પહેલી વખત હું અમેરિકા આવ્યો ત્યારે આ દેશ ઉપર હું આફ્રિન થઈ ગયો.

સાલો શું દેશ છે ! હિન્દુસ્તાને શું પાપ કર્યા છે કે હજી દેશ હતો એવોને એવો જ રહ્યો છે.

અમેરિકામાં રસ્તે રસ્તે મોટા બોર્ડ અને મોટા અક્ષરે FREE. છાપામાં મોટા અક્ષરે FREE, ટી.વી.માં FREE- મને થયું, ભઈ, ફાવી ગયા. આ દેશમાં બધું મફત છે આપણે તો કંઈ કામ જ નહીં કરવું પડે.

ઇન્ડિયામાં મારે તમને કહેવું ના જોઈએ પણ એ જમાનામાં હું “મુંબઈ સમાચાર”માં દાસભાઈ નામના કાર્ટૂનની પટ્ટી દોરતો હતો. છ મહિના નિયમીત દોર્યા પછી પૈસા લેવા ગયો – ત્યારે મને શું કહ્યું ખબર છે? છાપામાં તમારું નામ થઈ ગયું – તમારું કાર્ટૂન છાપામાં છાપ્યું છે ને પૈસા નથી માંગતા એ કેમ ભૂલી જાવ છો! “ચિત્રલેખા”માં કાર્ટૂનો આપતો હતો અને પુરસ્કાર લેવા ગયો તો કહે બહાર ટેબલ ઉપર જાવ! ટેબલ ઉપર ગયો તો તે જમાનામાં જસતનાં પતરાંથી છાપકામ થતું હતું એ બધા પતરાં આપીને મને કહ્યું લો! હવે તમે તમારી ચોપડી છપાવશો ત્યારે કામ લાગશે – આ તમારો પુરસ્કાર. રંગમંડળમાં હું‌ કામ કરતો હતો અને એ લોકોએ મને મહિને સો રૂપિયાનો પગાર આપવાનું નક્કી કર્યું હતું. મહિનો પૂરો થયો, પગારની માંગણી કરી તો મને કહે એ પૈસા તો તમારે ઊભા કરવાના. એમાંથી તમારો પગાર લઈ લેવાનો અને બાકીના પૈસા મંડળને આપી દેવાનાં.

“કુમાર” મેગેઝિનમાં લેખ લખેલો ને મને અઢી રૂપિયાનો પુરસ્કાર મળેલો. મેં નક્કી કર્યું કે આ દેશમાં મારું નહીં ચાલે – ઉપડી ગયો અમેરિકા.

અમેરિકા જુવો ! મફત … મફત … ધાર્યા કરતા સમય જલ્દી પસાર થઈ ગયો! કમબખ્ત સમય! આપણી બિલકુલ શરમ નથી રાખતો કેટલી મહેનત કરીને અહીં આવ્યો અને સાહેબ! સમયની વાત જ જુદી છે! એક જમાનો હતો ગ્રીનકાર્ડવાળો દેશમાં આવતો ત્યારે ચારે બાજુથી કન્યાઓ એને વરમાળા પહેરાવવા હુંસાતુંશી કરતી હતી – અને આજે કન્યાઓને ખબર પડે છે કે છાપામાં જા.ખ. આપેલો ગ્રીનકાર્ડવાળો વરરાજા આવ્યો છે, ને તો તેને જોઈને જાણે કોઈ બાઘડો આવો હોય તેમ બધા નાસીભાગ કરે છે. હવે મને ખાતરી થઈ ગઈ છે સમય જ બડો વિલન છે. નહીં તો મારા જેવા પ્રમાણિક અહિંસક N.R.I ને આવું બને જ કેમ!

અરે! દેશમાં જે મફતલાલ ધનિકમાં ધનિક હતા એ ગરીબ થઈ ગયા અને અમેરિકામાં જે મફત મફત.. FREE FREE.. તે ફ્રી શંકરો સિત્તેર બિલિયનનું દેવું કરીને બેસી ગયેલા દેશને ઊભો કરવા મથી રહ્યા છે!

સમય ભલે પોતાની મૂછ ઉપર લીંબુ લટકાવીને ફરતો હોય કે હું ભલભલાને બદલી શકું છું. સમયને કહી દો કે બેટા ! તું ખાંડ ખાય છે! અમેરિકામાં આવેલા દેશીને તું બદલી આપે તો હું માનું.

અમેરિકામાં જે કોઈ આવે તેને બે પૈસા કમાઈ લેવાના માતાજી આવે છે. મને અને રંગલાને પણ ધૂણવાની જોરદાર ઇચ્છા થઈ આવી. પરિણામે જે અનુભવ થયા તેની આ કથા તમારી સમક્ષ રજૂ કરી છે. બંધબેસતી પાઘડી પહેરી ન લેતા અને કદાચ પાઘડી ફીટ થઈ જાય તો મારામારી કરવાને બદલે હસી કાઢજો. … લાફિંગ ક્લબમાં જઈને ડૂંટી ઉપર આંગળી ફેરવીને નહીં હસી કાઢવાનું પણ ભૂલચૂક લેવી દેવી એમ જાતને સમજાવીને જાત ઉપર હસી કાઢશો તો રીપેર થવાની શક્યતાઓ છે. અમેરિકામાં ગ્રાહકો વિનાના ધંધા ઘણા છે એનું કારણ બૅંકોની મદદ મલે છે.

મને અને રંગલાને બૅંકોએ મદદ કરવાની ના પાડી. અમને થયું અમેરિકામાં ગ્રાહકો તરીકે દેશીઓનો ક્યાં ટોટો છે આમ પહેલા તબક્કે ગ્રાહકોની ચિંતા તો મટી.

ધંધો કરવો તો એવો કરવો કે જેમાં ગ્રાહકોને એની જરૂરિયાત હોય. જેમ કે મોટરો છે એટલે મોટરોને અકસ્માત થવાનો જ અને અકસ્માત થવાનો એટલે રીપેર કરાવનારને ત્યાં ગરજે જવું જ પડે.

દેશી અમેરિકામાં આવે છે અને જ્યારે દેશમાંથી આવે છે ત્યારે આદતોનો એક ડબ્બો અને મગજની પેટીમાં મિયાંફુસ્કી, શેખચલ્લી અને દલોતરવાડી લઈને આવે છે.

રંગલાને મેં પૂછ્યું કે આ ધંધો તને કેવો લાગે છે?

ક્યો ધંધો?

રહેવું છે અમેરિકામાં તો પછી મગજ બદલીને રહીએ તો કેમ?

રંગલો કહે, કોનું મગજ?

દેશીનું મગજ.

રંગલાએ પૂછ્યું, તારે શું કામ બદલવું છે? ધંધાની શક્યતાઓ છે. આ અમેરિકા છે અહીં કોઈ પણ સેવા એ ધંધો છે. …. આપણે મફત … મફત … એમ કહેવાનું પણ હકીકતમાં જાળ નાંખીને ગ્રાહક નામના માછલાને પકડવાનાં. …

રંગલો કહે એમાં દેશી નહીં ફસાય !

તો પછી દેશી શેમાં ફસાશે? મેં પૂછ્યું જ્ઞાતિમાં બૈરાઓનું મંડળ હોય અને એમાં પ્રમુખ થવાનું હોય અથવા તો આઝાદીનું સેલિબ્રેશન હોય અને થાળી જેવડો મોટો બિલ્લો લગાડી કોઈ નાના પ્રકારની એકટ્રેસ જોડે સરઘસમાં આગળ ચાલવાનું હોય અને એ ફોટો છાપામાંને સરઘસ ટી.વી.માં આવવાનું હોય  તો – ખર્ચે બે પૈસા ખર્ચે.

મેં રંગલાને કહ્યું તું એમ વાત ના કર. આજે શરીર સુધારવા ફિટિંગ કલાસમાં જાય કે યોગા-કલાસમાં જાય, અંગ્રેજી ભાષા સુધારવાની વર્કશોપના તો પૈસા આપવા જ પડે ને. .. પૈસા આપે છે. રંગલો કહે, તું શું ગાંડા જેવી વાત કરે છે એ તો ઘરની પાછળ નાનો વાડો હોય કે પાસે બગીચો હોય તો એમાં બે આંટા મારીને કહેશે … ફરી આવ્યો … યોગની વાત કરે તો કહેશે ડાબા નાકના કાણામાંથી હવા લઈને જમણા નાકના કાણામાંથી હવા કાઢી નાંખવાની એના તે વળી પૈસા આપવાનાં હોય. અંગ્રેજી શીખવું હોય તો રેડિયો સાંભળી લેવાનો એમાં વર્કશોપની શું જરૂર છે? પૈસા એમ કંઈ મફતમાં પડ્યા છે?

રંગલાને મેં દબડાવ્યો – મેં કહ્યું તું એમ ગાંડા જેવી વાત ના કર દેશ-પરદેશની ટુરમાં નથી જતો?

રંગલો કહે … જાય છે પણ પરદેશમાં નહીં દેશમાં એના ઘેર જઈ જુદા જુદા ઘેર આમંત્રણથી ભોજન કરતો કરતો પોતાની કમાલ અને અમેરિકાની ધમાલની વાતો કરીને પાછો ઠેરનો ઠેર થઈ જાય છે.

હું નથી માનતો રંગલા.. મેં તો હવે દેશપરદેશની ટુરમાં જતો જોયા છે.. અરે! ચીન જેવા દેશમાં જાય છે.

રંગલો કહે, પાંચ સાત કુંટુબો ભેગા થઈને ખાખરા, છુંદો, ભજિયાં ને મમરા લઈને ચીનમાં જાય છે. ચીનની દીવાલ ઉપર ફોટા પડાવીને પાછા આવે છે. …. ફોટાનું આલ્બમ એના ટેબલ ઉપર હોય છે ને બધાને ચીનમાં લોકો કેવા વિચિત્ર છે એની વાતો કરે છે. દેશી આ દેશમાં બે પૈસા કમાય છે ને બે પૈસા ખર્ચે છે. હું એને સમજાવીશ કે જો ભાઈ હવે તારા છોકરા મોટા થયા. એ બદલાઈ રહ્યા છે ને તારે બદલાવવું પડશે. હવે તું યુ ટર્ન લે. હું એને સમજાવીશ કે આ અમેરિકા છે! તું અમેરિકામાં રહે છે – અહીં કેવું કેવું જાણવા માટે કેવા મોટા મ્યુઝિયમો છે – કેવા સરસ નાટકો ભજવાય છે. કેવી મોટી આર્ટગેલેરીઓ છે. અરે દુનિયાની કેવી કેવી જાણવા જેવી ફિલ્મો આવે છે – શરૂઆતમાં વાર લાગશે પણ બદલાવવા અને ખર્ચ કરવા તૈયાર થશે.

રંગલો કહે, તું એમને મફત મ્યુઝિયમની ટિકિટ આપશે તો પણ નહીં જાય. એમનું મ્યુઝિયમ એટલે નવરાત્રીના ગરબા. પુરુષોને મન મ્યુઝિયમ એટલે જુદા જુદા બૈરાઓ અને બૈરાઓને મન મ્યુઝિયમ એટલે કોણે કઈ સાડી પહેરી છે અને કોણે કયા દાગીના પહેર્યા છે. તું નાટકોની વાત કરે છે? તારું કંઈ ખસી ગયું છે? દેશમાંથી જે નાટકો આવે છે – જેવા કે – "બહાર આવ તને બાયડી બતાવું" "તમે લઈ ગયા ને અમે રહી ગયા" "ચાલ ચંદુ પરણી જઈએ" "બૈરી મારી પરમેશ્વર ને હું બૈરીનો દાસ" એ નાટકો જોવા જનારો તારા બ્રોડવેના નાટકો જોવા જશે? બોલીવુડની ફિલમો જોનારો છે. અમીતાભ બચ્ચન માંદો પડે તો એ માંદો પડી જાય છે – એ તારી ઇન્ટરનેશનલ ફિલમો ક્યારે જોવા જશે?

ધંધા માટે રંગલો સહમત ના થયો. એને એરપોર્ટ ઉપર સિક્યોરિટિની નોકરી મળી ગઈ અને મને મોટલમાં નોકરી મળી ગઈ.

કમબખ્ત સમય ફરી પાછો અમારી શરમ રાખ્યા વિના અમારી નહીં એની ધારેલી ઝડપથી વહી ગયો અમેરિકાના શેખચલ્લીઓ માથે ઘીનો ઘાડવો લઈને નથી ફરતા. ઘીના ઘાડવાવાળાં સમય લઈને ફરે છે અને પછી એ ફરી જાય છે એટલે સીનિયર સિટિઝન તરીકે ઓળખાય છે.

મારો પણ એમાં નંબર લાગી ગયો. જનરેશન ગેપની વાતો અમે બધા મિંયાફુસ્કી, શેખચલ્લી ને દલાતરવાડીની પરંપરામાં કરતા હોઈએ છે.

કોઈનો છોકરો કાળી કન્યા જોડે નાસી ગયો છે તો કોઈની છોકરી ધોળિયા જોડે જતી રહી છે. લગભગ બધા કહે છે કે હવે તો ઇન્ડિયા જતાં રહેવું છે. ને કોઈ જતો નથી એના બદલે મંદિરના ચોકમાં, બગીચામાં કે સીનિયર સેન્ટરમાં મહિનામાં એકબે વાર મફત ખાવા ભેગા થઈએ છીએ.

સમયને ગાળો દેતો દેતો ને બબડતો ફફડતો હું એકવાર સીનિયર સેન્ટરમાંથી બહાર નીકળ્યો ત્યાં સામો સમય ભટકાઈ પડ્યો. હું એને દબડાવું તે પહેલા મૂછો ઉપરથી લીંબુ‌ કાઢીને મૂછો નીચી કરી નાંખી મને કહે, ભાઈ, તું જીત્યો ને હું હાર્યો. લે ઇનામમાં આ લીંબુ લઈ જા. શરબત કરીને પીજે.

e.mail : ranglo@ranglo.com

(સદ્ભાવ : “ઓપિનિયન”, ૨૬ જુલાઈ ૨૦૦૯)