‘તમારા નિર્વ્યાજ નેહનું લેખું નથી. તમારી સંન્નિધિમાં વીતેલ સમય મારી જિન્દગીનું અમૂલ્ય સંભારણું બની રહ્યો છે. તમારી સૃજનતા, ઉદાત્તશીલ – ગાંભીર્યમઢી જિન્દાદિલી અને નરવાઈ તમને ધીમંત અને ધૃતિશીલ ઠેરવે છે. તમે ગમો છો – પ્રિય છો, એની પડછે તમારું આંતરઐશ્વર્ય છે. તમને ભલીપેરે પારખનાર જ તમને પ્રમાણી શકે. એ પ્રમાણનારમાં હું એક છું એનું મને ગૌરવ છે. તમારી પ્રાંજલ ભાષાને અને શબ્દ પાસે ધાર્યું કામ પાડનારા તમારા દલિતાર્થ(પુરુષાર્થ)ને હું વધાવું છું.’

ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી એવોર્ડથી પુરસ્કૃત, દલિત સાહિત્યના દાદા, સ્વનામધન્ય જૉસેફ મેકવાનના આ શબ્દો છે, ગુજરાતના પ્રસિદ્ધ દલિત સાહિત્યકાર ભીખાભાઈ નથવાભાઈ વણકર – ભી.ન. વણકર માટેના. ચાહકો-ભાવકો સૌ જેમને આજે ‘ભીખુભાઈ’થી જાણે છે.

દલિત સાહિત્ય સર્જન સંદર્ભે એક જ wavelength પરના બે મૂર્ધન્ય દલિત સર્જકો પૈકીના એક જૉસેફ મેકવાન, દલિત સાહિત્યયાત્રાના એમના સાથી માટે આમ કહે છે એમાં, ભી.ન. વણકર નામક પ્રતિભાની સાહિત્યિક ઊંચાઈની, એમના સંવેદનાસભર હૃદયની અને એમની આંતરિક સમૃદ્ધિની વાતને પણ આપણે સ્પષ્ટ વાંચી શકીએ છીએ.

આજે ઉંમરના ૮૨ વર્ષના મુકામ પર થોડા થાક્યા છે, ત્યારે ય જ્યારે પણ મળો એમના મુખ પર હોય એ જ એમનું ચિરપરિચિત હાસ્ય. આ ઉંમરે શરીર વ્યાધિઓ અને પીડાઓને નોતરે એમાં નવાઈ નથી, છતાં ય એ શારીરિક પીડા કે વેદનાની જાણે કોઈ તમા જ ન હોય અને મૃત્યુના ભયને તો જાણે સાવ કોરાણે જ મૂકી દીધો હોય એમ ભીખુભાઈનું અવિરત વાંચન અને ભરપૂર લેખન હજી બરકરાર છે. એક ઓપરેશન પછી ઝભ્ભાની નીચે ડોક્ટરે બાંધી આપેલી યુરિન બેગ અને એડલ્ટ ડાઈપર સાથે પણ સાહિત્યિક કાર્યક્રમોમાં પહોંચવાનો તેમનો જીવનક્રમ બહુ ખોરવાયો નહીં. પરિવારજનો સાથે તો હોય જ, એમના મિત્રો – ચાહકો સાથેના એમના ઉષ્માભર્યા વ્યવહારમાં લગીરેક પણ ઓટ આવી નહીં. દલિત સાહિત્ય જેના માટે પૂર્ણ પ્રતિબદ્ધતાથી આજીવન અને આ ક્ષણ સુધી કાર્યરત રહ્યા છે, તેની વાત કહેવા, લખવા, સાંભળવાને તો તેઓ જાણે કે ક્યારે ય થાકશે જ નહીં !

બે વર્ષ પહેલા આઠમા દાયકાની જીવનયાત્રામાં પ્રોસ્ટેટ કેન્સરના ઓપરેશન માટે ચિંતાતુર પરિવારજનોને બહાર રડતા રાખીને ભીખુભાઈને ઓપરેશન ટેબલ પર લવાયા ત્યારે, બેહોશ કરતા પહેલા ડૉક્ટરે એમને પૂછ્યું : ‘કંઈ ચિંતા જેવું ?!’………… ને હસીને ભીખુભાઈએ ડૉક્ટરને કહેલું : ‘ના રે ના… આ આંખો હંમેશ માટે અહીં જ મીંચાઈ જશે તો પણ આનંદ.’

ડૉક્ટરે આ સાંભળીને ને તે પછી ચાર કલાકે ભીખુભાઈ ભાનમાં આવ્યા ત્યારે, એમ બે વાર ભીખુભાઈનો ખભો થાબડેલો.

જીવન અને મૃત્યુના સત્યને પામી ચૂકેલા અને નિરાશ થયા વિના જીવનની કડવી વાસ્તવિકતાઓને હસતા મુખે સ્વીકારવાની સમજણ કેળવી ચૂકેલા ભી.ન. વણકરનો જીવન પ્રત્યેનો આ વાસ્તવદર્શી અભિગમ એમના વિપુલ સાહિત્યમાં પણ પ્રગટતો રહ્યો છે.

ચાર કવિતાસંગ્રહો (યાદ, ઓવરબ્રિજ, અનુબંધ, મૌનના મુકામ ૫૨), બે વાર્તાસંગ્રહો (વિલોપન, અંતરાલ), બે લઘુકથાસંગ્રહો (ચીસ / चीख ગુજરાતી હિન્દી), છ વિવેચનસંગ્રહો (પ્રત્યાયન, અનુસંધાન, નવોન્મેષ, પર્યાય, દલિત સાહિત્ય, વિવૃત્તિ), બે કવિતા આસ્વાદના સંગ્રહો (યથાર્થ અને સૂર્યાયન) એક રેખાચિત્ર (રણદ્વીપ), એક સંતચરિત્ર (અનહદ), એક નિબંધસંગ્રહ (અનુચ્છેદ) અને બે સહસંપાદનો (નિસબત-૨૦૧૬ – ‘દલિત કવિતા અને કવિની કેફિયત’ અને નિસબત – ૨૦૧૮- ‘ટૂંકી વાર્તા અને વાર્તાકારની કેફિયત’) મળી તેમના ૨૧ જેટલાં પુસ્તકો પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યાં છે અને હજી બીજાં ૧3 (તેર) પુસ્તકો હસ્તપ્રતરૂપે યા તો કોમ્પ્યુટર કંપોઝ થઈને પ્રકાશિત થવાની રાહ જોતાં ઊભાં છે. જેમાંનાં કેટલાંકની તો પ્રસ્તાવનાઓ પણ લખાઈને આવી ચૂકી છે.

આ ૧3 પ્રકાશ્ય પુસ્તકો પર એક નજર કરીએ તો તે છેઃ  બે કવિતાસંગ્રહ ( सूरज की ओर અને સૂર્યદૂત), એક વાર્તાસંગ્રહ (યક્ષ અને નિયતિ), ત્રણ વિવેચનસંગ્રહ (પ્રત્યય, અન્વય, સ્વાધ્યાય), ત્રણ કવિતા આસ્વાદ (સૂર્યક્રાન્તિ, સૂર્યાનૂભૂતિ, સૂર્યોત્સવ) અને ત્રણ પ્રકીર્ણ પુસ્તકો (શબદ હમારા સાચા, अमृतस्य पुत्रा મૃત્યંજય), આત્મકથનાત્મક ચરિત્રો (સૂરજ પંખીની વેદના).

આ લખી રહ્યો છું ત્યારે એમના સમગ્ર સાહિત્યનો પરિચય આપતો, પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્ય સંસ્થા દ્વારા – એક વરિષ્ઠ સાહિત્યકારના સંપાદન હેઠળનો ૫૦૦ પાનાંનો દળદાર ગ્રંથ – ‘ભી.ન. વણકર અધ્યયન ગ્રંથ’ પણ હવે પ્રકાશિત થવાની આખરી પ્રક્રિયામાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે. આ પ્રકાશ્ય ગ્રંથમાંથી પસાર થવાની એક તક મને પણ મળી.

અહીં ગુજરાતી દલિત સાહિત્યના આરંભકાળથી આજ પર્યંત કવિતા, વાર્તા, વિવેચન, લઘુકથા, નિબંધ, રેખાચિત્ર, આત્મકથા જેવી વિદ્યાઓમાં પોતાના બહુમૂલ્ય પ્રદાન થકી, ગુજરાતના પ્રતિબદ્ધ દલિત સાહિત્યકારોમાં અગ્રિમ સ્થાને રહેલા ભી.ન. વણકરની સંઘર્ષમય જીવનયાત્રાનો અને એમની અપ્રતિમ દલિત સાહિત્ય સેવાનો પરિચય આપવાનો પ્રયાસ છે. 01 મે 1942ના દિવસે મહેસાણા જિલ્લાના વિજાપુર તાલુકાના સુંદરપુર ગામે માતા સાંમીબહેન – પિતા નથવાભાઈના ખોરડે જેમનો જન્મ એવા ભીખુભાઈએ પ્રાથમિક શિક્ષણ વતનના ગામે મેળવીને ધોરણ સાતથી નવનો અભ્યાસ એ.વી. સ્કૂલમાં કર્યો હતો. વીસનગરની નૂતન હાઈસ્કૂલમાં ધોરણ દશ અને અગિયારનો અભ્યાસ તેમણે હમણાં જ 102ની ઉંમરે વિદાય લઈ ચૂકેલા લડાયક દલિત આગેવાન અને દલિત સાહિત્યકાર બબલદાસ ચાવડા સ્થાપિત સયાજી વિદ્યાર્થી આશ્રમ – વીસનગરમાં રહીને પૂર્ણ કર્યો હતો.

બી.એ. સુધીનો અભ્યાસ વિસનગરની એમ.એન. કોલેજમાં કરીને, નડિયાદ કૉલેજ અને અમદાવાદ – ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં ભણી તેમણે એમ.એ.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ અમદાવાદની મોતીલાલ નહેરુ લો કૉલેજમાં એલ.એલ.બી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરીને, અમદાવાદની ન્યૂ લો કૉલેજમાં એલ.એલ.એમ.ના અભ્યાસ માટે પ્રવેશ મેળવ્યો હતો. અભ્યાસ દરમિયાન એમને અમદાવાદ જિલ્લા પંચાયતમાં ક્લાર્કની નોકરી મળી હતી અને અંતે એક રાજ્યપત્રિત અધિકારી તરીકે બઢતી મેળવીને તેઓ નિવૃત્ત થયા હતા. સરકારી સેવાઓમાંથી નિવૃત્ત થયા બાદ કાયદાના પોતાના ઉચ્ચ અભ્યાસને કારણે પ્રાપ્ત થયેલ વકીલાત કરવાની સનદનો સદ્દઉપયોગ કરી ગાંધીનગરની કોર્ટમાં તેમણે વકીલાત પણ કરી.

ઉચ્ચ અભ્યાસના, સરકારી નોકરીના અને નિવૃત્તિ પછી પ્રેક્ટિસીંગ એડવોકેટ તરીકેના જીવનના આ અત્યંત વ્યસ્ત વર્ષોમાં પણ ભીખુભાઈએ ન માત્ર વિપુલ માત્રામાં દલિત સાહિત્યનું સર્જન કર્યું, સાહિત્યસેવાની સમાંતરે દલિત સમાજના એક બૌદ્ધિક અને જાણતલ આગેવાન રૂપે સમાજોત્થાન – સમાજાગૃતિનું કાર્ય પણ પૂર્ણ પ્રતિબદ્ધતા અને જવાબદારીપૂર્વક નિભાવ્યું.

નિવૃત્ત શિક્ષિકા પત્ની મણિબહેન, એનેસ્થિસિયૉલૉજિસ્ટ ડૉક્ટર પુત્ર સિદ્ધાર્થ, બેન્ક મેનેજર પુત્ર મનીષ અને એમ.એ.,બી.એડ્.,એમ.ફિલ. થયેલી દીકરીઓ ગીતાંજલિ, યોગિની અને એમ.એ.,બી.એડ્.,એલ.એલ.બી. થયેલ દીકરી પ્રજ્ઞાને હવે તો ઉચ્ચ અભ્યાસ કરનારા આ સંતાનોના ય સંતાનો સાથે એક કિલ્લોલ કરતા પરિવારના મોભી છે ભીખુભાઈ.

અમાનવીય જાતિગત ભેદભાવોને જેમણે જોયાં અને વેઠ્યા એવા મિલમજૂર – પછીથી ભાગિયા ખેડૂત બનેલા – પિતા અને ખેતમજૂર માતાના અભાવગ્રસ્ત અને સંઘર્ષરત દલિત પરિવારના સંતાનથી શરૂ થયેલી પોતાની જીવનસફર આજે જો આ મુકામ પર પહોંચી છે તો તે દલિતોના ઉધ્ધારક મહામાનવ બાબાસાહેબ ભીમરાવ આંબેડકર અને એમના વિચારવારસાનો પ્રતાપ છે, એમ ભીખુભાઈ દૃઢપણે માને છે.

માતા-પિતા-પરિવાર ઉપરાંત પોતાની દલિત સાહિત્ય અને સામાજિક પ્રવૃત્તિઓની સુદીર્ઘ યાત્રા દરમિયાન મળેલા મિત્રો, ચાહકો, ભાવકો, પ્રોત્સાહિત કરતા રહેલા માર્ગદર્શકોની સાથે  બાબાસાહેબના ક્રાંતિકારી વિચારોનો તેમના જીવનઘડતરમાં સિંહફાળો રહ્યો છે, એમ કહેતા ભીખુભાઈનો નિર્ધાર પોતાનું શેષ જીવન દલિત, દુબળા, દરિદ્ર, ઉપેક્ષિત સમાજની સેવામાં શબ્દસાધના કરતા વિતાવવાનો છે.

એમના આત્મકથનાત્મક સ્મરણ ‘સૂરજ પંખીની વેદના’માં દાદા, માતા, પિતા સહિતના પૂર્વજો અને પરિવારજનો વિશે અદ્દભુત આલેખનો (રેખાચિત્રો) જોવા મળે છે.

સૂતર વેચવાનો ને વણવાનો વેપાર કરતા અને પંચ-પરગણામાં આગેવાન તરીકે ઓળખાતા, પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા દાદા નરસિંહભાઈ રત્નાભાઈ વણકરના ઘરે ત્રણ – ત્રણ સાળ (કાપડ વણવાની સાળ) હતી અને તેઓ ગાયકવાડી સરકારના સ્ટેમ્પ પેપર પર સગાંઓ અને સમાજબંધુઓને ચાંદીના રોકડા રૂપિયાની લેતી-દેતી કરતા. ચાંદીનો હોકો ગડગડાવતા.

દૂરંદેશ એવા દાદાના પ્રતાપે જ ભીખુભાઈના પિતા નથવાભાઈ અક્ષરજ્ઞાન મેળવી શકેલા. પિતાને તેઓ ‘ભા’ કહેતા.

એ સ્મરણમાં ભીખુભાઈ લખે છે : ‘દાદાના અવસાન બાદ ‘ભા’એ એમના થકી થયેલ લેવડ- દેવડના તમામ ચોપડા – દસ્તાવેજો સળગાવી નાખેલા. ભર્યાભર્યા ઘરમાંથી દાદા સહિત દાદી, કાકાઓની એક પછી એક વિદાય થતાં ‘ભા’ બહુ નિરાશ થઈ ગયા હતા. ‘ભા’ વણવાનું છોડી અમદાવાદ જઈ મિલમાં મજૂર તરીકે જોડાયા. તે રાષ્ટ્રીય ચળવળના દિવસો હતા અને મજૂર મહાજન સક્રિય હતું. ‘ભા’ તેના સભ્ય હતા કે કેમ તે તો મને નથી ખબર પણ ત્યારે બાબાસાહેબ આંબેડકર સ્થાપિત ‘ઓલ ઇન્ડિયા સ્ટેટ શિડ્યુલ્ડ કાસ્ટફેડરેશન’(1942)ના 135 સભ્યોમાં 99માં ક્રમે મારા ‘ભા’ – નાથાભાઈ નરસિંહભાઈ (સુંદરપોર – તા. વિજાપુર) પણ હતા એના દસ્તાવેજી પુરાવા ઇતિહાસકાર પી.જી. જ્યોતિકરના પુસ્તકમાં છે.’ ભીખુભાઈ લખે છેઃ ‘મારા જન્મ (1/5/1942) સમયે મારા ‘ભા’ આંબેડકરી ચળવળમાં સક્રિય હતા. અંદાજે દોઢ – બે વર્ષ રહી ‘ભા’ અમદાવાદ તેમને અનુકૂળ ન આવતા અને વતનમાં પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ કથળતાં પાછા સુંદરપુર આવીને વસ્યા હતા અને ગામમાં ભાગિયા ખેડૂત તરીકે ખેતીકામમાં જોડાઈ ગયેલા. ‘ભા’ ધરમ-કરમના કુંડાળામાં માને નહિ, બાધા-આખડી કે ભૂત-પલિતનો મૂળસોતો ઈન્કાર કરતા, જ્યોતિષ-ભવિષ્યની કોઈ ધારણાઓ રાખે નહીં, માત્ર તનતોડ કાળી મજૂરી કરવામાં માને.’

ભીખુભાઈ જીવનપર્યંત આંબેડકરી વિચારધારાને સમર્પિત રહ્યા અને સ્વતંત્ર વિચાર સાથે એમના સાહિત્યમાં જીવનની વાસ્તવિકતાઓને આલેખતા રહ્યા, તો એનો એક અનુબંધ આમ પિતા સાથે જોડાયેલો છે.

‘મારી મા, મારો પરિવાર, મારો સમાજ અને બાબાસાહેબ આંબેડકર મારા જીવનના સાચા શિક્ષકો છે.’ એમ કહેતા ભીખુભાઈએ 8/9 જૂન, 2024ના બે દિવસો માટે સમતા એજ્યુકેશન સંસ્થાન, અમરાપુર-દહેગામ ખાતે યોજાયેલા ‘ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠાન’ના સાહિત્ય અધિવેશનમાં ‘કેસરબા પ્રતિષ્ઠાન દલિત સાહિત્ય એવોર્ડ’ સ્વીકારતા આપેલા પ્રતિભાવમાં, કરુણા, વેદના અને સંવેદનશીલતા એમને માના આંસુઓમાંથી મળી હોવાની ખૂબ જ હૃદયસ્પર્શી કેફિયત રજૂ કરી હતી.

પિતાએ ટૂંકી માંદગીમાં (1951માં) વિદાય લીધી ત્યારે 8 (આઠ) વર્ષના બાળક ભીખુભાઈએ માતાની સોડમાં બેસી, પિતાના વિરહમાં ઝૂરતી માતાના આંસુઓને પોતાના ગાલ પર ઝીલ્યાં છે.

તેઓ કહે છે : ‘મારા લેખનમાં વ્યક્ત થતાં કરુણા, વેદના અને સંવેદનશીલતાના ભાવોને મારી માના આંસુઓ સાથે સીધો સંબંધ છે.’

‘માડી મને સાંભળે રે’ (સં.: ચંદુ મહેરિયા) અને ‘નયા માર્ગ’(સં.: સ્વ. ઈન્દુકુમાર જાની)માં ‘વીરડી’ હેઠળ માના રેખાચિત્રમાં ભીખુભાઈ લખે છે : ‘મા વિશે લખવું ખૂબ મુશ્કેલ છે, મા તો છે જીવન સાથે જડાયેલી જીવંત ઘટના. મારા પિતાના અવસાન પછી મારી માતાને મેં ક્યારે ય હસતા જોયાં નથી. હરહંમેશ ગમગીન અને ચિંતાતુર. પિતાજીના અવસાનથી આખું કુટુંબ નિરાધાર બની ગયેલું, પણ સમજુ મા અને મોટાભાઈએ હિંમતપૂર્વક બધું સંભાળી લીધેલું. પિતાની હયાતી વિનાનું ઘર કુટુંબની કમનસીબ અને કરુણ કથની સમું હતું. કરુણામૂર્તિ માએ અમારા માટે વસાવ્યું હતું વેદનાનું ઘ૨ – એક માત્ર શ્રદ્દા તે શ્રમ અને આંસુ તે સુખ.’

એક આંખે જાગતી, એક આંખે ઊંઘતી અને પરિવારના ભવિષ્યની સતત ચિંતા કરતી માને સવારે વલોણાં વખતે બાળક એવા ભીખુભાઈ સામે બેસીને નેતરું (દોરડું) પકડતા, મા કહેતી “નેતરું ઢીલું મૂકો તોયે ગોળી (વલોણા માટેનું મોટું માટલું) ફૂટે ને નેતરું ખેંચી રાખો તોયે. માટે બંને હાથે તે બરાબર ખેંચાવું જોઈએ.

ભીખુભાઈ લખે છે : ‘એ વલોણું અને માના આ શબ્દો મને જીવનમંથનના પ્રતીક સમા લાગ્યા છે અને એને મેં મારાં સાહિત્યસર્જનમાં એક સિદ્ધાંતરૂપે સ્વીકાર્યા છે.’

પરિશ્રમ જેનો પ્રાણ હતો અને જે કદી નિરાંત જીવે રહી નથી, એ માના જીવનની કરુણતા અને કઠણાઈ જ મારી કવિતાની પાઠશાળા બની રહી, એમ કહેતા ભીખુભાઈ લખે છે : ‘માએ 26 સપ્ટેમ્બર 1965ના રોજ સ્થૂળ અર્થમાં વિદાય લીધી. પણ મા કોઈની મરતી નથી. હા, આજે મા નથી. માની સ્મૃતિ છે. મને કહેવા દો, મારી મા કવિ નહોતી, પણ કરુણામય જિંદગીમાં કવિતા જીવી ગઈ. વેદના અને વિષાદ; શ્રમ અને સમજ; આંસુ અને ઉજાગરો – જિંદગીની આ અમીરાત મેં મેળવી છે મા પાસેથી. એને જ્યારે શબ્દોમાં ઉતારું છું ત્યારે લોકો તેને કવિતા કહે છે.’

પિતાની વિદાય બાદ વિધવા માતાને સહારે દારૂણ ગરીબી ભોગવતાં ભોગવતાં – અપાર સંઘર્ષ વચ્ચે ભીખુભાઈએ ભણવાનું ચાલુ રાખ્યું. તેમાં ભણવામાં તેજસ્વી મોટાભાઈએ પોતાનો અભ્યાસ છોડી દઈ ખેતમજૂરી કરતા રહીને – પોતાનાથી નાના બે ભાઈઓને ભણવા માટેની તક આપી તેનો ઋણસ્વીકાર ભીખુભાઈ અંતરમનથી કરે છે.

શાળાજીવનના અસ્પૃશ્યતાના અનુભવોને વર્ણવતા તેઓ કહે છેઃ ‘ધોરણઃ 1માં આચાર્ય મને  અપમાનજનક શબ્દથી બોલાવે, છેલ્લે બેસાડે અને પાણી મારે દૂરથી ઊંચેથી પીવું પડતું. ગામના તળાવમાં અને હવાડામાં હું મારી ભેંસને પાણી પાવા લઈ જતો પણ તે પાણીમાં મારા પગ પલાળી શકતો નહોતો. મજૂરીએ જતો ત્યાં પણ આ જ અનુભવો થતાં, એથી હું મારું પાણી સાથે લઈને જતો. સ્કૂલમાં મોટે ભાગે તરસ્યો જ રહેતો.’

લખે છે : ‘હું દસેક વરસનો હોઈશ ને વેઠપ્રથાના ઈન્કાર બદલ ગામના લોકોએ મારા કાકાના ઘર પર હુમલો કરેલો અને વાસમાં હાહાકાર મચી ગયેલો. કાકાએ ભાગી જઈને આ હુમલાખોરો પર પોલીસ કેસ કરેલો, ત્યારે વાસમાં થતી સામાજિક કાર્યકરોની અવર-જવરને હું જોઈ રહેલો. આ ઘટના પછી છૂતાછૂતથી, અત્યાચારથી, દલિતોને થતા અન્યાયથી હું ઠીક ઠીક વાકેફ થયો. અમારો કૂવો આગવો, અમારું સ્મશાન આગવું, તળાવ પણ આગવું, મંદિર પણ આગવું (કાલિકા માતાનું), અમારી સાથેનો વ્યવહાર પણ અલગ અને અમારો વાસ પણ.’

ભીખુભાઈ છઠ્ઠા ધોરણમાં હતા ત્યારે સ્વતંત્રતા દિવસે શાળા શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓ પાસે ‘સત્યકામ જાબાલી’ અને ‘ગુરુ દ્રોણ’નાં નાટકો ભજવાવેલાં. એમાં ગૌતમ ઋષિના ‘તારું ગૌત્ર કયું ?’-ના પ્રશ્ન સામે સત્યકામનો ‘મને ખબર નથી. મારું નામ સત્યકામ અને મારી માનું નામ જાબાલી’ એવો ઉત્તર તથા દ્રોણાચાર્યે ગુરુદક્ષિણામાં માંગેલા એકલવ્યના અંગૂઠાના નાટકના દૃશ્યોને જોયા બાદ તેઓ એ રાત્રે ઊંઘી શક્યા નહોતા. બસ એકલવ્ય અને સત્યકામ વિશે જ વિચારતા રહ્યા . . . ને એ રાત્રે જ નિશ્ચય કરી લીધો કે જીવનભર આવી ગુરુદક્ષિણા હું ક્યારે ય કોઈને નહીં આપું.’

શાળાજીવનનો અસ્પૃશ્યતાનો એ કડવો અનુભવ તેમને આજે ય કણસાવે છે, જ્યારે શિક્ષકે ‘સહસ્રલિંગ’ અને ‘મસ્જિદ’ જેવા શબ્દોનું વર્ગમાં સૌને શ્રૃતલેખન કરાવ્યું. વર્ગમાં બીજા કોઈએ નહિ પણ ભીખુભાઈએ એ વાંચી બતાવ્યા ત્યારે, શાબ્બાસી કે પ્રસંશા તો એક તરફ, શિક્ષકે અન્ય ઉચ્ચ જ્ઞાતિના વિદ્યાર્થીઓને સંબોધીને કહ્યું : ‘સાલા બળદિયાઓ, આ ઢે.(જાતિસૂચક અપશબ્દ)ને આવડ્યું ને તમને ન આવડ્યું ?

આમ છતાં-શાળાજીવનથી જ જાતિવાદના આવા કા૨મા અનુભવો છતાં સયાજી વિદ્યાર્થી આશ્રમ-વીસનગરમાં રહી તેઓ બી.એ. સુધી પહોંચ્યા. ગુજરાતી, હિન્દી, મનોવિજ્ઞાન એમના અભ્યાસના વિષયો હતા. અહીં જ મેઘાણી, સુંદરમ્, ગાંધીજી, ન્હાનાલાલ, ગોવર્ધનરામ એમને ભણવા મળ્યા અને કવિતાની સમજ મળી. એમની કવિતાઓ છાત્રાલયના અને કૉલેજના ભીંતપત્રો પર રજૂ થતી.

તેઓ બી.એ.ના છેલ્લા વર્ષમાં હતા ત્યારે વતનના ગામમાં નવી હાઈસ્કૂલ નિર્માણ પામી હતી. આ હાઈસ્કૂલના આચાર્ય અને ભીખુભાઈના પૂર્વ શિક્ષકે ભીખુભાઈને બી.એ. પાસ થયા પછી પોતાની સ્કૂલમાં નિમણૂંક આપવાનું કહીને, સમય અનુકૂળતા અનુસાર હાઈસ્કૂલમાં ગુજરાતી વિષય ભણાવવા માટે આવતા રહેવા જણાવ્યું હતું.

તેઓ કહે છે : ‘જુનિયર બી.એ.માં હતો ત્યારે વતનની માધ્યમિક શાળામાં હું વારંવાર જતો, પિરિયડો લેતો. આચાર્ય તરફથી સધિયારો અને સહાનુભૂતિ પણ ખરી. 1964માં હું બી.એ.માં હતો ત્યારે એ સ્કૂલમાં એક દિવસે દલિત વિદ્યાર્થીઓને પાણીની પરબે બહાર ઊભા રહીને કોઈ પીવડાવે ને તેઓ ખોબે ખોબે પીવે એમ પાણી પીતાં જોયા અને મારો ભીતરનો આક્રોશ ભભૂકી ઊઠ્યો. આચાર્યને ફરિયાદ કરી તો,‘આ તો આમ જ ચાલે’ કહી ખાસ દરકાર ન કરી. મારા રોષ સામે આવી સાવ ઠંડી પ્રતિક્રિયા જોઈ મેં ખુલ્લો બળવો કર્યો અને પ્રતિકાર રૂપે શિક્ષણ, પોલીસ અને સમાજકલ્યાણ ત્રણેય વિભાગોમાં અરજીરૂપે આ ઘટનાની ફરિયાદ કરી. સમસમી ઊઠેલા – દુણાયેલા ગ્રામજનો દ્વારા મારો અને મારા વાસનો બહિષ્કાર થયો. ‘મારો – મારો’ના નારા સાથે મારા અને મારા વાસ પર હુમલાના પ્રયાસો થયા. પણ હું ઝઝૂમ્યો અને અંતે વિજયી થયો. ત્યારે આ ઘટનાને ‘દીનબંધુ’ (તંત્રી : ધનજીભાઈ જોગદિયા) અને ‘તમન્ના’ (તંત્રી : જયંતી સુબોધ) જેવા દલિત સામયિકોએ વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ આપીને અમારી લડતને સફળ બનાવી હતી.’

અહીં એ નોંધનીય છે કે, 1964ના અરસાના આ એ જ દલિત સામયિકો (‘દીનબંધુ’ અને ‘તમન્ના’) છે, જેમાં દલિત સમાજની સમસ્યાઓ અને વેદના-વીતકને વાચા આપતા સંખ્યાબંધ આલેખનો લાંબો સમય સુધી ભીખુભાઈએ કર્યા હતા. દલિત સાહિત્ય કે તેની વિભાવનાએ તો તેના ઘણાં વર્ષો પછી આકાર લીધો. આ જ સમયગાળામાં દલિતોના સામાજિક પ્રશ્નો માટે જુદા જુદા સંગઠનો હેઠળ પણ તેઓએ બહુ જ સક્રિયતાથી કામ કર્યું હતું .

આ જ એમના જીવનનો ટર્નિંગ પોઈન્ટ હતો અને અહીંથી જ અન્યાય સામે અવાજ ઉઠાવવાને આંદોલનના રાહ તરફ જવાની એમની શરૂઆત હતી. જેણે દલિત સાહિત્યને એક પ્રતિબદ્ધ, સત્ત્વશીલ અને સંવેદનશીલ દલિત સાહિત્યકાર સંપડાવ્યા.

*

ગુજરાતી દલિત સાહિત્યની ચર્ચા જેમના ઉલ્લેખ વિના અધૂરી ગણાય છે એવા લબ્ધપ્રતિષ્ઠ દલિત સર્જક ભી.ન. વણકર એક જીવનવાદી સાહિત્યકાર છે. એમણે એ જ આલેખ્યું જે જીવનભર એમણે જોયું, જાણ્યું અને અનુભવ્યું. દલિત માતા-પિતાને ત્યાં જન્મ, ઉછેર અને આ દલિત સમાજ વચ્ચે જ શ્વસતા-જીવતા રહીને એમના સંવેદનશીલ હૃદયે આત્મસાત કરેલી આ સમાજની વ્યથા, વેદના, પીડાનો અવાજ અને આવા અન્યાય સામે પ્રતિકારનો એક બુલંદ અવાજ, તેમના સાહિત્યમાં પ્રતિબિંબિત થતો રહ્યો છે. તેથી જ અગ્રિમ સાહિત્યકાર મોહન પરમાર પણ કહે છે : ‘ભી.ન. વણકર ગુજરાતી દલિત સાહિત્યના અગ્રહરોળના પ્રતિબદ્ધ સાહિત્યકાર છે. એમણે માત્ર અને માત્ર દલિત સમસ્યાને કેન્દ્રમાં રાખીને કૃતિઓની રચના કરી છે. સમાજમાં પ્રવર્તી રહેલા અનિષ્ટોને કઈ રીતે ડામી શકાય તે એમની કૃતિઓનું વિષયવસ્તુ રહ્યું છે. સમાજના ઘડતરમાં કયા પરિબળો મહત્વના છે અને કયા નુકસાનકારક છે તેની એમને જાણ છે. એ ભેખધારી સર્જક તો ખરા જ, પણ ભેખધારી દલિત કર્મશીલ પણ છે. દલિત સમસ્યાને સ્પર્શતો કોઈપણ વિષય એવો નહીં હોય જેનાથી તેઓ અજ્ઞાત હશે. સામાજિક ચેતનાજગતના કાર્યકારણના એ પક્ષકાર છે; તો સામાજિક સમતુલાને નષ્ટ કરતાં અનિષ્ટો-દૂષણોના છડેચોક વિરોધી પણ રહ્યા છે. બાબાસાહેબ વિશે તો એ ઘણું બધું જાણે છે અને એથી એમના જીવનનાં મહત્ત્વનાં પાસાંઓની ચર્ચા પણ કરી શકે છે. ભીખુભાઈ એક બહુશ્રુત, પ્રતિભાવંત અને કર્મશીલ સર્જક છે.’

ભી.ન. વણકર એમની સાહિત્ય સેવાઓ માટે (1) ગુજરાત સાહિત્ય સંગમ નારાયણ ગુરુ પુરસ્કાર – 2001 (આંતર ભારતીય સાહિત્ય સંસ્થા) (2) સંતશ્રી કબીર દલિત સાહિત્ય એવોર્ડ- 2004-2005 (ગુજરાત સરકાર) (3) ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમી – શ્રેષ્ઠ નવલિકા પુરસ્કાર – 2011 (ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમી) (4) સાહિત્ય સેવા રૌપ્ય ચંદ્ર – 2017 (હરિજન કેળવણી મંડળ – વીસનગર) (5) ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠાન શ્રેષ્ઠ વાર્તા પુરસ્કાર – 2019 અને (6) કેસરબા પ્રતિષ્ઠાન શ્રેષ્ઠ દલિત સાહિત્યકાર પુરસ્કાર – 2024 (દલિત સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠાન) જેવા પુરસ્કારોથી ગૌરવાન્વિત થયેલા સાહિત્યકાર છે.

સાહિત્યની અને સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ માટે પ્રત્યાયન સાહિત્ય વર્તુળ (ધોળકા), વતનના પાંચ ગોળ : બેંતાલીસ વણકર સમાજ, તેમની માતૃસંસ્થા સયાજી વિદ્યાર્થી આશ્રમ (વીસનગર) સહિતની અનેક સામાજિક સંસ્થાઓએ તેમને સન્માનિત કર્યા છે.

દલિત સાહિત્ય અને દલિત સમાજના અભ્યાસી અને બહુશ્રુત વિદ્વાન સાહિત્યકાર ભી.ન. વણકરે ગુજરાતના મોટાભાગના જિલ્લાઓમાં દલિત સાહિત્ય – સમાજ પર વ્યાખ્યાન આપ્યા છે. મુંબઈ – પુના સહિતના બહારના પ્રદેશોમાં પણ તેઓ ગુજરાતી દલિત સાહિત્યનો પ્રચાર-પ્રસાર એમનાં વક્તવ્યોમાં કરતા રહ્યા છે. અનેક નેશનલ સાહિત્ય સેમિનારોમાં તેઓ વક્તવ્યો આપી ચૂક્યા છે. Ph.D. છાત્રો એમના સાહિત્ય પર અભ્યાસ કરી રહ્યા છે. એમની ‘વિલોપન’, ‘ધારાવઈ’ જેવી વાર્તાઓ વિવિધ યુનિવર્સિટીઓના અભ્યાસક્રમોમાં અને ‘ઓવરબ્રિજ’ કવિતા ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના અભ્યાસક્રમમાં સ્થાન પામી છે. એમના ‘પ્રત્યાયન’, ‘દલિત સાહિત્ય’ જેવા વિવેચનગ્રંથો પણ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં સંશોધન ગ્રંથો તરીકે અભ્યાસક્રમમાં મુકાયા છે. આમ, એમની અનેક કૃતિઓ મહાવિદ્યાલયોમાં તેના અભ્યાસક્રમમાં સ્થાન પામી છે. ઘર આંગણેની ‘ગાંધીનગર દલિત સાહિત્ય સભા’ અને ગુજરાત સ્તરે કાર્યરત ‘ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠાન’ના પણ તેઓ અધ્યક્ષ રહી ચૂક્યા છે.

અહીં ગુજરાતી દલિત સાહિત્યયાત્રાના પ્રમુખ સૂત્રધારો પૈકીના એક મહત્ત્વના અને પાયાના સર્જક ભી.ન. વણકરના વિપુલ સાહિત્ય પરના એક વિહંગાવલોકન પાછળનો આશય સાહિત્યભાવકો – ચાહકોને તેમની બૃહદ્દ સર્જકતા – સૃજનકલાથી પરિચિત કરાવવાનો છે.

કવિતા:

ભલે મારા દેહે, સકલ તનમાં શોણિત વહો;

 અને મારા હૈયે, સકલ જનના તાપ જ લહો.

છતાં હૈયું ઝંખે, મનુજ ઉરમાં ચેતન ધરું;

અને હૈયા ગાને, જગતભરમાં સૌરભ ભરું  (23 સપ્ટે. 1961)

ભી.ન. વણકર યાને ભીખુભાઈની શબ્દયાત્રા તો છેક 1961થી આરંભાયેલી. આ પંક્તિઓ હેઠળનું કાવ્ય 1965માં એમની કૉલેજના મુખપત્ર ‘માણિકયમ્’માં છપાયું તે સાથે બીજી અનેક પ્રણયરંગી કાવ્યરચનાઓ પણ તે સમયગાળામાં પ્રસિદ્ધ થઈ જેને સમાવતો ‘યાદ’ (1993) પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ પણ પ્રકાશિત થયો અને આવકાર પામ્યો. માધવ રામાનુજ સહિતના સિદ્ધહસ્તોએ એને આવકાર્યો હતો.

ભીખુભાઈ કહે છે : ‘પ્રારંભમાં હું લલિત કવિતા અને છંદોબદ્ધ રચનાઓનો ચાહક હતો. મારા યુવા મનને પ્રેમ-પ્રકૃતિ પણ આકર્ષતાં રહ્યાં. છતાં વતનમાં છૂતાછૂત અને શાળામાં રખાતા ભેદભાવને કા૨ણે વિદ્રોહ – સંધર્ષ – બહિષ્કાર સઘળું વેઠતાં વેઠતાં, વેદના અને વિદ્રોહની કવિતા તરફ વળ્યો. અમદાવાદમાં આવ્યા બાદ અનામત વિરોધી તોફાનો, દલિતો પરના હુમલા અને આંબેડકરી સાહિત્યના સંપર્કમાં આવતાં મારી કવિતાની વિભાવના જ બદલાઈ ગઈ. લલિતના બદલે હું દલિત સાહિત્ય તરફ વળ્યો.’ આમ એમનું લલિત કવિતાથી દલિત કવિતા અને એમ દલિત સાહિત્ય તરફ આવવું, ગુજરાતી દલિત સાહિત્યને ફળ્યું છે – ઉપકારક નીવડ્યું છે.

ભીખુભાઈનો બીજો કાવ્યસંગ્રહ ‘ઓવરબ્રિજ’ (2001), તેની આ શિર્ષ રચનાઃ

આ ગાય

અમારે ઘેર

ક્યારે ય ચાલી નથી

ભાંભરી નથી કે દૂધ પણ દીધું નથી

પછી

વિવાદ અને વિશાદ શો ?

વૈતરણી તરવા તો

અમે

ઓવરબ્રિજ બાંધી દઈશું !

પ્રસ્તાવનામાં જયંત ૨. જોષીએ ‘સશાસ્ત્ર હિંસા પછીના નવોન્મેષ’થી ‘ઓવરબ્રિજ’ને આવકારતા કહ્યું : ‘ભી.ન. વણકર કવિ તો છે જ, પણ તેમની કવિતાઓ માત્ર તેમની સ્વાનુભૂતિને વાચા આપતી દર્દકથાઓ નથી. તેમનો વિચારપટ વિશાળ છે’. તો મોહન પરમારે લખ્યું : ‘આ કવિની દિશા કાવ્યોને સિદ્ધ કરવા તરફની છે. એમની રચનાઓમાં દલિત સમસ્યા ઉગ્રપણે આવે કે ન આવે, પણ સામાજિક સંદર્ભો સાથે પૂરેપૂરી નિસબત ધરાવતા આ કવિ છે.’

રઘુવીર ચૌધરીએ પણ પોતાની સાહિત્ય કૉલમમાં જેની નોંધ લીધી હતી. તે ‘ઓવરબ્રિજ’ની આ વધુ એક રચનાઃ

રોટલો નથી રાજભોગ છે.

પંચિયુ નથી પિતાંબર છે.

ઘર નથી મઠ છે.

ઓ દુધૈવ !

માણસ

કેટલો નિર્માલ્ય છે ?

*

અન્યાયના

અંધારા જંગલમાં

સમાનતાનું

સ્વર્ગ શોધવા

નીકળ્યો છું

હું.

*

સત્યના

ક્રોસ પર લટકતો

એકલતાની

મૂંગી વેદનાનો

શહીદ છું.

હું.

એમનો ત્રીજો કાવ્યસંગ્રહ ‘અનુબંધ’ (2004). કેફિયતમાં ભીખુભાઈ લખે છે : ‘હું જે જીવન જીવ્યો છું. જે જીવન મેં જાણ્યું-અનુભવ્યું છે, તેની શબ્દસહજ અભિવ્યક્તિ તે ‘અનુબંધ’.

‘અનુબંધ’ ને આવકારતાં કવિ મધુકાન્ત કલ્પિતને, તેમાં દલિતજીવનને સ્પર્શતા માનવીય પ્રશ્નો, એની સમસ્યાઓ, મૂંઝવણો નવા પ્રકારે સૂક્ષ્મ રીતે, ચૈતસિક સ્તરે વિકસતી જણાઈ છે, તો કવિ રમણ વાધેલાના મતે ‘અનુબંધની કવિતાઓમાં દલિતોનો અવાજ અને પ્રતિબદ્ધતાનો સૂર છે.’ અનિલ ચાવડા માને છે કે, ‘અનુભૂતિના સંવેદન અને સહજતાના કારણે આ કવિ તેમની છાતીમાં દલિતોની પીડાની અનુભૂતિ કરી શકે છે અને તે જ શબ્દમાં ઊગી નીકળે છે.’

‘અનુબંધ’માં કવિની નિસબતને ઉજાગર કરતી આ રચનાઃ

અમારી

અપરિચિત વિભાવનાઓ

અભિજાત અભિગમો

આલેખવા ….

અમે જ અમારું ગીત છીએ.

‘અનુબંધ’ નિમિત્તે લખતાં ટીકેશ મકવાણાને લાગે છે કે, આ કવિ ગદ્ય લખતા હોય તોયે તેમાં પદ્યનો અહેસાસ મળે છે.

હા

હજી ય

હું જીવું છું,

એ જ

મારું સદ્દભાગ્ય છે. (‘અનુબંધ’)

આ કવિનો ચોથો કાવ્યસંગ્રહ છે ‘મૌનના મુકામ પર’ (2009). આ કાવ્યસંગ્રહને રજૂ કરતાં ભીખુભાઈ લખે છે : ‘આજનો મનુષ્ય વિક્ષુબ્ધ છે, સમાજ સંત્રસ્ત છે ત્યારે સર્જક ચૂપ કેવી રીતે રહી શકે ? સામાજિક સંચેતના અને માનવીય સંવેદનાની અભિવ્યક્તિ એટલે આ સંગ્રહની કવિતાઓ.’

વિષયવૈવિધ્યથી ભરપૂર, જીવનના વ્યાપક સંદર્ભો અને દલિતજીવનની વરવી વાસ્તવિકતાઓને સંવેદનાસભર રીતે અભિવ્યક્ત કરતી આ સંગ્રહની કવિતાના કેટલાક અંશોઃ

તમે પ્રતિબદ્ધ છો :

અમને અછૂત ગણવામાં

પરંતુ

યાદ રાખજો

અમે

વિદ્રોહના વૈતાલિક છીએ !

અમને

ભોમભીતર ભંડારશો

તોયે જ્વાળામુખી બનીને ભભૂકશું !

*

કોણે કહ્યું

બુદ્ધે યુદ્ધ નથી કર્યું ?

નહીંતર …

અહિંસા,

અનુકંપા

મૈત્રી અને મુદિતા

વિશ્વમાં આજે

માનવ હૈયે

અનુશાસન કરતા હોત ખરા ?

*

મને

જન્મથી જ

પરબે ના પાણી પાયું,

મંદિરે ના દર્શન આપ્યાં

નિશાળે ના ભણવા દીધો.

માત્ર ‘દૂર હટ્’નો ધિક્કાર,

મારા અસ્તિત્વનો ફિટકાર,

મારી અસ્મિતાનો ઈન્કાર.

તેથી જ, આજે –

પ્રગટી રહ્યો છું.

ક્યારેક શબ્દરૂપે !

ક્યારેક સૂર્યરૂપે !

અને

ક્યારેક ….

દલપત ચૌહાણના મતે, ‘ભીખુભાઈ શરૂઆતથી કવિતા સાથે જોડાયેલા અને આજ પર્યંત જોડાઈ રહેલા દલિતકવિઓમાં અગ્રીમ છે. કવિતામાં વિવિધ રૂપો પ્રગટાવતી, નાટ્યાત્મક અને કથનાત્મક પ્રયુક્તિઓ રચતી, આક્રોશને સંયત કરી જે કહેવું હોય તે જડબેસલાક કહેતી, દલિત વાસ્તવ અને સમસ્યાઓ, વિદ્રોહ અને ઈશ્વરનો નકા૨, નવીન સંધાન સાથે અજાણ ભાવપ્રદેશો ઉઘાડી આપે છે … સરળ, સીધી અને સમજાય તેવી શબ્દ-પદાવલિમાં આ કવિ ગાગરમાંથી સાગર ઠાલવે છે.’

દેવહુમા પણ માને છે કે, ભીખુભાઈની કવિતા ટૂંકા શબ્દોની ધાર છે અને પાણી પાયેલી તલવારની ધાર પર જરા ધીરેથી આંગળી ફેરવવી પડે છે !

ભીખુ વેગડા ‘સાફલ્ય’ના મતે એમના કાવ્યોમાં વેદના અને વ્યથાના સૂર ઘૂંટાયેલા છે અને એ વેદના સામાજિક ચેતનાની કવિતા બને છે. એમાં ઋજુ સંવેદનાઓ છે, આક્રોશ છે અને સંયત વિદ્રોહ છે.

વસ્ત્ર વણું ને ખુદ વણાઉ

તોયે ઉઘાડો રહું એટલો પાયમાલ છું.

(મૌનના મુકામ પર)

*

હું વેદનાનું વૃક્ષ છું.

મારી ડાળે …

પાંદડે પાંદડે

જ્વાળાઓ ભભૂકી રહી છે.

(મૌનના મુકામ પર)

વાર્તા :

એમના પ્રકાશિત બે વાર્તાસંગ્રહો છે; ‘વિલોપન’ (2001) અને ‘અંતરાલ’ (2019).

એક સિદ્ધહસ્ત વાર્તાકારના બે વાર્તાસંગ્રહો વચ્ચે 18 વરસોનો આવડો મોટો અંતરાલ તેમની નોકરીની વ્યસ્તતા અને સમાજજાગૃતિના અનેક મોરચેની તેમની સક્રિયતાને કારણે રહ્યો. ‘વિલોપન’ની 14 અને ‘અંતરાલ’ની 15 મળી 29 વાર્તાઓ ઉપરાંત, ગુજરાતના પ્રતિષ્ઠિત દલિત-લલિત સામયિકો, દિપોત્સવી અંકો, માહિતીખાતાના ‘ગુજરાત’ દિપોત્સવી અંકોમાં મળી તેમની વધુ 41 જેટલી દલિત વાર્તાઓ પ્રસિદ્ધ થઈ છે.

પ્રથમ વાર્તા ‘વિલોપન’ પ્રતિષ્ઠિત સામયિક ‘ચાંદની’ના જૂલાઈ 986ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયા પછી એ જ નામે આ પહેલો વાર્તાસંગ્રહ પ્રસિદ્ધ થયો ને સાહિત્યકારો-સમીક્ષકો દ્વારા વ્યાપક આવકાર પામ્યો. કારમી ગરીબી અને અસ્પૃશ્યતાના ભારથી ચિત્કારી ઊઠેલો વાસનો એક યુવાન જાતે બળીને અપમૃત્યુને પામ્યો તેની વ્યથા-વેદનાને વાચા આપતી ‘વિલોપન’ વાર્તા સહિત આ સંગ્રહની તમામ વાર્તાઓ દલિત પીડા અને તે સામે આક્રોશ વ્યક્ત કરતી વાર્તાઓ બની રહી છે.

‘વિલોપન’ની વાત કરતા ભીખુભાઈ લખે છે : ‘લેખન માટે દલિત સર્જકોને ઉછીનું કથાનક લેવા જવું પડે તેમ નથી. સમાજમાં યુગોથી એની ભોમભીતર ધરબાયેલી વ્યથાકથાઓ વિપુલ છે.’

આગવા અવાજ સાથેની ‘વિલોપન’ની વાર્તાઓને વધાવતા દલપત ચૌહાણે કહ્યું : ‘આ વાર્તાકાર 1985થી વાર્તાઓ લખતા રહ્યા છે, અને એક વાત સ્પષ્ટ જણાય છે કે આ સંગ્રહની તમામ વાર્તાઓ દલિત વાર્તાની એરણ પર ખરી ઉતરી છે. તેમની વાર્તાઓમાં પ્રસંગ કે ઘટનાની સચ્ચાઈ, દલિત સામાજજિક પરિવેશ, તેમની ભાષાના લ્હેંકા-લઢણ-વર્તન, કથાઓમાં રહેલ આક્રોશ અને અખિલાઈ તેમને વાર્તાકાર બનાવવા માટે પૂરતા થઈ પડે છે.’

મોહન પરમારને તેમાં સામાજિક પરિસ્થિતિઓને લીધે સર્જાતી સમસ્યાઓનું વરવું રૂપ બળકટ રીતે ઊપસતું જણાય છે. વાર્તાકાર રાજેશ વણકરને અહીં વાર્તાઓનો વિષય મુખ્યત્વે દલિત સંદર્ભથી જોડાયેલો જણાયો છે. તેમના મતે, આ વાર્તાઓમાં સ્થળ મોટે ભાગે ગામડું છે અને તેમાં વાર્તાકાર તળજીવનનાં પાત્રો, પહેરવેશ, સામાજિક પરિવેશની સાથે અનામત આંદોલન સુધીના સમયને આવરી લેતા જણાયા છે.

ગામડાંનું રાજકારણ અને તેમાં દલિતોના શોષણ અને અદલિતોની તેમના પરની જોહુકમીને ખુલ્લી કરતી ‘વિલોપન’ની વાર્તાઓના સ્વતંત્ર અભ્યાસલેખો પણ ગણનાપાત્ર સંખ્યાના રહ્યા છે.

એમના બીજા વાર્તાસંગ્રહ ‘અંતરાલ’નો કેન્દ્રવર્તી સુર પણ દલિત સમસ્યા છે. અહીં વાર્તાકાર સમાજમાં જાતિવાદના દૂષણે, શોષિત-દલિત સમાજ માટે જે પારાવાર અવરોધો ઊભા કર્યા છે – મુશ્કેલીઓ સર્જી છે, તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને તેમાંથી માર્ગ શોધવાનો પ્રયાસ કરે છે.

વાર્તાકાર દશરથ પરમાર કહે છે : ‘1980-85ના ગાળામાં આધુનિક વાર્તાપ્રવાહ મંદ પડી ક્ષીયમાન થઈ રહ્યો હતો ત્યારે અને અનુઆધુનિકતા હજી પૂર્ણપણે પ્રસ્થાપિત થવી બાકી હતી ત્યારે તે સમયખંડમાં અનેક દલિત સર્જકો જે પ્રવૃત્ત થયા, તેમાંના એક ભી.ન. વણકર છે.’

મોહન પરમાર પણ કહે છે કે, ‘વાર્તાકળા અને વાર્તાની સૌંદર્યલક્ષી પ્રવિધિઓના ભોગે પણ ભીખુભાઈ દલિત ધારાને વફાદાર રહ્યા છે.’

લઘુકથા :

ગુજરાતી દલિત સાહિત્યમાં સૌપ્રથમ ‘દલિત લઘુકથા સંગ્રહ’ આપવાનો યશ ભી.ન. વણકરના હિસ્સે છે. સામયિક ‘ચાંદની’ના ફેબ્રુઆરી 1987ના અંકમાં તેમની ‘ચીસ’ દલિત લઘુકથા પ્રસિદ્ધ થયા બાદ તેમણે લખેલી 31 લઘુકથાઓનો સંગ્રહ એ જ – ‘ચીસ’ (2006) નામે પ્રસિદ્ધ થયો. ત્યારબાદ તે હિન્દીમાં (‘चीख’-2010, અનુવાદકઃ ધનંજય ચૌહાણ) અનુવાદિત થઈ પ્રકાશિત થયો.

‘ચીસ’ના સ્વકથનમાં તેઓ કહે છે : ‘સામાજિક ચેતના અને વેદનાની મુંગી ચીસે મને લઘુકથામાં પ્રવેશવાને પ્રેર્યો છે.’

લઘુકથાના મર્મજ્ઞ મોહનભાઈ પટેલ, રમેશ ત્રિવેદી અને હરીશ વટાવવાળાએ ‘ચીસ’ની સમુચિત નોંધ લીધી. મોહનભાઈ પટેલે કહ્યું : ‘આ દલિત લઘુકથાઓના લેખકની ભાષાકર્મની ફાવટ આકર્ષક છે. ભાષા પ્રવાહી, પ્રત્યાયન માટે સક્ષમ – સાહિત્યપદાર્થ ગર્ભિત છતાં સાંકેતિક અને વ્યંજનાસભર છે. જ્યારે રમેશ ત્રિવેદીને તે કટીબદ્ધ થઈ લખનારાઓ માટે પ્રેરણાસ્રોત સમો જણાયો છે. હરીશ વટાવવાળાના મતે તેમાં દલિત સમાજની સૂક્ષ્મ સંવેદનાઓ અને સમસ્યાઓનું નિરૂપણ ધ્યાનાકર્ષક છે. તેમને વાસ્તવ અને અતિવાસ્તવ વચ્ચેની સ્થિતિ, બોલચાલની ભાષાભિવ્યક્તિ, ભાવાભિવ્યક્તિ, આત્મલક્ષી સંવેદનો વગેરે જે સભાનપણે તાણાવાણાની જેમ ગુંથાયા છે, તે ગમ્યાં છે.’

‘ચીસ’ (હિન્દી અને ગુજરાતી) લઘુકથા સંગ્રહોની અનેક વિવેચકોએ નોંધ લઈને કેટલાકે તેને ગુજરાતી દલિત સાહિત્યનો ઐતિહાસિક મૂલ્ય ધરાવતો ગ્રંથ પણ કહ્યો છે.

વિવેચનઃ

ગુજરાતમાં દલિત સાહિત્યના પ્રારંભથી આજ સુધીમાં સાહિત્યની તમામ વિદ્યાઓમાં ખૂબ સર્જન થયું છે અને પ્રકાશિત ગ્રંથો પુસ્તકોની સંખ્યા પણ મોટી છે, છતાં તેની સમીક્ષા – વિવેચના – સમાલોચના કે અવલોકન પ્રમાણમાં ખૂબ ઓછાં છે. ગુજરાતમાં ગુજરાતી વિષયના દલિત અધ્યાપકોની સંખ્યા પણ ગણનાપાત્ર છે, છતાં તેમાં ય સમીક્ષા – અવલોકન ક્ષેત્રે બહુ ઓછા જ અધ્યાપકો પ્રવૃત્ત છે. આ સ્થિતિમાં દલિત વિવેચન ક્ષેત્રે ભીખુભાઈનું પ્રદાન એ રીતે પણ ઉલ્લેખનીય છે, કેમ કે મોટા ભાગનું ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય તેમણે વાંચ્યું છે અને અત્યાર સુધીમાં નહીં નહીં તો તેમણે દલિત સાહિત્યનાં પચીસેક પુસ્તકોની પ્રસ્તાવનાઓ લખી છે, પચાસથી વધુ દલિત સાહિત્યકારોના અને તેમનાં પુસ્તકોના પરિચય લખ્યા છે. 300થી વધુ દલિત – પીડિત તથા વિશ્વકવિતાઓના આસ્વાદ લખ્યા છે, અને ગુજરાતના મોટાભાગના જિલ્લાઓમાં તેમના દલિત સાહિત્ય પરના વક્તવ્યો યોજાયાં છે. ગુજરાત અને ગુજરાત બહાર અસંખ્ય સાહિત્ય સેમિનારોમાં પણ તેમણે દલિત સાહિત્ય પર તજ્જ્ઞ અભ્યાસી તરીકે વક્તવ્યો આપ્યાં છે.

ગુજરાતી દલિત સાહિત્યના પરિપ્રેક્ષ્ય અને પરિદેશ્યથી પૂર્ણપણે વાકેફ અને એક અર્થમાં પૂર્ણ સમયના વિવેચક એવા ભી.ન. વણકર પાસેથી છ સમીક્ષાગ્રંથો મળ્યા છેઃ ‘પ્રત્યાયન’ (1994), ‘અનુસંધાન’ (2001), ‘નવોન્મેષ’ (2003), ‘પર્યાય’ (2004), ‘દલિત સાહિત્ય’ (2005) અને ‘વિવૃત્તિ’ (2008).

‘પ્રત્યાયન’માં દલિત સાહિત્યની સૈદ્ધાંતિક ચર્ચા, પુસ્તક સમીક્ષાઓ, કાવ્યાસ્વાદો, સાક્ષાત્કાર એવા વિભાગો હેઠળના વિસ્તૃત 11 લેખો છે. જેની પ્રસ્તાવનામાં સમીક્ષક સતીષ વ્યાસ લખે છે : ‘આ વિવેચનસંગ્રહ ભી.ન. વણકરની સાહિત્યિક નિસબતનું પોત પ્રગટ કરે છે. એક તટસ્થ સમીક્ષક પાસે હોવી જોઈતી સજ્જતા તેમની પાસે છે. એમાં દલિત સાહિત્ય વિષયક નિસબત, અભ્યાસવૃત્તિ, તાટસ્થ્ય અને સ્વસ્થતાપૂર્ણ સમરુચિનો સમરેખ આલેખ પ્રાપ્ત થાય છે.’

‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ના પૂર્વ સંપાદક મધુસૂદન પારેખના મતે ‘પ્રત્યાયન’ દલિત સાહિત્યની વિશદ અને વિગતસભર સમીક્ષા કરતું, ગુજરાતી વિવેચનસાહિત્યમાં નોખી ભાત પાડતું વિરલ પુસ્તક છે. સામાજિક સંદર્ભ પર ઝોક આપતી સમીક્ષાઓમાં દલિત સાહિત્યમાં પણ કેવી કલાત્મકતા પ્રકટી છે અને તળપદી લોકબોલી કેવી બળકટ અને સમૃદ્ધ છે તેનો પણ પરિચય ‘પ્રત્યાયન’થી મળે છે. તો રમણ પાઠકના મતે ‘પ્રત્યાયન’ દલિત સાહિત્યના ઉદ્દભવ, વિકાસ, દશા અને દિશાનો સાધિકાર પરિચય આપે છે.

‘પ્રત્યાયન’ને આવકારતા દલપત ચૌહાણ કહે છેઃ ‘વિવેચના આગવી સૂઝનું કામ છે અને તેમાં ઘણું ઓછું કામ થયું છે છતાં જે થયું છે તે નક્કર અને પ્રશંસાપાત્ર છે અને એમાં ‘પ્રત્યાયન’ને આપણે મૂકી શકીએ.’ જ્યારે દેવહુમાનો મત છેઃ ‘આ વિવેચનગ્રંથ દલિત સાહિત્યની સુક્ષ્મતાઓ અને વાસ્તવિકતાઓને તપાસીને દલિત સાહિત્યની અલગ ઓળખની વાત મૃદુભાષામાં કરે છે.’

વધુ એક ‘અનુસંધાન’ વિવેચનગ્રંથમાં દલિત સાહિત્ય વિષયક લેખો, ગ્રંથસમીક્ષા, કવિતા આસ્વાદ, સર્જક પરિચય અને સાક્ષાત્કાર મુલાકાત એવા પાંચ વિભાગો હેઠળ 28 લેખો સમાવાયા છે.

દલિત સાહિત્યની ઓળખ ઉપસાવવાના પ્રયાસ સમા આ ગ્રંથને આવકારીને રવીન્દ્ર ઠાકોરે સમીક્ષક ભી.ન. વણકરની બહુશ્રુતતા, અભ્યાસનિષ્ઠા, તર્કબદ્ધ પ્રવાહી શૈલીની પ્રશંસા કરી છે. જ્યારે રાજેશ મકવાણાના મતે, દલિત સાહિત્યની માતબર ભૂમિકા પૂરી પાડતું આ પુસ્તક દલિત સાહિત્ય માટે પ્રવર્તતી ઘણીબધી ગેરસમજોને દૂર કરે છે. તટસ્થ સમીક્ષા કેવી હોય એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે ‘અનુસંધાન’.

વધુ એક ‘નવોન્મેષ’ વિવેચનગ્રંથ અગાઉના ગ્રંથોની તુલનાએ વિશિષ્ટ એ અર્થમાં રહ્યો કે તેમાં પીડીતો-શોષિતોની વ્યથા વ્યક્ત કરતા વિદેશી કવિઓના કાવ્યોની સમીક્ષા સાથે વંચિતોની ચિંતા સેવતા કેટલાક નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા લેખકોનો પરિચય જોવા મળે છે.

યશવન્ત વાઘેલાના મતે ‘નવોન્મેષ’ ગુજરાતી દલિત સાહિત્યથી માંડી આફ્રિકન અને અમેરિકન બ્લેક લિટરેચ૨ના સર્જનાત્મક પાસાં પર પ્રકાશ પાથરે છે. તે પછી આવેલા વિવેચનગ્રંથો ‘પર્યાય’ અને ‘દલિત સાહિત્ય’ પણ નોંધપાત્ર રહ્યા.

સર્જક અને વિવેચક ભીખુભાઈનો બેવડો લાભ જેને મળ્યો તે ‘દલિત સાહિત્ય’માં સૌ પ્રથમ વાર તેમણે મરાઠી, હિન્દી, પંજાબી, તેલુગુ, તમિલ, કન્નડ, મલયાલમ અને પૂર્વોત્તરના દલિત સાહિત્યમાં થઈ રહેલા ખેડાણનો તલસ્પર્શી અને તુલનાત્મક પરિચય આપીને તેમની ઊંડી અભ્યાસનિષ્ઠાનો પરિચય આપ્યો.

બાબુ દાવલપુરાએ આ ગ્રંથને દલિત સમાજની સમસ્યાઓ અને યાતનાઓના નિદાન-નિરાકરણને સ્પર્શતા સાહિત્યમાં રસ ધરાવનારાઓ માટે વિચાર પાથેય રૂપ ગણાવ્યો.

એ જ શ્રેણીમાં એમનો છેલ્લો પ્રકાશિત વિવેચનગ્રંથ તે ‘વિવૃત્તિ’. પ્રેમજી પટેલના મતે ‘વિવૃત્તિ’ની અભિવ્યક્તિ અને પરિભાષા ભાર વિનાની – સમજાય તેવી છે, કેમ કે બધા અભ્યાસલેખો સ-સંદર્ભ અને તાર્કિક હોવાથી વાચકના ચિત્તમાં સહજ ઉતરે છે.

સંતચરિત્રઃ

અછૂત સમાજના ત્રણ દિગ્ગજ સંતો – મહાપુરુષો સંત તિરૂવલ્લુવર, સંત કબીર અને સંત રવિદાસના માનવમાત્રના કલ્યાણના વિચારોને તેમના સંપૂર્ણ જીવનદર્શન સાથે રજૂ કરતો ગ્રંથ છે ‘અનહદ’.

નિબંધ :

‘મારી સાહિત્યયાત્રામાં મારા સમાજને એક પળ પણ હું વિસર્યો નથી, સાહિત્ય અને સમાજ એ તો મારો સાધના પથ છે’ કહેતા ભીખુભાઈનું સામાજિકલેખન પણ સમાંતરે ચાલતું રહ્યું છે. ગુજરાતમાં ઘટેલી ગોલાણા, સાંબરડા, બકરાણા સહિતના દલિત અત્યાચારોની દારૂણ ઘટનાઓ સમયે ભીખુભાઈ ભોગ બનેલા દલિતોની પાસે જઈને બેઠા છે અને આંખે દેખ્યા અહેવાલો પણ આપ્યા છે. એમની સમાજનિષ્ઠાના પરિપાકરૂપ લખાયેલા નિબંધોનો સંગ્રહ એટલે ‘અનુચ્છેદ’. બહેચરભાઈ પટેલ ‘અનુચ્છેદ’ને ‘અસ્પૃશ્યતા નિવારણના હેતુ સાથેના નિબંધો’ તરીકે ઓળખાવે છે.

આ ઉપરાંત તેમની પાસેથી 30 જેટલા ગુજરાતી દલિત સાહિત્યકારોનો પરિચય આપતો ગ્રંથ ‘રણદ્વીપ’ તથા મેઘાણી, ઉમાશંકર જોષી સહિતના જૂની અને નવી પેઢીના કવિઓની વંચિતોની વેદનાને વ્યક્ત કરતી કવિતાઓનો આસ્વાદ કરાવતો ગ્રંથ ‘સૂર્યાયન’ પણ મળે છે.

આ જ શ્રેણીના વધુ એક ગ્રંથ ‘યથાર્થ’માં તેમણે 15 દેશો અને 25 ભાષાઓની, સર્વહારા સમૂહની વ્યથા-વેદનાને વ્યક્ત કરતી કવિતાઓના આસ્વાદ આપ્યા છે. આ પ્રકાશિત પુસ્તકો ઉપરાંત તેમના વધુ 13 પુસ્તકો હસ્તપ્રતરૂપે પ્રકાશિત થવાની રાહ જોતાં ઊભા છે !

*

ભી.ન. વણકરના જીવન અને સાહિત્ય સફરમાંથી પસાર થતાં કહી શકાય કે કલમ હાથ ધરે તે પહેલાંથી દલિત વ્યથા-વેદનાના પાઠ તેઓ ભણી ચૂક્યા હતા. તેથી લેખનના ક્ષેત્રે આવ્યા ત્યારે સહજપણે તેઓ દલિત સાહિત્યલેખન તરફ જ વળ્યા. ગુજરાતી દલિત સાહિત્યના આ સર્વાધિક અભ્યાસુ સર્જક સાથેની લંબાણ બેઠકોમાં, મને ઉદ્દભવેલા સવાલોના તેમણે આપેલા પ્રત્યુત્તરો પણ તેમની વિદ્વતાની સોગાત સમા છે.

તેમના મતે, ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય જેનાથી પ્રેરિત છે એ મરાઠી દલિત સાહિત્યના વ્યાપ અને ઊંચાઈને દેશના કોઈપણ ખૂણાનું દલિત સાહિત્ય હજી આંબી શક્યું નથી. કારણ કે તેનો ઉદ્ભવ જ સામાજિક જરૂરિયાતમાંથી થયો હતો અને બાબાસાહેબ આંબેડકરની ચળવળથી તેને અસાધારણ વેગ મળ્યો હતો.

મરાઠી દલિત સાહિત્યકારની માફક ગુજરાતી દલિત સાહિત્યકારે પણ લેખક હોવા સાથે કર્મશીલ – સામાજિક ચળવળકારની ભૂમિકા ભજવવી જ જોઈએ, એમ સ્પષ્ટ માનતા ભીખુભાઈના મતે સાહિત્યમાં પ્રતિબદ્ધતા અને માનવીય સંવેદના, સાવ એમ જ પ્રગટી આવતી નથી.

દલિત સાહિત્યની નવી પેઢીને તેમની સલાહ છે કે, લખતાં પહેલાં જે લખાઈ ચૂક્યું છે તે દલિત સાહિત્યને તેઓ પૂરેપૂરું વાંચે, તો જ તે સંકીર્ણ મનોદશામાંથી બહાર આવીને પરંપરાના વિદ્રોહ, અન્યાય સામે આક્રોશ અને અભિવ્યક્તિમાં સંવેદનશીલતાના નિતાંત આવશ્યક એવા તત્ત્વોને લેખનમાં લાવી શકશે. તેમના મતે સાચા દલિત સાહિત્યકારે તેના લેખનમાં પ્રતિબદ્ધતા અને પ્રમાણિકતાને પ્રસ્થાપિત કરવી પડશે. તે વિના તે પાંગળો બની રહેશે. દલિત – પીડિત સમાજની યંત્રણાઓને વ્યક્ત કરવા તેણે આ સમાજની વેદના-વ્યથાની કોઢમાં તપવું પડશે.

‘કલા’ના મુદ્દે હંમેશાં દલિત સાહિત્યને હાંસિયામાં ધકેલવાના પ્રયાસો સામે તેમનું માનવું છે કે, લલિત સાહિત્યના કેન્દ્રમાં ‘કલા’ છે કિન્તુ દલિત સાહિત્યના કેન્દ્રમાં તો ‘માનવ’ છે અને તે વધારે મહત્ત્વપૂર્ણ છે છતાં ‘કલા’ના નામે ‘માનવતા’ કચડાઈ ન જાય અને ‘કલા’ ભલે મહેંકે કે ના મહેંકે ‘માનવતા’ તો મહેંકવી જ જોઈએ.

દલિત સમાજની આજની સ્થિતિ પર પૂછતાં તેમણે કહ્યું : ‘આજે દલિત સમાજ બે ભાગમાં વહેંચાયેલો છે. 10 ટકા શહેરોમાં વસે છે અને બાકીના હજી ગામડાંમાં દરિદ્ર જીવન જીવે છે. ત્યાં તેમના સ્મશાન અલગ છે, વ્યવહાર ભેદભાવવાળો છે, વાર-તહેવારની પરેશાનીઓ સાથે તેમના મંદિર પ્રવેશવા પર, ઘોડે ચઢવા પર પ્રતિબંધો નામની પરેશાનીઓનો પાર નથી, ત્યારે હું કેમ કહું કે આજે દલિતોની પરિસ્થિતિ સુધરી છે ?!’

આમ છતાં છેવાડાના સમાજમાંથી ઉદ્દભવેલું આ સાહિત્ય જે માનવતાને મહેંકાવવાનું કામ કરે છે, સામાજિક ન્યાય-સમાનતા અને ભાતૃભાવને વરેલું છે, વિદ્રોહ – વેદનાનું સાહિત્ય છે, સ્વાનુભૂત સચ્ચાઈનું સાહિત્ય છે અને અન્યાય-અત્યાચાર-સામાજિક વિષમતાના ઈન્કારનું સાહિત્ય છે, તે પણ એક દિવસ બ્લેક લિટરેચરની જેમ વૈશ્વિક સ્તરે ઓળખ મેળવશે. તેવી તેમને અપાર શ્રદ્ધા છે.

સમાપન કરીએ મહામાનવ આંબેડકર પરની ‘अप्प दिपो भव’ કવિતાથી :

બાબા સાહેબ

એક હાથમાં

ગ્રંથ ગ્રહી

બીજા હાથની

આંગળી ધરી

પ્રબુદ્ધ મુદ્રામાં

દૃઢીભૂત  દૃષ્ટા

સમાનતા

ને

બંધુતા

—નો આદર્શ હૈયે ધરી

અસ્મિતાની અખિલાઈમાં

પ્રતિબદ્ધ બની

વિદ્રોહી ગર્જના કરતા :

‘શિક્ષિત બનો’

‘સંગઠિત બનો’

‘સંઘર્ષ કરો.’

જાણે, કરોડો દીન-દુઃખી

દુબળા, દલિત, શોષિત –

માનવોના હૈયામાં

ચેતનાની ચિનગારી બની

પ્રગટ્યા :

अप्प दिपो भव !

·

(‘ગુજરાત’ દીપોત્સવી – 2024માં પ્રકાશિત)

આલેખન : નટુભાઈ પરમાર, ‘છાંયડો’ પ્લોટ : ૧૬૮/૨, સૂર્યનારાયણ સોસાયટી, સેક્ટર-૨૫, ગાંધીનગર, ગુજરાત

e.mail : natubhaip56@gmail.com

પુસ્તક પરિચય

શશી થરુર, અજાણ્યું નહિ, પણ ચર્ચિત નામ છે. UN – યુનાઈટેડ નેશન્સના પૂર્વ અન્ડર સેક્રેટરી જનરલ, ભારત સરકારના માનવ સંશાધન અને વિદેશી બાબતોના પૂર્વ મંત્રી, પાર્લામેન્ટની સ્ટેન્ડિંગ કમિટિના પૂર્વ અધ્યક્ષ, થિરૂઅનંતપુરમ્‌(કેરાલા)થી ચૂંટાતા રહીને લોકસભામાં લાંબા સમય સુધી સંસદ સભ્ય રહેલા શશી થરૂર, દેશ-વિદેશમાં સૌથી વધુ વંચાતા લેખક પણ છે – ‘The Great Indian Novel’, ‘An Era of Darkness – The British Empire in India’ ‘Why I am Hindu’, ‘What It Means to Be Indian’ કે પછી ‘The Paradoxical Prime Minister : Narendra Modi and his India’ જેવા બેસ્ટસેલર ૨૪ પુસ્તકોના આ પ્રતિભાવંત લેખક એમના વધુ એક પુસ્તક ‘Ambedkar : A Life’ સાથે આપણી વચ્ચે છે.

અનોખા પાર્લામેન્ટેરિયન એવા શશી થરૂર, એમના ઈન્દ્રધનૂષી લેખનને કારણે ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી એવોર્ડ, રામનાથ ગોએન્કા પત્રકારત્વ ઍવોર્ડ, ક્રોસવર્ડ લાઈફટાઈમ એચીવમેન્ટ ઍવોર્ડ, પ્રવાસી ભારતીય સન્માન અને ન્યુ એજ પોલીટીશિયન્સના અનેકવિધ બહુમાન મેળવી ચૂક્યા છે. 

સુજ્ઞ વાચકો સુવિદિત છે એમ ક્યારેક એમના પુસ્તકો સિવાયના કારણોસર પણ શશી થરૂર ચર્ચાના કેન્દ્રમાં હોય છે ! કિન્તુ તેઓ જ્યારે કોઈ વિષય પર કલમ ઉપાડે છે ત્યારે પ્રાપ્ય તે તમામ સંદર્ભોના અભ્યાસ અને પાકી તપસીલ પછી, જે તે વિષય પર તેઓ લખતા હોય છે. ‘Ambedkar : A Life’માંથી પસાર થનારા હરકોઈ વાચકને એની પ્રતીતિ થશે.

એક મહાકાવ્ય જેવું જીવન જીવી ગયેલા અને જેમણે લખેલું – કહેલું ૧૭,૫૦૦ (આંબેડકરના લખાણો અને વક્તવ્યોના આટલાં પૃષ્ઠોનો આંકડો થરૂરે પૃષ્ઠ ૧૪૧ પર આપેલો છે !) પૃષ્ઠોમાં જગતચોકમાં વિસ્તરેલું પડેલું છે, એ મહામાનવ – ભારતરત્ન ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર પર સતત અને સતત લખાતું જ રહ્યું છે. આજે તો એમના પરના આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રકાશનોની પણ ભરમાર છે. મારા મતે ‘Ambedkar : A Life’ દ્વારા થરૂરે આપણા ઇતિહાસપુરુષને આ પહેલાં નહિ ચર્ચાયેલા અનેક દૃષ્ટિબિંદુઓથી આલેખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.

Aleph Book Company (રૂપા પબ્લિકેશન્સ) દ્વારા પ્રકાશિત ૨૨૫ પાનાંના, રૂપિયા ૫૯૯ની કિંમતના આ પુસ્તકની Bibliography (ગ્રંથસૂચિ) જ દર્શાવે છે કે ‘Ambedkar : A Life’ લખતા શશી થરૂરે કેટલો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો છે અને કેટલી જહેમત ઊઠાવી છે.

પુસ્તકને સાકાર કરતા સ્વાભાવિકપણે જ થરૂરને ડૉ. આંબેડકર લિખિત દળદાર ગ્રંથોની સાથે, એવા જ દળદાર ગાંધી સાહિત્યમાંથી પણ પસાર થવું પડ્યું છે !

જીવનમાં કદાચ પહેલવહેલી વાર ડૉ. આંબેડકર પર આમ લખવાનો નિર્ધાર કરનાર શશી થરૂરે, ડૉ. આંબેડકરના અભ્યાસમાં કોઈ કસર છોડી નથી, એમ આ પુસ્તક વાંચનારને જરૂર લાગશે.

બંધારણીય સભાની દિવસો સુધી ચાલેલી લંબાણ ડિબેટ (ચર્ચા), ધનંજય કીર – વસંત મૂન, હરિ નારકે, ચાંગદેવ ખૈરમોડે, એમ.એલ. શહારે જેવા પ્રખર આંબેડકરી વિદ્વાનોના, અનેક ભાગોમાં વહેંચાયેલા ગ્રંથો, એલિનોર ઝેલિયટ, ગેલ ઓમવેટ – ક્રિસ્ટોફર જેફરનોટ જેવા વિદેશી અભ્યાસીઓના ડૉ. આંબેડકરનાં પુસ્તકો / લખાણો, તળ ભારતના ભીખુ પારેખ, અરુંધતિ રોય, કાંચા ઈલૈયા જેવા આંબેડકરવાદીઓ, ભાલચન્દ્ર મુનગેકર – આનંદ તેલતુંબડે – યાશિકા દત્ત – દિલીપ મંડલ – કે. રાજુ – સૂરજ યેંગડે – યોગેશ મૈત્રેય – જેવા વિદ્યમાન આંબેડકરવાદી લેખકો, જ્યોતિરાવ ફૂલે(ગુલામગીરી)થી લઈ મૂલ્કરાજ આનંદ (ધ અનટચેબલ) અને દેશમાં દલિત સાહિત્યના ઉદ્દગાતા સમા દયા પવાર, નામદેવ ઢસાળ, રાજા ઢાલે, ઓમપ્રકાશ વાલ્મીકિ, ઉત્તમ ખોબ્રાગડે, ઉર્મિલા પવાર જેવાં અનેક ખ્યાતિપ્રાપ્ત મરાઠી દલિત સાહિત્યકારોનાં સાહિત્યના પૂરા અભ્યાસે, થરૂરને ડૉ. આંબેડકર પર લખવાની હિંમત અને પ્રેરણા આપ્યાં હશે, એમ મને લાગે છે.

આ સિવાય આ પુસ્તક લખતા થરૂરે ધ હિન્દુ, ધ ટેલીગ્રાફ, ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, ટ્રિબ્યુન જેવા અનેક પ્રમુખ રાષ્ટ્રીય દૈનિકોમાં તેમ જ ધ વાયર, ધ પ્રિન્ટ, એ.એન.આઈ., CNBC સહિતની અનેક વેબ / ન્યૂઝ ચેનલોમાં પ્રકાશિત / પ્રસારિત થયેલા, ન માત્ર દલિત અત્યાચાર પરના કે દેશના દલિતોની હાલત પરના સમાચારો / લખાણો / ટિપ્પણીઓને ખપમાં લીધા છે, દલિતો સંબંધિત ન્યાયિક ચૂકાદાઓને પણ વંચાણે લીધા છે. દેશ અને વિદેશની યુનિવર્સિટીઓમાં ડૉ. આંબેડકર યા દલિતો પર રજૂ થયેલા શોધનિબંધો, થયેલ ચર્ચાઓ, નરેન્દ્ર મોદી સહિત રાજનેતાઓએ ડૉ. આંબેડકર કે દલિતો વિષયે આપેલાં વક્તવ્યો તેમ જ દલિતોનાં રાજકારણ, અર્થકારણ, સમાજકારણ અને આંબેડકરવિચારની વિસ્તૃત ચર્ચા કરતા લેખો / આલેખો અને દેશ-વિદેશના અગ્રીમ સામયિકોમાં વિદ્વાનોએ દલિતોના પ્રશ્ને રજૂ કરેલા વિચારોને પણ ખપમાં લીધા છે.

ઈરફાન હબીબ સરીખા ઇતિહાસકારોના અવલોકનો, પ્રમુખ દલિત આત્મકથાઓ, સંવિધાન ઘડ્યાનાં વર્ષો બાદ BBC ચેનલને ડૉ. આંબેડકરે આપેલ લંબાણ મુલાકાત (ઈન્ટરવ્યૂ), ડૉ. આંબેડકરે પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન ચલાવેલા પાંચ જેટલા સામયિકોમાં વ્યક્ત કરેલા વિચારો, મહાત્મા ગાંધી સાથેના આંબેડકરના મતભેદો, ગોળમેજી પરિષદોમાં અને બંધારણીય સમિતિની બેઠકોમાં આંબેડકરે કરેલી રજૂઆતો, પ્રવર્તમાન સમયમાં દલિતો અને દલિતવિરોધીઓ દ્વારા સોશિયલ મીડિયામાં થતી ચર્ચાઓ વગેરેને ધ્યાને લઈને, જે સમયમાં આપણે શ્વસી રહ્યા છીએ, તે સાંપ્રતમાં ડૉ. બાબાસાહેબની પ્રસ્તૂતતા અને મૂલ્ય શું છે, એની બહુ જ તલસ્પર્શી હકીકતો થરૂરે તાદૃશ કરી છે.

આ પુસ્તક વાંચનાર એ જોઈ શકશે કે ૨૦૨૨ સુધીના આવા ઘણાબધા સંદર્ભોને થરૂરે એમાં ટાંક્યા છે. પુસ્તકના બે-પાંચ પૃષ્ઠ જ એવા હશે, જેમાં જે તે પૃષ્ઠના લખાણની નીચે પાંચથી છ સંદર્ભો નહીં હોય. યાને પરફેક્ટ ફેક્ટ-ચેક પછી જ થરૂર પોતાના લખાણમાં આગળ વધ્યા છે. (ગુજરાતમાંથી ઘનશ્યામ શાહ અને ઉર્વીશ કોઠારી, એ બે જ નામો થરૂરના સંદર્ભોમાં જોવા મળે છે.)

બેમત નથી કે, ઊંડા અભ્યાસ, થકવી નાખતા સંશોધન અને (પૂર્વગ્રહ વિનાની) સમજદારી સાથે લખાયેલા ‘Ambedkar : A Life’ પુસ્તક દ્વારા થરૂરનો પ્રયાસ તો ડૉ. બાબાસાહેબની ‘Larger than life’ પ્રતિભાને જ ઉજાગર કરવાનો છે. અને એથી – ત્યારે અને આજે ય – ડૉ. આંબેડકરને અંગ્રેજોના પીઠ્ઠુ, ગાંધીના, હિન્દુઓના અને સ્વતંત્રતાના વિરોધી, આદિવાસીજનોના હિતો પ્રતિ ઉદાસીન એવા રાષ્ટ્રવિરોધી ચિતરવાની, અરુણ શૌરી (Workshipping False Godsના લેખક) સહિતના આંબેડકરવિરોધીઓએ કરેલી ટીકાઓના પણ બહુ સચોટ અને સટીક જવાબો આપણને આ પુસ્તકમાંથી સાંપડે છે.

પ્રબુદ્ધજનો ડૉ. આંબેડકરના જીવનસંઘર્ષ વિશેની ઘણીબધી હકીકતોથી પરિચિત હોઈ શકે છે. આમ છતાં આ પુસ્તક મારા મતે તેમને કંઈક વિશેષ વાંચ્યાની અનુભૂતિ કરાવવાને સક્ષમ જણાય છે.

સાવ નવી જ અને વણકહી – વણસાંભળી હકીકતો જેવી કે પ્રસિદ્ધ અદાકાર દિલીપકુમાર ડૉ. આંબેડકરને આર્થિક મદદ કરવા ચાહતા હતા, કિન્તુ ડૉ. આંબેડકરે અનિચ્છા વ્યક્ત કરી હતી, તે તથા અમેરિકાની રંગભેદ ચળવળના પ્રણેતા માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ પત્ની સાથે (૧૯૫૯માં) ભારત (કેરાલા) આવ્યા અને તેમનો ‘અમેરિકાના અસ્પૃશ્ય’ તરીકે જાહેર પરિચય કરાવાયો ત્યારે તે ચોંકી ઉઠ્યા હતા, તે તથા મહાત્મા ગાંધીના અમેરિકન બાયોગ્રાફર (આત્મકથાકાર) લુઈ ફિશરના ડૉ. આંબેડકર માટેના એ ઉદ્‌ગારો કે, ‘ગાંધી વિરોધી અને પાકિસ્તાન તરફી, એમના જેવો કડવો ઝેર માણસ મેં જોયો નથી.’ એટલીસ્ટ હું તો પહેલીવાર વાંચી રહ્યો છું.

‘આજે ડૉ. આંબેડકર હયાત હોત તો આર.એસ.એસ., ભા.જ.પ., આપ, કાઁગ્રેસ, સહિતના પક્ષો, એમના નામને આગળ કરીને, કેવી તીવ્ર ગતિએ એમના વિચારોને ખતમ કરવાનો ખેલ પાડી રહ્યા છે, તે જોઈને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ હોત !’ એવું માર્મિક નિરીક્ષણ રજૂ કરતાં થરૂરના પુસ્તકનું સમાપન આ શબ્દોમાં થાય છે : ‘Ambedkar today is larger than life, and nearly seven decades after his death, he keeps on growing.’

‘ડૉ. આંબેડકરે જેમને ઘણું આપ્યું છે ને જેઓ હજી તેમની પૂરી કદર કરી શક્યા નથી, એ ભારતીય પ્રજાને અર્પણ’ એ શબ્દોથી (એક અર્થમાં આંબેડકરના પ્રદાનને નહીં સ્વીકારનારી) ભારતીય પ્રજાને અર્પણ થયેલું આ પુસ્તક (૧) ડૉ. આંબેડકરનું જીવન અને (૨) તેમનો વિચારવારસો, એમ મુખ્યત્વે બે ભાગોમાં વહેંચાયેલું છે. આ બે વિભાગો હેઠળ પ્રથમ વિભાગમાં (૧) ડૉ. આંબેડકરના જન્મ વર્ષ ૧૮૯૧થી ૧૯૨૩, (૨) ૧૯૨૩ થી ૧૯૩૦, (૩) ૧૯૩૦ થી ૧૯૩૫, (૪) ૧૯૩૫ થી ૧૯૪૬ અને (૫) ૧૯૪૬ થી ૧૯૫૬ – ડૉ. આંબેડકરના મહાપરિનિર્વાણ વર્ષ, એમ વર્ષવાર – આ પાંચ તબક્કાના વર્ષોમાં જન્મથી માંડી મૃત્યુપર્યંતના સમયખંડમાં – ડૉ. આંબેડકરના જીવનમાં ઘટેલી ઘટનાઓને પોતાના વિશાળ વાંચનના સંદર્ભે ચકાસતાં – મૂલવતાં, મહામાનવ ડૉ. બાબાસાહેબ ભીમરાવ આંબેડકરની જે છબિ તેમને પ્રાપ્ત થઈ, તેને જ થરૂરે વાચકો સમક્ષ આ પુસ્તક દ્વારા ધરી છે.

‘Ambedkar : A Life’ના મહત્ત્વના અને શશી થરૂરની વિદ્વતા, અભ્યાસનિષ્ઠા, પ્રામાણિકતા અને મૂલ્યાંકનશક્તિના દર્શન કરાવતા બીજા વિભાગમાં ‘A Life Well Lived – જીવન જેમણે જીવી જાણ્યું’ શિર્ષક હેઠળના (૧) બંધારણવિદ ડૉ. આંબેડકર (૨) ડૉ. આંબેડકરનો લોકતાંત્રિક રાષ્ટ્રવાદ (૩) વિદેશોમાં ડૉ. આંબેડકરનો વ્યાપ (૪) ડૉ. આંબેડકરના આલોચકો (૫) આજના સંદર્ભે ડૉ. આંબેડકર અને (૬) ડૉ. આંબેડકર : એક મૂલ્યાંકન, જેવા છ પ્રકરણોમાં થરૂરે રજૂ કરેલાં નિરીક્ષણો નિષ્પક્ષ હોવાની સાથે વિચારોત્તેજક પણ જણાય છે.

જોઈ શકાશે કે અરુણ શૌરીએ નર્યા દ્વેષભાવથી આંબેડકરની કરેલી આલોચના અને શશી થરૂરે – આપણે ગ્રાહ્ય ગણીએ એવી કરેલી નુકતેચીનીમાં કેટલું અંતર છે.

અહીં, આ પુસ્તકમાંના આવા કેટલાક મહત્ત્વના બિન્દુઓથી સુજ્ઞ વાચકોને અવગત કરાવવાનો મારો પ્રયાસ છે.

પુસ્તકના સ્વકથનમાં થરૂર લખે છે : ‘ડૉ. આંબેડકર જેવી મહાન પ્રતિભા પર પ્રમાણમાં સંક્ષિપ્ત છતાં લોકભોગ્ય બને એવું જીવનચરિત્ર આપતાં મારે ન માત્ર વિપુલ માત્રામાં વિસ્તરેલા ડૉ. આંબેડકરના ખુદના લખાણોમાંથી કિન્તુ એટલી જ વિપુલ માત્રામાં રહેલા તેમના (ડૉ. આંબેડકર) પરના વિવિધ લેખકો-વિદ્વાનોએ લખેલા સાહિત્યમાંથી પણ પસાર થવું પડ્યું છે.’

પોતે દલિત નથી અને જાતિવાદનો પોતાને સીધો કોઈ પરિચય નથી છતાં અપ્રતિમ સિદ્ધિઓને વરેલા, ઇતિહાસના પ્રખર વિદ્વાન અને અત્યંત પ્રતિભાવંત વ્યક્તિત્વ નામે ડૉ. આંબેડકર પ્રતિના મારા આદર અને અહોભાવને કારણે જ હું આ જીવનચરિત્ર લખવાને પ્રેરાયો છું, એમ આમુખમાં કહેતા થરૂર એવો નિખાલસ એકરાર પણ કરે છે કે, ડૉ. આંબેડકરે સદેહે વેઠેલી યાતનાઓ – અપમાનોને તો કદાપિ નજરઅંદાજ કરી શકાય એમ નથી જ, છતાં આ પુસ્તક પાછળથી મારી ખરી પ્રેરણા તો ડૉ. આંબેડકરે જીવનભર કહેલા ને લખેલા વિદ્વતાપૂર્ણ શબ્દો જ છે.

આમુખમાં થરૂર એમ કહેવાનું પણ ચૂકતા નથી કે, દલિતો વિશે બીનદલિતો લખે એ કરતાં દલિતો ખુદ લખે એ વધારે અસરકારક હોય છે, એ હકીકતથી પોતે ભલીપેરે વાકેફ છે.

આગળ ઉલ્લેખ કર્યો તેમ ડૉ. આંબેડકરની જીવનયાત્રાની તલસ્પર્શી હકીકતોથી સુમાહિતગાર થવાને, થરૂર આ પુસ્તક લખતાં પહેલાં દળદાર આંબેડકરીય ગ્રંથોમાંથી પસાર થયા છે. આથી ડૉ. આંબેડકરના જન્મ વર્ષ ૧૮૯૧થી નિર્વાણવર્ષ ૧૯૫૬ સુધીનાં વર્ષોને આવરી લેતાં આ પુસ્તકના વિભાગ-૧ હેઠળના તમામ પ્રકરણોમાં ડૉ. આંબેડકરના પૂરા જીવનકાળમાં ઘટેલી એ તમામ ઘટનાઓ કે જેનાથી સર્વસામાન્ય આંબેડકરી વાચક વાકેફ છે, તે અહીં પણ છે. જો કે અનેક દળદાર ગ્રંથોમાં વિસ્તરેલી ડૉ. આંબેડકરની જીવનયાત્રાની તુલનામાં થરૂરે કરેલું વિવરણ સ્વાભાવિકપણે જ ઘણું સંક્ષિપ્ત છે.

મારા મતે આ પુસ્તકનો જો કોઈ વિશેષ હોય તો તે છે, પોતાના વિશાળ વાંચનના બળે આ પુસ્તકના લેખન સારુ થરૂરે ખાસ જહેમત લઈ ને એકઠા કરેલા અનેક સંદર્ભો અને, ડૉ. આંબેડકરના જીવનકાળની અનેક મહત્ત્વપૂર્ણ ઘટનાઓને પોતાના આગવા દૃષ્ટિકોણથી જોઈને, પુસ્તકના પાને-પાને  રજૂ કરેલું પોતાનું અર્થઘટન, અવલોકન અને આપેલો અભિપ્રાય.

ડૉ. આંબેડકરના જીવનકાળની એવી હકીકતો જે ઘટી હોય તો પણ શબ્દસ્થ નથી થઈ તે તથા પ્રવર્તમાન સમયમાં નવી નવી કલમો જે નવી નવી હકીકતો પર પ્રકાશ પાથરીને ડૉ. આંબેડકરની પ્રસ્તુતતાને અને તેમની બહુમૂલ્યતાને પુરવાર કરી રહી છે તે, આ પુસ્તકમાં એક વીજચમકારની જેમ આપણું ધ્યાન આકર્ષિક કરે છે.

હું કહીશ કે, આ પુસ્તકના વિભાગ-૨માં – ડૉ. આંબેડકરની સદેહે ઉપસ્થિતિ વિનાના આ સમયમાં – માનવસહજ મર્યાદાઓ સાથે પણ કાળની કસોટી પર ખરા ઉતરેલા ડૉ. આંબેડકરના વિચારવારસા પર અને તેમની પ્રસ્તુતતા પર થરૂરે રજૂ કરેલા મૌલિક ચિંતનમાં આ ચમકારા કંઈ વિશેષ વર્તાય છે ! નમૂના દાખલ :

(૧) જ્યારે ઉચ્ચવર્ગીય દેશવાસીઓ માત્ર ‘બી.એ. (ફેઈલ)’ લખીને જ ગૌરવ લેતા હતા ત્યારે આંબેડકર બી.એ. પાસ થઈ ગયેલા ! (પા. નં.૧૧)

(૨) ઘણાના મતે વિદેશોમાં અભ્યાસ કરેલો તેથી આંબેડકર શુટ-ટાઈ પહેરતા, કિન્તુ મારા મતે જન્મજાત થોપી દેવાયેલી પોતાની ઓળખ સામેનો એ એમનો વિદ્રોહ હતો. (પા.નં. ૨૬)

(૩) ૧૯૩૦ નવેમ્બરની ૧૨મી તારીખે લંડનમાં વડા પ્રધાન રામસે મેકડોનાલ્ડના અધ્યક્ષપદવાળી ભવ્ય રાઉન્ડ ટેબલ કોન્ફરન્સનો પંચમ જ્યોર્જે આરંભ કરાવ્યો ત્યારે, ૩૯ વર્ષીય ચશ્માધારી, મજબૂત બાંધાનો એક અસ્પૃશ્ય યુવાન બેફિકરાઈથી ત્યાં બેઠો હતો. ઊભા થઈને યુવાને કહ્યું : ‘બ્રિટિશ ઇન્ડિયા શાસન હેઠળની ૧/૫ વસ્તીના પ્રતિનિધિ તરીકે હવે હું આ સભાને સંબોધવા જઈ રહ્યો છું.’ (પા. નં. ૫૨)

(૪) અંગ્રેજોએ આ દેશની નિરક્ષરતા નિવારવા જો ઠોસ પગલાં લીધાં હોત તો આ દેશમાં અસ્પૃશ્ય કે પછાત એવો વર્ગ રહ્યો જ ન હોત, એવી મદનમોહન માલવિયાની દલીલ સામે આંબેડકરે કહ્યું : ‘મારી આટલી ઉચ્ચ શૈક્ષણિક લાયકાત છતાં મને અસ્પૃશ્ય જ ગણવામાં આવે છે.’ (પા. નં. ૫૮)

(૫) ગોળમેજી પરિષદ દરમિયાનના ગાંધીના દલિતદ્વેષની આંબેડકરે બહુ આકરી ટીકા કરી હતી. એનાથી દિગમૂઢ બની ગયેલા ગાંધી દેશભરમાં અસ્પૃશ્યતા નિવારણ માટેના લાંબા પ્રવાસ પર નીકળી પડેલા ! (પા. નં. ૬૯)

(૬) પરિવારના આગ્રહને વશ થઈ કરવી પડેલી પિતાની મરણોત્તર ક્રિયામાં આંબેડકરે બ્રાહ્મણોને દાન-દક્ષિણા આપવાને બદલે પોતાના ૪૦ વિદ્યાર્થીઓને જમાડ્યા હતા. (પા. નં. ૭૨)  

(૭) ઈ.એમ.એસ. નામ્બુદિરીપાદે આંબેડકરને સંપૂર્ણ આઝાદીના નહિ કિન્તુ અસ્પૃશ્ય વર્ગની સિમિત આઝાદીના હિમાયતી ગણાવ્યા હતા. (પા. નં. ૮૭)

(૮) અસ્પૃશ્યો માટે ગાંધીએ આપેલો ‘હરિજન’ શબ્દ આંબેડકરને સ્વીકાર્ય નહોતો તેથી તેમણે બહિષ્કૃત, દલિત અને બંધારણની રચના બાદ અનુસૂચિત જાતિ શબ્દ સ્વીકાર્યો હતો. આમ છતાં ‘હરિજન’ શબ્દ સામેનો તેમનો વિરોધ આજીવન રહ્યો. (પા. નં. ૯૧)

(૯) ૧૯૪૬માં કેબિનેટ મિશન સાથે ક્રિપ્સ ભારત આવ્યા તેમણે અસ્પૃશ્યોના પ્રશ્ને આંબેડકરે આપેલા મેમોરેન્ડમનો અસ્વીકાર કરી, દેશમાં વચગાળાની સરકાર અને બંધારણ રચવા સમિતિની દરખાસ્ત કરી. જ્યાં સુધી બ્રિટિશરોને સંબંધ છે, એ તેમના અંતની શરૂઆત હતી, તો આંબેડકર માટે વધુ મોટા પડકારોની એ શરૂઆત હતી. (પા. નં. ૯૯)

(૧૦) પોતાની શૈક્ષણિક સંસ્થાની સ્થાપનાના કારણોસર આંબેડકર ઔરંગાબાદ આવેલા અને ત્યાં એ હોટલમાં રોકાયેલા, જેમાં પ્રસિદ્ધ ફિલ્મ અભિનેતા દિલીપકુમાર પણ રોકાયેલા. દિલીપકુમારે સંવિધાન રચયિતા આંબેડકરને મળવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. એની ત્રણ વાયકાઓ સાંભળવામાં આવી છે. (૧) દિલીપકુમાર તો આતુર હતા મળવાને પણ આંબેડકરનો પ્રતિભાવ શુષ્ક હતો. (૨) દિલીપકુમાર ડૉ. આંબેડકરની સંસ્થાને આર્થિક યોગદાન આપવા ઈચ્છતા હતા, કિન્તુ ફિલ્મના માણસો માટે ખાસ આદર નહિ ધરાવતા આંબેડકરે, એમનું અનુદાન સ્વીકારવા ઈન્કાર કરેલો અને (૩) આંબેડકર અને દિલીપકુમારની મુલાકાત માટે મધ્યસ્થી બનેલ વ્યક્તિને નીતિમત્તા પર લાંબુ ભાષણ આપીને આંબેડકરે ખખડાવી નાખેલો ! (પા. નં. ૧૦૦)

(૧૧) આંબેડકરના શબ્દોથી પ્રભાવિત પ્રજાને, શારદા કબીર (માઈસાહેબ) સાથે પુનઃલગ્ન કરતા પહેલા, પોતાની થનાર સાસુમાને આંબેડકરે લખેલા આ શબ્દો માનવામાં ન આવે એવા આશ્ચર્યકારી છે. ડૉ. આંબેડકરે પત્રમાં લખેલું : ‘આમ હું એક શાંત પણ અઘરી વ્યક્તિ છું. મારા પર એવો આરોપ છે કે હું સ્ત્રીઓ સાથે બહુ વાત કરતો નથી, પણ એમ તો અંગત કે પરિચિત ન હોય તો હું પુરુષો સાથે પણ વાત કરતો નથી. આમ હું ગંભીર પણ ધૂની વ્યક્તિ છું. દુન્વયી સુખો મને બહુ આકર્ષી શકતા નથી. મારા બનનાર સાથીએ મને સહન કરવો પડશે. મારા ખરા સાથી તો મારા પુસ્તકો જ છે.’ (પા. નં. ૧૦૯)

(૧૨)  ડૉ. આંબેડકર વિવિધતા ધરાવતા રાજ્યોની એકતા સાથેના એક રાષ્ટ્રના હિમાયતી હતા અને તેમણે ઉતર અને દક્ષિણના રાજ્યો અને તેમની ખાસિયતો વિશે સચોટ અવલોકનો કરીને કેટલીક ચેતવણીઓ પણ ઉચ્ચારી હતી. ક્યાં ખબર હતી કે એમની વિદાયનાં ૬૦ વર્ષો પછી એમણે કરેલી આગાહીઓ સપાટી પર આવવાની છે. (પા. નં. ૧૨૫)

(૧૩) વિભાજન બાદ પોતે કાયદા મંત્રી હતા ત્યારે, ‘પાકિસ્તાનના મુસ્લિમો તમારા મિત્રો નથી’ એમ કહી ત્યાંના દલિતોને ભારત આવી જવા આંબેડકરે એક નિવેદન જારી કર્યું હતું અને તેમને સલામત ભારત પરત લઈ આવવા વડા પ્રધાન નહેરુને અપીલ પણ કરી હતી. (ધર્મપરિવર્તન કરતા મુસ્લિમ ધર્મ ન સ્વીકારવાનું કદાચ આ પણ એક કારણ હશે.) (પા. નં. ૧૨૫)

(૧૪) અન્યાય સામે ઝઝૂમતા અમેરિકન નિગ્રો (અશ્વેતો)ને દમનમાંથી બહાર લાવવા ત્યારના ક્રિશ્ચિયનોએ કંઈ મદદ કરી નહોતી તથા અશ્વેતોના કારણે ત્યાં ગૃહયુદ્ધ ફાટી નિકળવાની અણી પર હતું ત્યારે, તે ક્રિશ્ચિયનોએ જ તેને નિષ્ફળ બનાવેલું. (ધર્મ પરિવર્તન કરતાં ક્રિશ્ચિયન ધર્મ ન સ્વીકારવાનું કદાચ આ પણ એક કારણ હશે.) (પા. નં. ૧૨૬)

(૧૫) આંબેડકરને ભય હતો કે જો તેઓ મુસ્લિમ ધર્મ સ્વીકારશે તો દેશમાં મુસ્લિમ જનસંખ્યા વધી જવાનું જોખમ ઊભું થશે અને શીખ ધર્મ સ્વીકારશે તો ત્યાં દલિતો બીજા દરજ્જાના શીખ બની રહેશે. (પા. નં. ૧૨૬)

(૧૬) નજરે જોનારા કહે છે કે, ધર્મ પરિવર્તનની ક્ષણે લાખોની મેદનીને સંબોધતા આંબેડકર બહુ લાગણીશીલ બની ગયેલા અને તેમનો અવાજ રૂંધાઈ ગયેલો. (પા. નં. ૧૨૮)

(૧૭) વધુ પડતા વાંચન, લેખન, પ્રવાસ અને પ્રવચનોનાં કારણે આંબેડકરનું સ્વાસ્થ્ય કથળી ગયેલું. સંધિવા, ડાયાબિટીસ, હાઈ બ્લડપ્રેશર, પીંડીઓના દુખાવા સાથે એમનું જમવાનું પણ બહુ ઓછું થઈ ગયેલું. આબેડકર દંપતીએ દિલ્હીથી મુંબઈ આવવા તા. ૧૪ ડિસેમ્બર ૧૯૫૬ના રોજની એરટિકિટ પણ બુક કરાવેલી … અને ૬ ડિસેમ્બર ૧૯૫૬ એ તો આંબેડકર સદાય માટે ચાલ્યા ગયા. (પા. નં. ૧૩૧)

(૧૮) લખાણની ઝડપ, એની પ્રવાહિતા, ગુણવત્તા તથા તીવ્ર બુદ્ધિમતાયુક્ત પરિશ્રમી સ્વભાવના સાયુજ્યથી આંબેડકરે આપણા માટે એટલો મોટો વિચારવારસો છોડ્યો છે કે, એમણે લખવા સિવાય બીજું કંઈ ન કર્યું હોત તો ય સદીઓ સુધી તેઓ યાદ રહેવાના છે. (પા. નં. ૧૩૩)

(૧૯) પોતાની કોઈ ભૂલ વિના ડગલે ને પગલે જેણે અન્યાય સહ્યો છે તેને અધિકાર છે કે તે અન્યોથી અલગ પુરવાર થઈને રહે. લાગણીવેડા તેમને ગમતા નહિ. આ કારણે એમને ચાહનારા તો ઘણા હતા પણ મિત્રો બહુ ઓછા હતા. એક અર્થમાં રાજકારણ તેમને ફાવ્યું નહિ અને એ જ કારણે એમણે શરૂ કરેલા રાજકીય પક્ષો લાંબુ ચાલ્યા નહિ. (પા. નં. ૧૩૪)

(૨૦) ભારત આવીને માર્ટિન લ્યૂથર કિંગને પણ અહેસાસ થયો હતો કે નિગ્રો અને દલિતોની સ્થિતિમાં ઘણી બધી સામ્યતા છે. એ જ દર્શાવે છે કે આંબેડકરના વિચારોનો વ્યાપ ક્યાં સુધી પહોંચ્યો હતો. (પા. નં. ૧૪૦)

(૨૧) આ દેશે પહેલા એમને અપમાનિત કર્યા અને પછી ગૌરવાન્વિત કર્યા. એમને દલિતોના ઉદ્ધારક કહ્યા પણ એમના તેજાબી વિચારોને તો છૂપાવ્યા જ કર્યા. (પા. નં. ૧૪૧)

(૨૨) દેશે તેમને અસ્પૃશ્યોના ઉદ્ધારક તરીકે અને બંધારણના ઘડવૈયા તરીકે તો સ્વીકાર્યા પણ તેમના રાજકીય અને આર્થિક વિચારોને ક્યાં સ્વીકાર્યા છે ? (પા. નં. ૧૪૧)

(૨૩) એમના જીવનનો એકમાત્ર મકસદ હતો, એમનો અસ્પૃશ્ય સમાજ સ્વમાનની જિંદગી જીવે. (પા. નં. ૧૪૩)

(૨૪) આઝાદી માટેનો સંઘર્ષ બ્રિટિશ શાસનથી મુક્તિ માત્રનો ન હતો, બ્રિટિશરોના તુમાખીભર્યા – એકહથ્થુ કાયદો – વ્યવસ્થાના શાસનથી મુક્તિનો પણ હતો અને એમાંથી જ ‘Constitutional Morality – બંધારણીય નૈતિકતા’ના આદર્શનો જન્મ થયો. આંબેડકરે બંધારણીય સભાની ચર્ચાઓમાં એનો અવારનવાર ઉલ્લેખ પણ કર્યો. એ શબ્દોનો ઉપયોગ આજે અદાલતોમાં ફેશનની જેમ થઈ રહ્યો છે ! (જો કે બંધારણીય નૈતિકતાનો સૌ પ્રથમ વિચાર અંગ્રેજ ઇતિહાસકાર જ્યોર્જ ગ્રોટેએ રજૂ કર્યો હતો) (પા. નં. ૧૪૭)

(૨૫) એ આંબેડકર જ હતા જેઓ ૧૯૧૯ની સાઉથબરો  કમિટિથી લઈ ૧૯૪૬ના કેબિનેટ મિશન સુધી ચાલેલી બંધારણીય રચવા માટેની કવાયતોમાં સામેલ હતા. (પા. નં. ૧૪૯)

(૨૬) માત્ર અનુસૂચિત જાતિ / જનજાતિ માટેની જ અનામત બાદ ૧૯૯૦માં મંડલ કમિશન દ્વારા અન્ય પછાતવર્ગો માટે અનામતની જોગવાઈ આવી, કિન્તુ કહેવું જોઈએ કે આંબેડકરનો ઉદ્દેશ તો અનામત દ્વારા જાતિઉચ્છેદનો હતો, જ્યારે હવે તો જાતિઓ જાણે મજબૂત થાય છે. (પા. નં. ૧૫૧)

(૨૭)  ૨૦૧૯માં બ્રિટિશ ટેલીવિઝન પર પ્રસારિત થયેલ દસ્તાવેજી ચિત્રમાં કહેવાયું કે બ્રિટનમાં વસતા ભારતીયોમાં પણ જાતિવાદનું તત્ત્વ મોજૂદ છે. (પા.નં. ૧૬૭)

(૨૮) આધુનિક પર્યાવરણ નિષ્ણાતો દેશના શોષિતો – દલિતો માટે ‘Environmental Justice – પર્યાવરણીય ન્યાય’ની પણ માંગ કરે છે. જેમાં તેમને શોષિતોના સારાં સ્વાસ્થ્ય, કુદરતી સંશાધનોનો સમાન ઉપયોગ, ગટર સફાઈ ને માનવમળ ઉલેચવા જેવાં ગંદા કામોથી મુક્તિ જેવા મુદ્દાઓ તથા વિકાસને નામે એમની વસાહતોને તંત્ર દ્વારા તહસનહસ કરવાના મુદ્દાઓ અભિપ્રેત છે. (પા. નં. ૧૬૯)

(૨૯) રાજકીય પક્ષો દ્વારા એમના નામને પોતાના પક્ષ સાથે જોડવાની અને વોટ મેળવવાના હેતુ સર (રાજકીય લાભ લેવાને) તેમના વિચારોને અનુકૂળતા અનુસાર તપાસવાની અને બદલવાની આજે હોડ મચી છે. (પા. નં. ૧૮૦)

(૩૦) રાજકીય વ્યૂહાત્મકતા માટે જાણીતા ભા.જ.પા.ને ખબર છે કે, આંબેડકરને આગળ કર્યા વિના દલિતોના વોટ તેને મળી શકે તેમ નથી. સાથે જ તે ઉચ્ચ હિન્દુ વર્ગની તેની મજબૂત વોટબેન્કને પણ નારાજ કરી શકે તેમ નથી. (પા. નં. ૧૮૧)

(૩૧)  આજે આંબેડકરના નામે સંસ્થાઓ, એરપોર્ટ્‌સ, સ્મારક સ્થળો, સ્મારકો, યુનિવર્સિટીઓ બને છે અને આખેઆખા જિલ્લાઓના નામ તેમને મળે છે, પણ આ બધું ૫૦ વર્ષ પહેલાં થવું જોઈતું હતું. ખેર, આ જ એનું પ્રમાણ છે કે આંબેડકરનુ કદ કેટલું વિસ્તરેલું છે. (પા. નં. ૧૮૩)

(૩૨) એક સમયનો તેમનો વિરોધી RSS પણ હવે તો આંબેડકરને હિન્દુ ધર્મની ત્રૂટિઓ સુધારનાર તરીકે જોઈને, હિન્દુ એકતાના પ્રતીક ગણે છે. RSSના આગેવાનો આંબેડકર પર પુસ્તકો પણ લખી રહ્યા છે ! (પા. નં. ૧૮૩)

(૩૩) આંબેડકરના સમાજશાસ્ત્ર, અર્થશાસ્ત્ર, મનોવિજ્ઞાન, કાયદાશાસ્ત્ર અને ભારતના લોકતંત્ર પરના વિચારોને વાંચવા જેટલા મહત્ત્વના છે, તે કરતાં ય આ સંદર્ભે તેમણે લીધેલા એક્શનને સમજવા વધારે મહત્ત્વના છે, અને આ પુસ્તક દ્વારા મારો એ પ્રયાસ છે. (પા. નં. ૧૯૧)

અહીં પૂર્વ કેન્દ્રિય મંત્રી, તંત્રી-પત્રકાર-લેખક અરુણ શૌરીએ ‘Worshing False Gods’ પુસ્તક દ્વારા કરેલી આંબેડકરની આકરી ટીકાઓ અને થરૂરે વાળેલા તેના પ્રત્યુત્તરો પર પણ એક નજર કરીએ. 

શૌરીએ આરોપ મૂકતા કહ્યું છે : ‘હકીકતોને તોડીમરોડીને આંબેડકરને ખોટી રીતે મહાન ચિતરવામાં આવ્યા છે …. તેમની ખોટી પૂજા થાય છે …. તેઓ અંગ્રેજો તરફી અને સ્વતંત્રતા વિરોધી હતા …. આઝાદી આંદોલનના તબક્કે જ્યારે જ્યારે નિષ્ફળતા મળી, તાળીઓ પાડનારાઓમાં આંબેડકર સામેલ હતા …. સ્વતંત્રતા ચળવળને ખાળવા અને કાઁગ્રેસીઓના વિરોધ માટે અંગ્રેજોને આંબેડકરનું વલણ અનુકૂળ આવતું હતું ….’ વગેરે વગેરે.

આ સામે શશી થરૂરે વાળેલા પ્રત્યુત્તરો પણ જોઈએ. થરૂર લખે છે : ‘શૌરીના આરોપો સામે આંબેડકરના શબ્દો જ પૂરતા છે અને શૌરીને ખબર હોવી જોઈએ કે આંબેડકરની પહેલા પણ મહાત્મા ફુલે એ કહી ગયા છે કે, જ્યાં શૂદ્ર, આદિવાસી, ભીલ, માછીમાર સાચા અર્થમાં શિક્ષિત અને સ્વતંત્ર ન હોય તેને ‘રાષ્ટ્ર’ કહી શકાય નહીં …. બ્રિટિશ શાશકો ભલે ઉત્તમ પ્રશાસકો – વહીવટકર્તા ન હોય તો પણ ઉચ્ચવર્ગીય હિન્દુઓ દ્વારા અસ્પૃશ્યોની થતી સતામણી અને અત્યાચારની સરખામણીમાં તો આંબેડકરના મતે એ સારા જ હતા … આંબેડકરનું વલણ હંમેશાં તર્કસંગત રહ્યું છે. જે વિદેશી શાસન પોતાના સમાજની તકલીફો ઓછી કરતું હોય અને તકો આપતું હોય, તો શા માટે એવા શાસનનો ઉપયોગ કોઈ ન કરે ? …. આંબેડકર તો માનતા જ હતા કે તેમના માટે રાજકીય કરતાં સામાજિક સ્વતંત્રતા વધારે મહત્ત્વની છે. સ્વરાજની લડત શરૂ થઈ ત્યારે અસ્પૃશ્યોના મૂળભૂત અધિકારોની રક્ષા માટે કોઈ ચિંતા જ ન કરવામાં આવી, તો પછી એવું સ્વરાજ પણ અસ્પૃશ્યોને અને આંબેડકરને શા ખપનું હોય ? …. કાઁગ્રેસની સ્વતંત્રતાની લડાઈ, અસ્પૃશ્યોની મુક્તિ માટેની પણ લડાઈ છે, એમાં આંબેડકરને શંકા હતી અને તેથી જ ત્યારે એમણે કાઁગ્રેસ પાસે સ્પષ્ટતા માંગેલી કે પહેલા એ કહો કે કોની આઝાદી ?! ….. આંબેડકર ટીકાકારોથી વાકેફ હતા ને તો ય અડગ રહ્યા, કેમ કે એમને ખબર હતી કે તેઓ સાચા છે …. આંબેડકર કહેતા કે અંગ્રેજોનું શાસન જશે એટલે ઉચ્ચ હિન્દુઓનું શાસન આવશે તો ત્યાં પણ અસ્પૃશ્યોની સ્થિતિ સુધરશે નહીં. તેઓ કહેતા કે ઉચ્ચવર્ગીય હિન્દુઓ જો અસ્પૃશ્યો પર અત્યાચાર કરશે, તો ફરિયાદ લઈને જનારા એ અસ્પૃશ્યો સામે શાસનમાં બેઠેલા હિન્દુઓ ન્યાય તો આપશે નહિ પણ એમના જ ભાઈઓને બચાવવાનું કામ કરશે … ડૉ. આંબેડકરની જેમ રાજા રામમોહન રોયે પણ બ્રિટિશ શાસનકાળમાં જ સમાજ – સુધારાની ચળવળ ચલાવી હતી. શું એમના પ્રદાનને પણ અવગણવાનું ?!….’ વગેરે વગેરે.

થરૂર જેવા અભ્યાસી કંઈ લખે અને એમાં એમનો તુલનાત્મક અભિગમ ન આવે, એ તો વળી બને જ કેમ?! આ પુસ્તકમાં પણ તેમને આવા ચારેક મુદ્દા જડ્યા છે ! (૧) તેમના મતે અનુસૂચિત જાતિ(દલિતો)ની તુલનામાં આંબેડકરે અનુસૂચિત જનજાતિ(આદિવાસીઓ)ની કંઈક ઓછી ચિંતા કરી છે. (૨) અસ્પૃશ્યોના ઉદ્ધારના મુદ્દે ઉચ્ચવર્ગીય હિન્દુઓનો સાથ લેવો કે છેડો ફાડી નાખવો ? એ મુદ્દે આંબેડકર અવઢવમાં રહ્યા છે ! (૩) મહાત્મા ગાંધીએ અસ્પૃશ્યતા નિવારણનું કાર્ય કર્યું હોવા છતાં અને તેમણે ખુદ એવી કબૂલાત કરી હોવા છતાં કે ‘એ મારી નિષ્ફળતા છે કે, હું તમારી (આંબેડકરની) નજીક આવી ન શક્યો. તમે કહો ત્યાં અને ત્યારે મળવા આવું’ – આંબેડકર હંમેશાં ગાંધી સામે કડવાશ જ રાખતા ગયા. એમનો ગાંધી વિરોધ વધારે પડતો હતો. (૪) દલિતોના ઉત્થાન માટે કાયદો-વ્યવસ્થાનું સચોટ પાલન કરી શકે તેવા કેન્દ્રિય શાસનના હિમાયતી આંબેડકર એ ભૂલી ગયા હતા કે મન-હૃદયથી પણ લોકોને જોડી શકાય છે. સંત ચોખામેલા, કબીર અને વિવેકાનંદ જેવાઓના પ્રદાનની શું કોઈ ગણતરી નહીં ?

આમ છતાં, પુસ્તકના અંતે થરૂર કહે છે તેમ આ ટીકાઓ તેથી આ પુસ્તકમાં વર્ણવેલી આંબેડકરની સિદ્ધિઓને જરા ય ઓછી નથી કરતી. પ્રશંસા અને આલોચના તો માનવજીવન સાથે સહજ વણાઈ ગયેલ છે. સફળતા-નિષ્ફળતા વચ્ચે જ માનવી આગળ વધતો હોય છે. આંબેડકરને જ જુઓને. જ્યારે જ્યારે તેમને લાગ્યું કે તેમની અવગણના થઈ છે, ને ત્યારે તરત એક બીજી તક એમની પાસે આવીને ઊભી રહી છે. ૧૯૪૬ની ચૂંટણીઓમાં પોતે સાઈડલાઈન થયાનું અનુભવી  રહ્યા હતા તેના પછીના જ વર્ષે તેઓ ભારતના કેબીનેટ મંત્રી બન્યા ! પોતે જેનો વિરોધ કરતા રહ્યા એ કાઁગ્રેસ આખરે સ્વતંત્રતા મેળવવામાં સફળ રહી, તો તરત આંબેડકર ભારતીય બંધારણ સમિતિના અધ્યક્ષ બન્યા ! તેમણે રજૂ કરેલા હિન્દુ કોડ બીલનો વિરોધ થયો, તો પછી તરત પોતાના લાખો અનુયાયીઓને તેઓ બૌદ્ધ ધર્મ તરફ દોરી જવામાં સફળ રહ્યા ! અરે ! મૃત્યુ પણ તેમના વિચારોના ધસમસતા પ્રવાહને ખાળી ન શક્યું, આંબેડકર સતત અને સતત વિરાટ થતા જ ગયા … થતા જ ગયા !

•

‘Ambedkar : A Life’  (લેખક :  શશી થરૂર), પ્રકાશક : અલેફ બુક કંપની (રૂપા પબ્લિકેશન્સ), ૭/૧૬, અન્સારી રોડ, દરિયાગંજ, નવી દિલ્હી – ૧૧૦ ૦૦૨; પૃષ્ઠ – ૨૨૬; કિંમત  – રૂા. ૫૯૯.

e.mail : natubhaip56@gmail.com

વેનકુવર-કેનેડામાં રહેતા ૧૦૨ વર્ષીય પંજાબી દલિત ખુશીરામના આત્મચરિત્ર ‘From Servitude To Freedom’નો મેં ટોરન્ટો-કેનેડાથી લખેલ અને અમદાવાદથી પ્રકાશિત ‘દિશા’ પત્રિકામાં પ્રકાશિત થયેલ અવલોકન લેખ આપને તસવીરો સાથે મોકલું છું. આભાર.

— નટુભાઈ પરમાર

●

:: પુસ્તક પરિચય ::

● એક સમયે ભારતમાં ઉચ્ચ અધિકારી ને હવે કેનેડા વસતા ૧૦૨ વર્ષીય પંજાબી દલિત ખુશીરામે ૯૦ની ઉમરે  લખેલી આત્મકથા અનોખી છે

………………………………………..

● મરી ગયા પછી પોતાનો મૃતદેહ માતૃભૂમિ ભારતને નહીં પણ કેનેડાની યુનિવર્સિટીને સંશોધન માટે સોંપી દેવાનું ખુશી રામે વીલ કર્યું છે !

………………………………………..

● ડૉ. બાબાસાહેબની હયાતીમાં તેમણે સ્થાપેલ સંગઠનના હોદ્દેદાર રહ્યા છે ખુશી રામ : સાથે હતા નાનકચંદ રત્તુ પણ

…………………………………….

● અસમાનતાની ભૂમિ ભારતમાં આયખાનાં ૯૦ વર્ષ ગુજારનાર ખુશીરામને કેનેડા સમાનતાનું સ્વર્ગ જણાય છે !

દશમી ડિસેમ્બર ૨૦૨૨એ હું અહીં ટોરન્ટો (કેનેડા) મારા દીકરાને ત્યાં આવ્યો, એના ત્રીજા જ દિવસે, કેનેડાના વેનકુવર શહેરથી એક ફોન મારા મોબાઇલ પર રણક્યો, એ હતો મુંબઈનિવાસી પણ હાલ મારી જેમ તેમના દીકરા પાસે કેનેડા આવેલા વાલજીભાઈ વિરાસનો ! અને એમને આ રેફરન્સ આપેલો ‘દિશા’ તંત્રી મિત્ર મૂળજીભાઈ ખુમાણે !

ઔપચારિક વાત પછી તરત વાલજીભાઈએ ત્યાં વેનકુવરમાં એમના ઘરે, એમની સાથે એક સોફા પર બેઠેલા ૧૦૨ વર્ષીય પંજાબી દલિતબંધુ-વડીલ ખુશીરામ સાથેની તસવીર મને વોટ્સએપ કરીને, ખુશીરામ અને એમના આ આત્મકથનાત્મક પુસ્તક ‘From Servitude To Freedom (Autobiographical & Philosophical Reflaction)’નો સંદર્ભ આપીને, અહીં ફુરસદના સમયમાં તેના પર લખવા મને આગ્રહ કર્યો.

તદઅનુસંધાને મેં જે કંઈ લખ્યું તે આ –  જે આપ વાંચી રહ્યા છો.

આ પુસ્તક ખુશીરામની માતૃભાષા પંજાબીમાં તો છે જ, તે મરાઠી ભાષામાં પણ ”पराधीनतेकडून स्वाधीनतेकडे’ (અનુવાદ : ડૉ.માધુરી સુટે) શીર્ષક હેઠળ પ્રકાશિત થયું છે.

ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર જ્યારે નેહરુ કેબિનેટમાં પ્રથમ કાયદા મંત્રી હતા ત્યારે – તે જ અરસામાં તા. ૧૫\૦૯\૧૯૪૮ના રોજ ખુશીરામ UPSC(ભારત સરકાર)માં આસિસ્ટન્ટ તરીકે જોડાયેલા અને ત્યાં જ છેક ડેપ્યુટી સેક્રેટરી સુધી પહોંચી ૧૯૭૯માં નિવૃત્ત થયેલા.

નિવૃત્તિ પછી પણ તેઓએ SBIના ભરતી બોર્ડના સદસ્ય અને આંન્ધ્રા બેન્કના ડાયરેક્ટર પદે પણ પ્રશસ્ય સેવાઓ બજાવેલી. પ્રતિનિયુક્તિ સેવાઓના ભાગ રૂપે ભારત સરકારના SC/ST કમિશનમાં પણ તેઓએ નોંધપાત્ર સેવાઓ આપી. UPSCની નોકરી માટે ખોટા જાતિ પ્રમાણપત્રો રજૂ કરનારાને શોધી કાઢી, તેમણે નિયમોમાં ઘણા ફેરફાર કરાવ્યા હતા. દિલ્હીમાં લાંબો સમય રહીને અનેક દલિતબંધુઓની આંગળી ઝાલીને – તેમને નોકરી અપાવીને – તેમને આર્થિક રીતે મજબૂત બનાવીને ‘Pay back to the society’ના સિદ્ધાંતને ખુશીરામે ખરા અર્થમાં ચરિતાર્થ કરેલો.

દિલ્હીમાં ડૉ. આંબેડકર ભારત સરકારમાં કાયદા મંત્રી હતા ત્યારે તેમણે ‘દિલ્હી શિડ્યૂલ્ડ કાસ્ટ વેલફેર એસોસિયેશન’ની સ્થાપના કરી હતી અને સરકારે દિલ્હીમાં ફાળવેલ એક સ્થળે તેની ઓફિસ કાર્યરત હતી. ખુશીરામ લખે છે કે, ૧૯૪૫માં સરકારમાં ભરતી પામેલા મોટા ભાગના પંજાબી વાલ્મીકિ અને ચમાર કર્મચારીઓ તેના સભ્યો હતા. આ સંગઠનના ખુશીરામ પણ સભ્ય બન્યા ને તેના મહા મંત્રી પણ નિમાયા ત્યારે નાનકચંદ રત્તુ (જેઓ પાછલા દિવસોમાં ડૉ. બાબાસાહેબના અંતેવાસી બની રહ્યા) પણ તેમના સાથીદાર હતા. ખુશીરામના કાર્યકાળમાં જ આ સંગઠનને સરકારી માન્યતા મળી. આ સંગઠન ડૉ. આંબેડકરના જન્મદિન અને ગુરુ રવિદાસની જન્મજયંતીની હંમેશાં વિશિષ્ટ ઉજવણી કરતું.

દળદાર દલિત આત્મચરિત્રો તો આપણે ઘણાં વાંચ્યાં છે કિન્તુ આ લેખક તો માત્ર ૬૩ (ત્રેસઠ) પાનાંના તેમના આત્મકથાનકમાં, અસ્પૃશ્યતાના પારાવાર ડંખોથી છેદાયેલા એક આખા જીવનનો ચિતાર આપણી સમક્ષ તાદ્દશ કરી દે છે. તેઓ લખે છે ૯૦ની ઉંમરે જ્યારે મેં આત્મકથા લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે મારા ગામમાં મારી ઉંમરનું કોઈ બચ્યું જ નહોતું !

કહેવું જોઈએ કે ખુશીરામે એમની માતૃભાષા પંજાબીમાં લખેલી આત્મકથા અને એ પરથી મરાઠીમાં અનુવાદિત થયેલ આત્મકથા પ્રમાણમાં વિસ્તૃત અને વધારે પાનાંમાં ફેલાયેલી છે કિન્તુ એની અંગ્રેજી આવૃત્તિ પ્રમાણમાં  Compact અને સંક્ષિપ્ત કરેલી જણાય છે. મરાઠી કે પંજાબી વાંચવી મારા બસની વાત ન હોય, મેં અંગ્રેજી આવૃત્તિના સહારે આ લેખ લખેલ છે.

ટૂંકમાં લખવું ને સચોટ-સટીક લખવું એ ખરેખર જ એક આવડત ને સિદ્ધિ કહેવાય. ખુશીરામની આ આત્મકથા એનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.

૧૦(દશ) પ્રકરણોમાં અવિભાજીત ભારતના પંજાબના (તે સમયે હુશૈનાબાદ જિલ્લાના) સૈનાબાદ-જલંધરમાં ૧૯૨૧માં જન્મેલા ખુશીરામે બાળપણ, પ્રાથમિક – ઉચ્ચતર શિક્ષણ, કોલેજના દિવસો, સરકારી સેવાની સુદીર્ઘ કારકિર્દી, જાહેરજીવનની પ્રવૃત્તિઓ, ભારતના ભાગલા, બાબાસાહેબના સાંનિધ્યમાં મળેલ સમાજસેવાની તક, સમાજ માટે કંઈક કરી છૂટવાના તેમના પ્રયાસો, જીવનના ખરાબ તબક્કા ને દરેક તબક્કે થયેલા જાતિવાદના અનુભવો આલેખ્યા છે.

જીવનની પાછલી સંધ્યાએ આજીવન અસ્પૃશ્યતાના કારમા ડંખ દેનારી માતૃભૂમિ ભારતને કાયમ માટે તિલાંજલિ આપીને, (લેખકના શબ્દોમાં જાતિવાદી ભેદભાવ વિનાના) કેનેડાના સ્વર્ગમાં એક નવા જીવનને – એક નવી ઓળખ સાથે – પામવાના પ્રયાસને લેખક અત્યંત ઓછા ને સાવ જ સંયમિત શબ્દોમાં જે રીતે રજૂ કરે છે, તે આત્મચરિત્ર લખવાનું વિચારનારા ભાવિ લેખકોને માર્ગદર્શન રૂપ પુરવાર થાય તેમ છે.

૯૦ વર્ષ સુધીની સુદીર્ઘ જીવનયાત્રામાં આવેલા અનેક મુકામોને લેખકે અહીં જીવનના એકથી વધુ ટર્નિંગ પોઇન્ટ તરીકે આલેખ્યા છે. પિતાને મજૂરી કામમાં મદદ કરનાર બાળક ખુશીરામને કાકા જીદ કરીને પ્રાથમિક શાળાના પાંચમા ધોરણમાં મૂકી આવ્યા તેને પ્રથમ ટર્નિંગ પોઈન્ટ, વર્નાક્યુલર ફાઈનલમાં ઉચ્ચ ક્રમાંકે પાસ થનાર ખુશીરામને ગામના શિક્ષક ધરમસિંહ ખાલસાએ હાઈસ્કૂલમાં  પ્રવેશ અપાવ્યો તેને બીજા ટર્નિંગ પોઇન્ટ અને મેટ્રિકમાં ૭૦ % મેળવનાર ખુશીરામને પોતાના ઘેર રાખી જલંધર કોલેજમાં પ્રવેશ અપાવનાર શિક્ષકની માનવીયતાને ત્રીજા ટર્નિંગ પોઈન્ટ તરીકે ઓળખાવે છે.

બી.એ. પાસ થયા નોકરી મેળવવા લાહોર ગયા પણ ભારત-પાકિસ્તાન વિભાજનની હવા વચ્ચે પરત આવ્યા ને તે પછી વતનના ગામમાં જ શિક્ષક તરીકે જોડાઈને સમાજના દલિતબંધુઓના ઉત્થાન અને જાગૃતિ માટે પ્રયત્નશીલ થયેલા ખુશીરામને, ‘તમને હરિજનોના ઉદ્ધાર માટે અમે નથી રાખ્યા’ એમ કહી સ્કૂલ બોર્ડે શિક્ષક પદેથી બરતરફ કર્યા તેને ચોથા ને એમણે નોકરી માટે દિલ્હીની વાટ પકડવી પડી તેને જીવનના પાંચમા ટર્નિંગ પોઈન્ટ તરીકે ઓળખાવતા ખુશીરામના જીવનનો અંતિમ ટર્નિંગ પોઈન્ટ તે તેમનું ભારત છોડીને કાયમ માટે કેનેડા જઈ વસવું અને ૧૦૨ની આયુએ અડીખમ રહી અહીં શ્વસવું  !

આત્મચરિત્રમાં ખુશીરામ થોડા શબ્દોમાં પણ ઘણું જ કહી ગયા છે. પિતા ધન્નારામ કેવા હતા ? તો લેખક લખે છે : ‘સુદઢ બાંધો. ગોરું શરીર. કોઈ ગ્રીક નાયક જેવું એમનું વ્યક્તિત્વ. સ્વાદિષ્ટ ખાવાના ખૂબ શોખીન હતા અને એ માટે જ એ વધુ મહેનત કરતા – એક સાથે બે જણનું કામ કરી લે એવા પડછંદ હતા. આર્મીમાં હોત તો નામ મેળવતા. ૮૪ની ઉમરે મારા દિલ્હીના ઘરમાં તેમણે દેહ છોડ્યો.’

વતનનું ગામ સૈનાબાદ કેવું હતું ? તો ખુશીરામ જણાવે છે : ‘નાનકડા સૈનાબાદમાં ૧૦૦ ઘર જાટ જાતિના હતા, ગામની બધી જમીન એમને હસ્તક હતી. ૨૫ દલિતો(ચમાર-રામદાસિયા-વાલ્મીકિ)ના ઘર, બે મુસ્લિમ ગુજ્જરોના ઘર, બે મુસ્લિમ મોચીના ઘર, એક મુસ્લિમ મેરાશીનું ઘર, પાંચ શીખ સુથારોના ઘર, એક ભિસ્તીનું ઘર અને ત્રણ બ્રાહ્મણોના ઘર હતા ! જમીનમાં વધુ ભાગલા ન પડે માટે જાટ પરિવારમાંથી કોઈ એક જ પરણતો ને બાકીના વાંઢા રહેતા ! પણ આજે કોઈ ત્યાં નથી. મુસ્લિમો પાકિસ્તાન ચાલ્યા ગયા છે ને બાકીના બધા વિદેશ વસી ગયા છે.’

ખુશીરામ લખે છે, ઘર નામે અમારે માત્ર દોઢ રૂમ હતો. દલિતો વણવાનું, ચામડાનું યા ખેતીનું કામ કરતા. ગામમાં બે-ત્રણ જ પાકા મકાનો હતા ને વાહન નામે ગામમાં આખી મળીને બે જ સાયકલો હતી ! નહેરુ કેબિનેટના પહેલા મંત્રી સ્વર્ણસિંહ પણ આ જ ગામના.

માતા જસ્સીએ બનાવેલી માટીની કોઠી જેમાં કપડાં સહિતની કિંમતી ચીજો સચવાતી, ત્યારના માટીનાં વાસણો, ત્યારનો ગામનો ગુરુદ્વાર જે મહિનાની પહેલી તારીખે જ ખુલતો ને ત્યાં ય દલિતોને લોકો પગરખાં ઉતારે ત્યાં જ બેસવાનું  લેખકને બરાબર યાદ છે.

બાળપણના એક પ્રસંગનો ઉલ્લેખ કરતા ખુશીરામ લખે છે, નાનો હતો ત્યારે હું ગામડેથી અમારા રિસ્તેદારને ત્યાંથી એક પપી-ગલૂડિયું લઈ આવેલો. તે એક જાટના છોકરાએ જીદ કરતાં, મારા પિતાએ ઊંચી જાતિ જાટના ભયે તે મારી પાસેથી છીનવીને જાટના છોકરાને દઈ દીધેલું. કિન્તુ એક દિવસ ફરતા ફરતા મારી પાસે આવેલા તે ગલુડિયાને હું છેક ત્રણ કિલોમીટર દૂર ગામડે ચાલીને ચૂપચાપ પાછું મૂકી આવેલો ને એમ મેં મારો બદલો લીધો હતો !

ભણવાના એ દિવસો ને વેઠવા પડેલા જાતિવાદી અપમાનોને યાદ કરતા ખુશીરામ લખે છે, પ્રાથમિક શાળામાં નોટ કે પેન્સિલ તો અમે જોઈ જ ન હતી, સ્લેટના ટૂકડા પર લખતા. ઊંચી જાતિના છોકરા કંતાન પર બેસતા ને અમે કોરી જમીન પર. શાળામાં પાણી તો હતું પણ કોઈ પાય તો જ અમારે પીવાનું રહેતું. શાળાનું ગ્રાઉન્ડ અમારે જ સાફ કરવાનું. ઘોડા પર આવતા શિક્ષકના ઘોડાનું ઘાસ પણ ખેતરોમાંથી અમારે જ માંગી લાવવાનું. ત્રીજામાં હતો ને મને પરણાવી દેવાયેલો !

આમ તો અમે હિન્દુ શીખ પણ ઘરમાં કયો ધર્મ પળાતો એની મને ખબર જ નહોતી પડતી ! માતા હિન્દુ-મુસ્લિમ બે ય ધર્મમાં માનતી ! સામાજિક પ્રસંગોએ કેટલાક શીખો પણ મુસ્લિમો જેવાં કપડાં પહેરીને પધારતા !

એક સમયે પોતાને ભણવા મોકલવાને બદલે મજૂરી કરાવીને પરિવારને મદદરૂપ થવાનો આગ્રહ રાખનારા પિતા, પોતે (ખુશીરામ) ચોથા ધોરણથી પરિવારના ને ગામના પત્રો વાંચતા થઈ ગયેલા એથી ખૂબ જ રાજી રહેતા. ખુશીરામ ભણવામાં એવા તો તેજસ્વી હતા કે હંમેશાં ઊંચા ગુણાંકે ઉત્તીર્ણ તો થયા જ, તેજસ્વી છાત્રોને મળવાપાત્ર સરકારી સ્કોલરશિપ પણ તેમને છેક કોલેજ અભ્યાસ સુધી મળતી રહી.

પંજાબના તે સમયના દલિત આગેવાન બાબુ મંગુ રામ અને ભારતના દલિત આગેવાન ડૉ. આંબેડકરનો નતમસ્તકે ઋણસ્વીકાર કરતા ખુશીરામ લખે છે, જો આ નેતાઓની છાયા ને એમનો પ્રભાવ ન હોત તો આજે ય વતનના કોઈ ખેતરમાં પોતે ઘાસ કાપતા હોત.

આજે તો કેનેડાના વેનકુવરમાં દીકરા-દીકરીઓ ને બહોળા પરિવાર સાથે અહીં વસી ગયેલા ને અહીંની આંબેડકરી-બૌદ્ધ-માનવ અધિકારની પ્રવૃત્તિઓ તેમ જ અન્ય સમાજસેવાની પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય ખુશીરામના જીવનસંગિની ભાગવંતી જે હવે સદેહે નથી, એના એક માત્ર વસવસા સાથે ભેદભાવ વિનાની અને એમના મતે ‘સ્વર્ગ જેવી’ કેનેડાની ભૂમિ પર બાળકોનાં બાળકો સાથે સંતોષ અને આનંદનું જીવન જીવી રહ્યા છે.

ખુશીરામ લખે છે : ‘એક મારા પિતા હતા જે જીવનના સંઘર્ષ વચ્ચે મારું ધ્યાન પણ નહોતા રાખી શકતા, ત્યાં હવે મારાં બાળકોનાં બાળકો પળેપળ મારી દેખરેખ નીચે પૂરી સુખસુવિધા સાથે કેનેડાની ધરતી પર ઉછરી રહ્યા છે.’

ખુશીરામ  માટે  એક અર્થમાં આ જીવનના સંતોષનો સમય જો છે, તો સાથે જ જાતિવાદી અપમાનિત જીવનથી જોજનો દૂર પહોંચી તેનાથી છૂટકારાનો સમય પણ છે, જેના ખરા અર્થમાં  તેઓ અધિકારી છે.

આત્મકથાના પ્રકરણ-૨ હેઠળના નાના ભાગમાં પોતે અનેક સંઘર્ષો વચ્ચે જે મુકામ પર પહોંચ્યા ને આ કંટકભરી સફરે એમને જે શિખવ્યું એનો સંક્ષિપ્ત હિસાબ આપવાનો પ્રયાસ ખુશીરામે કર્યો છે તે પણ તેમના વ્યક્તિત્વનો પરિચાયક અને જિદંગી પ્રત્યેના તેમના અભિગમનો પરિચાયક બની રહે છે. અને તેથી જ તેઓ લખી શકે છે : ‘હું હિન્દુ-શીખ પરિવારમાં જન્મ્યો પણ તેનાથી મને અસંતોષ સિવાય કંઈ મળ્યું નથી, મારો ધર્મ માનવધર્મ છે.’

ખુશીરામ કેનેડા વસી તો રહ્યા છે ને અહીંના ગુરુદ્વારાઓમાં પ્રવેશ કરનારની જાતિ જાણવાને આતુર કેટલાક તત્ત્વોથી તેમની નફરત પણ બરકરાર છે. અહીં કેનેડામાં પણ અસ્તિત્વમાં આવી રહેલા રવિદાસીયાઓના અલગ-આગવા ગુરુદ્વારાઓથી પણ ખુશીરામ વ્યથિત છે.

વિશાળ ઘેરાવાવાળા એક જ દેશ કેનેડામાં આવેલા બે શહેરો ટોરેન્ટો અને વેનકુવર વચ્ચે વિમાન માર્ગે જ ચાર કલાક થાય છે ! અને ઉપરથી અહીંની કાતિલ ઠંડી ! અત: ખુશીરામને મળવાની તીવ્ર ઈચ્છા હોવા છતાં, ફોન સંપર્ક સિવાય તેમને રૂબરૂ મળવાનો સંયોગ ન થયો એનો મને રંજ છે.

વિશેષ આભાર તો વાલજીભાઈ વિરાશનો કે જેઓએ વેનકુવરમાં એકથી વધુ વાર ખુશીરામ સાથે સંપર્ક કરી, મારી સાથે વીડિયોકોલથી તેમની વાત કરાવી, મેં લખેલ લખાણમાં કોઈ હકીકતદોષ નથી તેની ખાતરી, આ આખાય આલેખને ખુશીરામ સમક્ષ હિન્દીમાં રજૂ કરીને મને મેળવી આપી તે બદલ વાલજીભાઈનો દિલથી આભાર માનું છું.

ભારતભરમાં દલિતોની સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતું રાજ્ય પંજાબ છે ત્યારે અહીંના દલિત સમાજની જે તે કાળની સ્થિતિ પર આ આત્મકથા એક આધારભૂત દસ્તાવેજ છે.

ખુશીરામને અભિનંદન સાથે સારાં સ્વાસ્થ્યની શુભકામનાઓ.

૧૦૧ વર્ષીય આપણા ગુજરાતી દલિત સર્જક માન. બબલદાસ ચાવડા પાસે પણ શું આપણે આવા કોઈ આત્મચરિત્રાત્મક લખાણની અપેક્ષા રાખી શકીએ ?!

(હાલ : ટોરેન્ટો-કેનેડા; તા. ૨૦\૧૨\૨૦૨૨)

□□□

e.mail : natubhaip56@gmail.com