરવાનો હતો. વિભિન્ન સંસ્કૃતિઓના લોકોથી ઘેરાવવાનો, સમગ્ર વિશ્વના ખાનપાન અને ધ્વનિઓ સુધી પહોંચ હોવાનો આપણા માટે શો અર્થ હોઈ શકે? મારી માફક ભારતીય માતાપિતાના ખોળે ઇંગ્લૅન્ડમાં જન્મેલા અને કૅલિફોર્નિયામાં ઉછરેલાં, જાપાનીઝ સ્ત્રી સાથે ઠરીઠામ થયેલા, જેને ના પૂરેપૂરી પૂર્વની કે પશ્ચિમની કહી શકાય એવી આપણી જાતને વ્યાપકપણે વ્યાખ્યાયિત કરવાની શરૂઆત કેવી રીતે કરી શકાય?

આપણે જાણીએ છીએ કે આદિવાસીવાદ / રાષ્ટ્રવાદ વધી રહ્યાં છે, પરંતુ વ્યક્તિગત સ્તરે પ્રત્યેક પળે સીમાઓ ઓગળી રહી છે. હું લખી રહ્યો છું તે દરમ્યાન પૅરિસનો એક ઍલ્જીરિયન એક સ્વીડીશ સાથે પરણી રહ્યો છે, એક નાઈજીરિયન એક થાઈને સાથે પરણી રહ્યો છે અને આ સંબંધોથી જન્મેલા સંતાનો ના અશ્વેત હશે ના શ્વેત, ના આફ્રિકન હશે ના યુરોપિયન. અમેરિકન હોય એના કરતાં ઘણા બધાં સ્થળોના હોય એવા લોકોની સંખ્યા હવે અનેકગણી વધારે છે અને પ્રતિ ક્ષણે વધતી જાય છે. માનવો હંમેશાં જાતિઓ રચતા રહેવાના પરંતુ વ્યક્તિઓ એની પાર જોવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.

પ્ર. : મુલાકાતના સ્થળે પ્રવાસી શું લઈ આવે છે?

મુલાકાતના સ્થળે પ્રવાસી બધું જ લાવે છે, જો કે હું આશા કરું છું કે એની ધારણાઓ એ ઘરે મુકીને જાય છે. કારણ કે કોઈ સ્થળે આપણે જે બધું નિહાળીએ છીએ તે આંશીક રીતે આપણું પ્રતિબિંબ હોય છે; જો આપણામાંથી દસ જણ આવતીકાલે દિલ્હી જાય તો દરેક જણ કંઈક તદ્દન જુદું નિહાળશે. પરંતુ એથી ય વધું કારણ કે પ્રવાસ એ આપ-લેનો વિનિમય છે.

પ્રવાસીએ ક્યાં ય પણ પ્રવાસે જતાં પૂર્વે આ એક પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ કે શું સામા છેડાની વ્યક્તિ આપણને મળવા ચાહે છે કે કેમ? મારા અનુભવ મુજબ જેટલો દમિત કે ગરીબ દેશ, પછી તેનું નામ મ્યાનમાર હોય કે ઈરાન કે પછી તિબેટ હોય, તેના લોકો એક પ્રકારના એકાંતવાસમાંથી છૂટીને વધુ આભારની લાગણી અનુભવે છે.

પ્ર. : સીમાઓ અને નાળસંબંધની પરાપૂર્વની માન્યતાઓ શું આપણે ત્યજી દીધી છે?

મારા મતે આપણે નાળસંબંધની માન્યતાઓને ત્યજવી ન જોઈએ. જો કે, ભૂતકાળની સરખામણીએ આપણે નાળસંબંધની વ્યાખ્યા વધુ વ્યાપક અને કલ્પનાશીલ રીતે કરી શકીએ એમ છે અને મોટા ભાગે એમ કરીશું પણ ખરા. મને એમ પણ લાગે છે કે સીમાઓ અંગેની આપણી ચુસ્ત લાગણી પણ દિવસે દિવસે ઝાંખી થતી જાય છે.

મારે માત્ર મારા બાળપણનો વિચાર કરવાની જરૂર છે, મારા બધા જ વર્ગોમાં હું એકમાત્ર શ્યામ વર્ણ ધરાવતો બાળક હોતો. ઇંગ્લૅન્ડમાં મારી હાઈસ્કૂલમાં ૧,૨૫૦ છોકરાઓ હતા અને અમે ત્રણ જ શ્યામ વર્ણના હતા, યહૂદી અને કૅથૉલિક છોકરાઓ પણ નોખા તરી આવતા, કારણ કે ૧,૨૩૦ એક સરખા સાંકડા શ્વેત ઍંગ્લો-સૅક્સન પ્રૉટૅસ્ટન્ટ પૃષ્ઠભૂમિ ધરાવતા હતા.

હાલમાં એ જ શાળામાં દર બીજો છોકરો કાં તો કોરિયન કે રશિયન કે પાકિસ્તાન કે આમાંના જ કોઈ લહેજતદાર મિશ્રણનો હોય છે. અને તેથી સર્વત્રથી આવેલાં બાળકો વચ્ચે રહેવા માત્રથી દરેક છોકરો મને કે કમને એ સંસ્કૃતિઓ અને રિવાજો અને પરંપરાઓ વિશે શીખે છે.

પ્ર. : એક તરફ પ્રવાસ આપણને એક સાંસ્કૃતિક મિશ્રણનો હિસ્સો બનાવે છે, જ્યારે બીજી તરફ ઘણાં સ્થળોમાં સામ્યતા હોય છે.

હકીકતે આપણે એના એ રહેવાના નથી, ભલે આપણે સરખી જ ફિલ્મો જોઈએ, સરખી જ કોફી પીએ અને સરખી જ લાગણીઓ અને મૂળભૂત સંઘર્ષો અનુભવીએ. ક્લાસરૂમમાં બાળકો લગભગ સરખાં ટી-શર્ટ, ભૂરા જીન્સ અને ટ્રેનર્ઝ પહેરતાં હોય તેનો અર્થ એ નથી કે ઊંડે એ બધાં સરખાં છે. ચેન્નાઈમાં મુંબઈ જેવા જ શોપિંગ મૉલ્ઝ અને ફાસ્ટ-ફૂડ પાર્લર્ઝ હોય પરંતુ મને સંદેહ છે કે આ બે શહેરોમાં (કે સંસ્કૃતિઓ) થોડુંઘણું પણ સરખાપણું હોય.

મારા પુસ્તક ‘ધ હાફ નોન લાઈફ’માં જેરુસલેમ અને વૅસ્ટ બૅન્કની આસપાસ મેં ગાળેલા સમયનું વિવરણ ક્યારેક કરુણતા સાથે આ જ મુદ્દો દર્શાવે છે. જેમ્સ બોન્ડની ફિલ્મો કિમ જોંગને ખૂબ પસંદ હતી, પરંતુ તેથી એમને લંડન પ્રત્યે કે M16 પ્રત્યે સહાનુભૂતિ જાગી ન હતી.

છેલ્લાં ૪૦ વર્ષોના મારા પ્રવાસો દરમ્યાન મને અહેસાસ થયો છે કે આપણે નાના વિશ્વમાં નથી જીવી રહ્યાં; ઊલટાનું આપણી વચ્ચેના અંતર અને સંસ્કૃતિ સંબંધી તફાવતો પહેલા કરતાં વધી ગયા છે. દરેક સંસ્કૃતિ ‘ટોપ ગન’ નિહાળે છે, પરંતુ ના કેવળ વિવિધ ભાષામાં અનુવાદ પામે છે પણ વિવિધ ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ અને પરંપરામાં અનુવાદ પામે છે. પરિણામે વિવિધ સંસ્કૃતિના પ્રેક્ષકો ધરમૂળથી અલગ ફિલ્મ જોઈને બહાર નીકળે છે.

સપાટીના અને દૈનિક વપરાશના ઉત્પાદનોના સ્તરે આપણી વચ્ચે વધુ ને વધુ સામ્યને લીધે આપણી વચ્ચેના તફાવતો ઓછા થતા નથી — મૂલ્યો અને ધારણાઓને સ્તરે તો વિશેષ.

સ્રોત : ‘ધ ટાઇમ્સ ઑવ ઈન્ડિયા’, 16 સપ્ટેમ્બર 2023

e.mail : rupaleeburke@yahoo.co.in