વડાપ્રધાન નરેન્દ્રભાઈ મોદીએ ચૂંટણી જીત્યા પછી જનતાનો આભાર માનતા પોતાના વિશે ત્રણ વાત કહી – વચનો  આપ્યાં : (૧) કામ કરવામાં ભૂલ થઈ જાય પણ બદઇરાદાથી નહીં કરું. (૨) હું મારા માટે નહીં કરું, જે કરીશ, ફક્ત દેશ માટે કરીશ. (૩) મારા સમયની ક્ષણ ક્ષણ અને મારા શરીરના કણ કણ દેશ માટે હશે. આ વાતમાં દેશ માટે જે કટિબદ્ધતા છે, તેમાં કોઈ જ શંકાનું કારણ નથી. એક રીતે જોઈએ તો આ ‘કર્મયોગી’નું વિધાન છે. હું માનું છું કે ગુજરાતનાં ૧૪ વર્ષના કાર્યકાળમાં તેઓએ નક્કી કરેલ ધ્યેયને સાકાર કરવાની તેમની કટિબદ્ધતા મને દેખાય છે. તેઓ પાસે મિશન છે અને તે માટે તેઓ સતત ખંતથી કામ કરે છે. આ વાત લોકોના મનમાં ઠસાવવા એમણે, તેમના સાથીઓ અને આર.એસ.એસ.ની કૅડરે જુદા-જુદા રસ્તા, વ્યૂહરચના અપનાવ્યા. એટલે જ ભારતના ૩૮ ટકા મતદારોએ એમની પર વિશ્વાસ મૂક્યો છે. ભારતના જાહેરજીવનમાં આઝાદીની લડત વખતે અને ત્યાર પછી વ્યક્તિગત પ્રામાણિક ‘સારા’ માણસ માટે વારંવાર નાગરિકસમાજના અગ્રેસરોએ ભાર મૂક્યો છે અને તેને સ્વીકૃતિ મળી છે. ગુજરાતના નવનિર્માણ અને પછી જેપીનું સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ આંદોલન ભ્રષ્ટાચાર કરતાં નેતા કે ઇન્દિરા ગાંધીને ભ્રષ્ટાચારના સ્રોત ગણી એમની સામે હતું. સાથે-સાથે મક્કમ અને હિંમતવાળા નેતા માટેનો ‘પ્રેફરન્સ’ જનમાનસમાં ઊભો થયો. આપણા જાહેરજીવનના ‘ડિસ્કોર્સ’માં બધાનું સાંભળીને બધાને સાથે લઈને નિર્ણય લે તેવાનું ગુણ, નેતા -‘સારા માણસ’ – માટે અપેક્ષિત નથી.

ગુજરાતના એક વર્ષના મુખ્ય પ્રધાનના કારભારના અંતે આપણા જાણીતા બૌદ્ધિકો-કટારલેખકો, ચિંતકો, સાહિત્યકારો વગેરેએ એમની કાર્યકુશળતાને બિરદાવી. તેઓએ ‘એમનાથી (મોદી) થાય એટલું બધું જ  ગુજરાત માટે કર્યું છે. એમની આંતરિક શક્તિ અને ઇચ્છાશક્તિ ગુજરાત માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે.’  અલબત્ત, આ વખાણ કરી સલાહ પણ અપાઈ કે “હવે મુસ્લિમોની સલામતી માટે પગલાં લેવા જરૂરી છે.” સાથે-સાથે એમની આવી ટીકા-સૂચન  પણ સરકારી મુખપત્ર છાપે છે, તેવો નિર્દેશ કરી લેખકે મુખ્ય પ્રધાનને ઉદારમતવાદીનું પ્રમાણપત્ર આપ્યું.

નરેન્દ્રભાઈનું દેશ માટેનું મિશન શું છે? કેવા રાષ્ટ્ર માટે કટિબદ્ધતા છે? એમને એમના કુમારકાળથી (૧૪-૧૫ વર્ષની ઉંમરથી) ૧૯૬૫ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધના માહોલમાં પાકિસ્તાન એટલે કે મુસ્લિમવિરોધી, આર.એસ.એસ. કલ્પિત હિન્દુરાષ્ટ્રની વિભાવનાના સંસ્કાર મળ્યા. એ વાગોળ્યા, પચાવ્યા અને તેવા રાષ્ટ્રની રચના માટે કટિબદ્ધતા કેળવી. તે મિશનને સાકાર કરવા તેમની માતૃસંસ્થા આર.એસ.એસ. ૧૯૨૦ના દાયકાથી નવા નવા રસ્તા-વ્યૂહરચના અને કરેલાં કામોના મૂલ્યાંકન સાથે સતત કાર્યશીલ રહ્યું છે. બીજી બાજુએ પચ્ચાસનો દાયકો પૂરો થતા ગાંધી-નેહરુ-લોહિયા-ઇન્દુલાલની પેઢી જે સ્વતંત્રતા, સમાનતા, ભ્રાતૃત્વ, સાંસ્કૃતિક વિવિધતાના જતન કરતી લોકશાહી સમાજરચના માટેની કટિબદ્ધતા ધરાવતો રાજકીય વર્ગ લગભગ ક્ષીણ થયો. વ્યક્તિગત સત્તા અને તડજોડના રાજકારણે પ્રભુત્વ મેળવ્યું. અમે સમાજવૈજ્ઞાનિકો પોઝિટિવિસ્ટ એમ્પિરિસિસ્ટ વાસ્તવવાદી  પ્રવાહમાં ખેચાયા. વિચારસરણીની વાત ઍબ્સ્ટ્રેક્ટ એકૅડેમિક ગણાઈ અને રોજબરોજના રાજકારણમાં રેટોરિક(વાગ્મિતા)નું ચલણ વધ્યું. નેહરુ પછી, પહેલી વખત વિચારસરણી આધારિત નરેન્દ્ર મોદીની ભા.જ.પ.ની સરકાર ૨૦૧૪માં બની. હિન્દુરાષ્ટ્રની વિચારસરણી ધરાવતી સરકારે પાંચ વર્ષમાં પોતાની વિચારસરણીને કટિબદ્ધતાપૂર્વક અમલ કરવા શક્ય તેટલાં પગલાં ભર્યાં. આ ચૂંટણીનાં પરિણામો આ સદર્ભમાં સમજવાં જોઈએ.

૨૦૦૪-૦૫માં હું જયારે સંઘ અને ભા.જ.પ.ના થોડાક કાર્યકરોને મળ્યો, જેઓ નરેન્દ્ર મોદીને નજીકથી જાણવાનો દાવો કરતા હતા; ત્યારે તેઓએ મને કહ્યું હતો કે મોદી સંગઠનના, ધાર્યું કામ કરવાની કુનેહવાળા માણસ છે. તેમની વ્યૂહરચના-કાવાદાવાના મુક્તકંઠે વખાણ કરતા દાખલા આપ્યા; જેવા કે આત્મારામ પટેલને (૧૯૯૬માં શંકરસિંહ વાઘેલાને ટેકો આપવા માટે) જાહેરમાં ધોતિયું કાઢી અપમાનિત કરવાનો, કેશુભાઈને કાઢી (૨૦૦૧માં) પોતે મુખ્ય પ્રધાન બન્યાનો તખતો. આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે ૨૦૦૨ના હત્યાકાંડ પછી ‘આપણું કોણ?’ અને સાથે મુસ્લિમોની જાહેરસભાઓમાં હાંસી ઉડાડતા – પાંચ ને તેમના પચ્ચીસ, બેગમશાહિબા, મિયાં મુશર્રફ વગેરે સાથે ગુજરાતગૌરવ સૂત્ર અને પોતાની ‘હિંદુ હૃદયનો સમ્રાટ’ની છબી એમણે ઊભી કરી. પછી સ્વપ્નોના સોદાગર બની ‘વિકાસ પુરુષ’ બન્યા, ‘છોટે સરદાર’ બન્યા અને ૨૦૦૯માં ગુજરાત મૉડેલ બ્રાંડ અહીં અને દેશમાં વેચ્યું. આ બધામાં હિંદુરાષ્ટ્રની વાત એમનાં પ્રવચનોમાં અધ્યાહાર, સબ-ટેક્સ્ટ હતી. ૨૦૧૪માં સ્વપ્નોના સોદાગરે દેશને ગુજરાત મૉડેલ દ્વારા – ‘વિકાસ’ અને ‘સબ કા સાથ સબ કા વિકાસ’ – સફળતાપૂર્વક વેચ્યું. આ બધા સાથે એમણે ૨૦૦૪થી ‘હું ખાતો નથી અને ખાવા દેતો નથી’ વાત ઘૂંટી. વળી, તેઓ કુટુંબ વગરના છે, વ્યક્તિગત કોઈ હિત નથી તે વાત વારંવાર લોકોને કહેવામાં આવી.  ઘણા ઉદારમતવાદીઓ પણ આ વાતોથી અંજાઈ ગયા. વ્યક્તિગત પ્રામાણિકતા, કાર્યનિષ્ઠા સાથે ૨૦૧૯માં ચૂંટણીપ્રચારનું ગિયર બદલાયું.         

આ ચૂંટણીમાં પુલવામા હત્યાકાંડ સાથે દેશને પાકિસ્તાન અને તેના આતંકવાદ સાથે હિન્દુરાષ્ટ્રવાદ-હિન્દુબહુમતીવાદને કેન્દ્ર બનાવ્યો – વિકાસને નહિ. રાષ્ટ્‌વાદની વિભાવનાચર્ચા આપણે ત્યાં સો વર્ષ પહેલાં શરૂ થઈ. ૧૯૧૭માં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે રાષ્ટ્રવાદની વિભાવનાની ટીકા કરી૧. તેઓ માનતા કે સંયુક્ત અહમ્‌ (ક્લેક્ટિવ ઈગો) માનવસમાજ માટે ખૂબ જ ખતરનાક છે. તેઓ  લખે છે : “જ્યારે રાજકારણ અને વેપારનું સંગઠન જેનું નામ રાષ્ટ્ર છે, જે ઉચ્ચ સામાજિક જીવનના તાણાવાણા સંવાદિતા(હાર્મની)ને ભોગે સર્વશક્તિમાન બને, ત્યારે તે દિવસ માનવસમાજ માટે ખતરનાક બને છે.” ગાંધીજીની રાષ્ટ્રવાદની કલ્પનામાં સૌનો સમાન સમાવેશ છે. નરેન્દ્ર મોદીના હિન્દુત્વ આધારિત રાષ્ટ્રવાદમાં તે નથી. તેમાં હિંદુ બહુમતીવાદ છે. એના પરિપ્રેક્ષ્યમાં દેશભક્ત અને દેશદ્રોહી વ્યાખ્યાયિત કરી તે પ્રમાણે જનમાનસ ઘડવાનો પ્રચાર-પ્રયત્ન છે.  

છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં કોણ દેશભક્ત તે પર ઠીક ઠીક વિખવાદ ચાલે છે. સંઘપરિવારના ઘટકો-સ્વયંસેવકો અને તેના બીજા footloose સિપાઈઓ અને સરકાર પણ એમના વિચારવિરોધીઓને દેશદ્રોહી તરીકે ખપાવે છે અને દેશદ્રોહનો આરોપ લગાવી જેલમાં મૂકે છે – પજવે છે. આ સંદર્ભમાં ભા.જ.પ. ઉમેદવાર પ્રજ્ઞા ઠાકુરની ગોડસેને દેશભક્ત કહ્યા અંગેની ટિપ્પણી નોંધીએ. આ ટિપ્પણીથી  કેટલાક ગાંધીભક્તોની લાગણી દુભાઈ અને કૉંગ્રેસવાળાને ભા.જ.પ. સામે બાંય ચડાવવાનો મુદ્દો મળ્યો. વડાપ્રધાને કહ્યું કે પ્રજ્ઞા ઠાકુરને એમના આ નિવેદન માટે એમનું હૃદય માફ નહિ કરે. આ સંદર્ભમાં હમણાં આપણા એક બૌદ્ધિક વિષ્ણુભાઈ પંડ્યાએ (સંઘના આઈડિયોલૉગે) કહ્યું કે “ગોડસે પણ દેશભક્ત હતા અને ગાંધીજી પણ દેશભક્ત હતા.” આ વાત કેટલાક ગાંધીભક્તોને ન ગમી – બન્નેને દેશભક્ત કેવી રીતે કહેવાય? હું પોતે વિષ્ણુભાઈ સાથે સંમત થઈ બન્નેને દેશભક્ત માનું છું. અલબત્ત, બન્નેની રાષ્ટ્રની વિભાવના  જુદી હતી. ગોડસે એમની વિરુદ્ધ વિચારસરણી ધરાવતાને મારી નાખવામાં માનતા હતા, જ્યારે ગાંધીજી સંવાદ અને સહિષ્ણુતામાં માનતા. ગોડસે ફક્ત હિંદુઓ(એમની વ્યાખ્યા પ્રમાણે જેમાં બ્રાહ્મણવાદ કેન્દ્રમાં)ના રાષ્ટ્રમાં માનતા. જ્યારે ગાંધીજી સૌના સમાવેશ સમન્વય કેન્દ્રિત, વૈશ્વિક રાષ્ટ્રવાદમાં માનતા. ગોડસે પોતાના સિવાયના બીજા ધર્મોને ધિક્કારતા અને પોતાના (એમણે વ્યાખ્યાયિત કરેલ) હિંદુધર્મને સર્વોપરી માનતા અને તેને વિશ્વભરમાં આધિપત્ય જમાવવાની આકાંક્ષા રાખતા. જ્યારે ગાંધીજી બધા જ ધર્મોને સરખા માનતા. એટલે તેઓ કહેતા કે બીજા ધર્મોને પોતાના ધર્મ જેટલું જ માન આપવું. ગાંધીજી સાધનશુદ્ધિમાં માનતા, ગોડસેના રાષ્ટ્રવાદની પરિકલ્પનામાં સાધનશુદ્ધિ નથી. ગાંધીજી માટે અહિંસા વ્યક્તિ અને સમાજના અસ્તિત્વ અને વિકાસ માટે અનિવાર્ય છે. ગાંધીજી માટે રામ મર્યાદાપુરુષ હતા, જ્યારે ગોડસેના હિન્દુત્વમાં અહિંસા કાયરતા ગણાઈ છે અને રામ અને બીજાં દેવદેવીઓને  શસ્ત્રધારી કલ્પ્યાં છે. ૧૯૦૬માં ગાંધી અને સાવરકરનો વિચારભેદ આ હતો, જે ગાંધીજીનો આજીવન રહ્યો અને તે માટે એમણે  બલિદાન આપ્યું.

*   *   *

ગુજરાતમાં ૨૦૦૭ની વિધાનસભાની ચૂંટણીથી બધી જ ચૂંટણીઓ – તાલુકાપંચાયતથી લોકસભાની મોદીકેન્દ્રિત રહી છે. તે રીતે ૨૦૧૪ અને હાલની ૨૦૧૯ની લોકસભાની ચૂંટણી. ઉપર જોયું તે પ્રમાણે ગુજરાતમાં ૨૦૦૩થી જ અને દેશમાં ૨૦૧૫-૨૦૧૬થી જુદાં-જુદાં માધ્યમો દ્વારા એવી વાતનો પ્રચાર થતો રહ્યો કે વડાપ્રધાન મોદી ૧૮-૨૦ કલાક સતત કામ કરે છે, પોતાના શરીરની પરવા કર્યા વગર. આ સંદર્ભમાં ૨૦૧૬-૧૭માં અને ફરી ૨૦૧૯ જાન્યુઆરીમાં એક મૅસેજ મને મધ્યમવર્ગના સોશિયલ મીડિયા, જુદા-જુદા બ્લૉગ અને વર્તુળમાં જોવા મળ્યા. તેમાંના એક તે – મનીષ મલ્હોત્રા (M.BA. UK) પોતાના અંગત સંબંધી, જે  ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૪માં નિવૃત્ત થતા સિનિયર સનદી અધિકારી, પી.એમ.ઓ.ની ઑફિસના, જેઓની દીકરીનાં લગ્નમાં કૉંગ્રેસના ઘણા આગેવાનો આવ્યા હતા, એવાની ‘સત્ય કહાણી’. તેઓ વિસ્તારથી વડાપ્રધાન મોદીની કામ કરવાની પદ્ધતિ અંગે લખતા જણાવે છે કે પોતે (લેખક) ૪૪ વર્ષની સરકારી નોકરીમાં પહેલી વખત રાતે બાર-બાર વાગ્યા સુધી કોઈ પણ રજા – દિવાળી હોય કે હોળી – વગર કામ કર્યું છે. તેમના પ્રમાણે મોદી પોતે જ ૧૮-૨૦ કલાક કામ કરે છે, “કોઈ કોઈ વખત ૩૬ કલ્લાક કામ એ તો સાહજિક છે!!! પોતાની તબિયતની પરવા કર્યા વગર … તેઓ ટીકાઓની પરવા કરતા નથી અને દરેક આરોપનો જવાબ આપવાની જરૂર જોતા નથી. મોદી અધિકારીઓની મિટિંગમાં દરેકને એક જ સવાલ પૂછે છે કે “આપણે શું કરી શકીએ કે ભારત વધારે સમૃદ્ધ થાય”. તેઓ પોતે સેલ્ફ ઍક્ચ્યુલાઈઝેશનના. સ્ટેજે પહોંચ્યા છે. આ સંદેશો જાન્યુઆરી ૨૦૧૯માં મને મારા સામાજિક વર્તુળમાંથી ફરી મળ્યો, જેમાં એક વાક્ય લેખક (૨૦૧૬ અને ૨૦૧૭માં નથી) નવું ઉમેરે છે કે “એક વાત સ્પષ્ટ છે કે પાંચ વર્ષમાં તેઓ એક લિગસી મૂકી જશે. શું આપણે તેને ટેકો આપીએ છીએ?” (માર્ચ ૨૦૧૭માં ALT News આ સંદેશાની વિગતે તપાસ કરી જણાવે છે કે તે ‘બનાવટી  ફેક ન્યુઝ – છે). નોંધવાનું એ છે કે ચાર વર્ષમાં આ મૅસેજ લાખો લોકો સુધી પહોંચાડવામાં આવ્યો. તે સાથે ૩૫-૪૦ વર્ષના ઘણા પોતાને પ્રોફેશનલ હોવાનું જણાવી મૅસેજની કમેન્ટ્‌સમાં મોદીના વખાણ કરી લખે છે કે દેશમાં વડાપ્રધાનની પ્રેરણાથી કામ માટેનું સકારાત્મક વાતાવરણ થઈ ગયું છે.

આ સાથે મુસ્લિમવિરોધી ભરપૂર સામગ્રી સાથે હિન્દુત્વનું જુદા જુદા સ્વરૂપમાં વારંવાર  સોશિયલ મીડિયા અને બીજાં માધ્યમો દ્વારા રટણ કરવામાં આવ્યું. એટલે સુધી એવું જુઠાણું (આધુનિક પરિભાષામાં પોસ્ટ-ટ્રૂથ) કે કૉંગ્રેસની યુ.પી.એ. સરકાર “સચ્ચર કમિટી બિલ (હિન્દુઓનું અસ્તિત્વ ખતમ કરનાર બિલ) સંસદમાં પાસ કરવા માંગતી હતી. આ બિલના લીધે દેશમાં ગલીએ-ગલીએ મુસ્લિમ ડોન લતીફ અને દાઉદ પેદા થાત …” પછી ઉમેરવામાં આવે છે કે “હિન્દુસ્તાનને હિન્દુરાષ્ટ્ર બનાવવા બીજો કોઈ નરેન્દ્ર મોદી નહીં આવે..”

આ સાથે એવો પણ પ્રચાર થયો કે દુનિયાના બીજા શક્તિશાળી દેશોનું મોદીને હરાવવાનું ષડ્‌યંત્ર છે, કારણ કે એમને ભય છે કે “આ માણસ ભારતનો વડાપ્રધાન રહેશે, તો આપણને પાછળ રાખી દેશે અને આપણાં દેશની નિકાસ ઘટી જશે, ભારતને આગળ વધતું રોકવું પડશે. વરસોથી આ દેશને દુનિયાની આર્થિક અને રાજકીય બજારમાં કોઈ પૂછતું નહોતું, આજે હીરો થઈ ગયું છે . મોદીને પછાડો તો જ ભારત પહેલાની જેમ કંગાળ બની જશે …”

આર્થિક સવાલો જેવા કે ઉત્પાદન, બેરોજગારી, નિયમિત સામાજિક સલામતી આપતી decent નોકરીઓની તંગી, કૃષિક્ષેત્રની હાડમારી – ઉત્પાદનના વાજબી ભાવ વગરેની ચર્ચાને કુશળતાપૂર્વક ટાળવામાં આવી. પણ એ વાત એમના ભક્તો દ્વારા ઘૂંટવામાં આવી કે “મોદી દેશનો કેટલો વિકાસ કરી શકશે, તે કહી શકાય નહીં, પરંતુ તે પોતાની જવાબદારીઓ નિભાવવામાં કોઈ કસર રાખશે નહીં” આ શ્રદ્ધા મોદીભક્તો પૂરતી મર્યાદિત છે કે મોદીને મત આપનારા (૬૦ ટકા ગુજરાતી અને ૩૮ ટકા દેશના) સૌની છે તે કહેવું અત્યારે મુશ્કેલ છે. આવી શ્રદ્ધા ઘૂંટનારા ગોબેલ્સ એવો સવાલ સફળતાપૂર્વક જુદી જુદી રીતે કરતા કે આજે એવો બીજો કયો નેતા કે પક્ષ છે કે તે દેશના સવાલો ઉકેલી શકે?

પુલવામા હત્યાકાંડ પછી ચૂંટણીનો મુખ્ય મુદ્દો મુસ્લિમ/પાકિસ્તાનનો આતંકવાદ, દેશાભિમાન અને પાકિસ્તાનને સજ્જડ બોધપાઠ માટે જોઈએ શક્તિશાળી નેતા. અને ગોબેલ્સ જવાબ આપે છે કે શક્તિમાન નેતા એટલે પાકિસ્તાનને પાઠ ભણાવી શકે તે ફક્ત નરેન્દ્ર મોદી. આની સામે, કે એ સદર્ભમાં ચર્ચાનો લગભગ નિષેધ કે સવાલ કરનારને તરત જ દેશદ્રોહી તરીકે આરોપનામું મળે.

E-mail : ghanshyam.shah2008@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જૂન 2019; પૃ. 03, 04 તેમ જ 15

લોકશાહી સમાજપરિવર્તનનું સાધન અને સાધ્ય છે. લોકશાહી પ્રક્રિયા દ્વારા અસમાનતા કેન્દ્રિત સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો, વ્યવહાર, અને કોટિક્રમ જન્મ આધારિત સામાજિક વ્યવસ્થા ક્ષીણ થાય. કાળક્રમે સમાનતા, સ્વતંત્રતા કેન્દ્રિત અને વૈશ્વિક દૃષ્ટિ આધારિત સમાજવ્યવસ્થાની રચના થાય. આ મિશનને હાંસલ કરવાની જવાબદારી બંધારણે રાજ્યને સોંપી છે. આ માટે રાજ્ય જરૂરી આયોજન, નીતિ અને તેનો અમલ કરે તે અપેક્ષિત છે. પણ સાઠના દાયકાથી સમાનતા કેન્દ્રિત સમાજ રચનાના લક્ષ્યને રાજ્યે તિલાંજલિ આપી છે. બધા જ પક્ષો કોઈ પણ હિસાબે સત્તા મેળવવા તડજોડ કરે છે. તેઓ નિયો-લિબરલ મૂડીવાદી આર્થિક નીતિને અનુસરે છે. આ નીતિમાં સમાનતાના  ધ્યેયને સ્થાન નથી. વિચિત્રતા તો એ છે કે આ પક્ષો અને તેમના નિષ્ણાતો માને છે કે આ મૂડીવાદી વ્યવસ્થા સિવાય સમાજના વિકાસ માટે બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી. આ પંથ ભારતના ભાગ્યમાં લખાયેલો છે. આ વિચારસરણી ઉપરાંત ૨૦૧૪થી નરેન્દ્ર મોદીની ભા.જ.પ. સરકાર સાંસ્કૃતિક રાષ્ટ્રીયતા એટલે કે હિંદુ રાષ્ટ્રના સિદ્ધાંતને વરેલી છે જેમાં ભારતના લોકોના રોજ-બ-રોજનાં જીવનમાં જે વિવિધ ધાર્મિક અને દુન્યવી સાંસ્કૃતિક ભિન્નતા પરંપરાગત રીતે વણાયેલી છે તેનો છેદ ઉડાડવામાં આવે છે.

આ પરિસ્થિતિમાં નાગરિક સમાજ(સિવિલ સોસાયટી)ની ભૂમિકા મહત્ત્વની છે. નાગરિક સમાજ એટલે રાજ્ય અને સમાજ વચ્ચેની કાલ્પનિક જગ્યા (સ્પેસ). તે રાજ્યનું અંગ નથી અને સમાજના નિજી/આર્થિક કે સામાજિક સમુદાય કે સંપ્રદાય આધારિત સંસ્થા નથી. સૈદ્ધાન્તિક રીતે રાજ્ય અને નાગરિક સમાજ સૌનું વ્યાપક હિત જુએ છે. નાગરિક સમાજનું કાર્ય સમાનતા, બિનસાંપ્રદાયિકતા અને વૈશ્વિક મૂલ્યો કેળવાય તે પ્રકારની નૈતિકતા, સંસ્થાઓ અને કાર્યક્રમો માટે રાજ્ય નીતિ ઘડે, તેમ જ તે રીતે શાસન ચાલે તે માટે રાજ્ય પર દબાણ લાવવાનું અને જરૂર પડે તો રાજ્ય સામે સંઘર્ષ કરવાનું, તેમ જ સાથે સાથે આ મૂલ્યોને સાકાર કરવા જનમત કેળવવાનું છે. જ્યારે જયારે બંધારણનાં મૂલ્યોનો હ્રાસ થાય ત્યારે ત્યારે નાગરિક સમાજ અવાજ ઉઠાવે, જનમત તૈયાર કરે અને સંઘર્ષ કરે. જાહેર સંભાષણ (ડિસ્કોર્સ), વિચાર-વિમર્શ, બૌદ્ધિકો, બિનસાંપ્રદાયિક અને બિનસરકારી સંસ્થાઓ અને સામાજિક આંદોલનો નાગરિક સમાજનાં અંગો છે.

આ સૈદ્ધાંતિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં નાગરિક સમાજ વાસ્તવિક રીતે ભારત અને ગુજરાતમાં કેવી રીતે કામ કરે છે તે સમજવાનો મારો પ્રયત્ન પુસ્તક (Democracy, Civil society and Governance, 2019)માં છે. નાગરિક સમાજ બધે જ અને દરેક સમયે એક જ પ્રકારનો હોતો નથી. સમાજનાં સામાજિક વિભાજનો નાગરિક સમાજમાં જોવા મળે તે સ્વાભાવિક છે. વળી, નાગરિક સમાજના બધા જ એકમોમાં એક જ પ્રકારની દૃષ્ટિ, વિચારસરણી અને વાસ્તવિકતાને જોવાનો અભિગમ ન હોય તે સ્વાભાવિક છે. બધાની કામ કરવાની રીત અને પ્રશ્નોની પ્રાથમિકતા અલગ હોય છે. વળી જુદા જુદા સમયે નાગરિક સમાજનો ફલક અને વ્યાપ બદલાતાં રહે છે. સરળતા ખાતર અને મારા સમાજ પરિવર્તનના ખ્યાલના સંદર્ભમાં નાગરિક સમાજને હું બે ભાગમાં વહેંચું છું. એક હેગેમોનિક નાગરિક સમાજ (હવે પછી સરળતા ખાતર ‘હેનાસ’ કહીશું) જે વૈચારિક અને સાંસ્કૃતિક મૂલ્યો દ્વારા પ્રભુત્વ ધરાવે છે અને બીજો, ગરીબ તરફી-પ્રમાણમાં ઉદ્દામવાદી નાગરિક સમાજ (હવે પછી ‘ઉનાસ’ કહીશું). વ્યાપમાં ‘હેનાસ' મોટો છે અને તેને મુખ્ય ધારાનો કહી શકાય. આજે ‘ઉનાસ’ નાનો અને નાગરિક સમાજના હાંસિયામાં છે. ‘હેનાસ’ પ્રવર્તમાન સમાજ વ્યવસ્થાનાં નૈતિક-સાંસ્કૃતિક મૂલ્યોનું સંવર્ધન કરે છે અને નિયો-લિબરલ રાજકીય-આર્થિક નીતિને અનુમોદન આપે છે. આ મૂલ્યો સમાજમાં સ્વીકૃતિ પામે તે માટે પ્રયત્ન કરે છે. તે પ્રર્વતમાન રાજ્ય અને વર્ચસ્વ ધરાવતા વર્ગોની વિચારસરણી અને મૂલ્યોના પ્રચાર -પ્રસાર, સંવર્ધનના તંત્ર તરીકે કામ કરે છે. ‘ઉનાસ’ નિયો લિબરલ-મૂડીવાદી વિચારસરણી અને જ્ઞાતિ, લિંગ, ધર્મ, પ્રદેશ કેન્દ્રિત વિભાજિત કરતાં મૂલ્યોને પડકારી સમાનતા, બંધુત્વ અને સ્વતંત્રતાનાં મૂલ્યોને વરેલ છે. તે માટે તે રાજ્ય અને વર્ચસ્વ ધરાવતા વર્ગોને અવારનવાર પડકારે છે. જરૂર પડે તેમની સામે સંઘર્ષ કરે છે. વંચિતોના પડખે ઊભો રહે છે. નાગરિક સમાજના બંને એકમો તદ્દન સ્પષ્ટ રીતે વૉટર-ટાઈટ ભાગોમાં વહેંચાયેલા નથી. ફ્‌લુઈડ-પ્રવાહી છે. જુદા જુદા પ્રશ્નો – બાબતે કેટલીક વખત એક મંચ પર કામ પણ કરે છે. વૈચારિક મતભેદો હોવા છતાં તે લોકશાહીમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે, અને જ્યારે લોકશાહી સંસ્થાઓ ભયમાં આવે ત્યારે ‘હેનાસ’ના કેટલાક (ઉદારમતવાદી) અને ‘ઉનાસ’ સાથે મળી કામ કરે છે. બંને વચ્ચે ફરક એ છે કે ‘હેનાસ’ લોકશાહીના ઔપચારિક માળખા માટે વધારે આગ્રહી છે, જ્યારે ‘ઉનાસ’ લોકશાહી માળખાની સાથે તેના મૂળભૂત મૂલ્યો માટે આગ્રહી છે.

ભારતનો આજનો આધુનિક નાગરિક સમાજ બ્રિટિશ શિક્ષણ અને શાસનની દેન છે. આ શિક્ષણની પહેલી  પેઢીના ભદ્ર વર્ગે પોતાની સ્વ-અનુભવી વિશ્વ કેન્દ્રિત  દૃષ્ટિથી વ્યક્તિ અને સમાજ, વ્યક્તિ અને રાજ્યના સંબંધો, રેશનાલિટી, વિજ્ઞાન, ધર્મ વગેરે અંગે સંભાષણ, વિચાર-વિમર્શ શરૂ કર્યાં, મંડળ સંસ્થાઓ રચ્યાં. પશ્ચિમી શિક્ષણનો પ્રચાર-પ્રસાર કર્યો, સામાજિક સુધારા (રીતરિવાજો) માટે ઝુંબેશ ચલાવી. આ પ્રવૃત્તિઓ મોટે ભાગે શહેરી હતી. આઝાદીની લડત વ્યાપક થતાં ગ્રામીણ વિસ્તારના ખેડૂત જ્ઞાતિના આગેવાનો જોડાયા. તેમ થતાં નાગરિક સમાજનો વ્યાપ વિસ્તર્યો. આઝાદી પછી ઔદ્યોગિકીકરણ અને શિક્ષણના વ્યાપ સાથે નાગરિક સમાજનો ફલક વધ્યો. આ વૃદ્ધિ સમાન સામાજિક સ્તરમાં વધુ થઈ, નીચલા સ્તરની વ્યક્તિઓ જૂજ પ્રમાણમાં જોડાઈ શકી. જે જોડાયા તેનો મોટા ભાગ ‘ઉનાસ’માં. લૈંગિક સમાનતા સંઘર્ષ કરતી થોડીક મહિલા પણ નાગરિક સમાજમાં કામ કરતી જોવા મળે છે; જો કે મોટે ભાગે સવર્ણ.

સમગ્ર રીતે એવું કહી શકાય કે નાગરિક સમાજ, ખાસ કરીને ગુજરાતમાં સવર્ણ (ભદ્ર/ઉપલી જ્ઞાતિ) વર્ગનાં મૂલ્યો અને જીવનશૈલીના પ્રભુત્વનું નવસર્જન કરે છે. અલબત્ત, પ્રભુત્વ ધરાવતાં મૂલ્યો મોનોલિથિક અને એક જ પરિમાણમાં નથી હોતા. આઝાદીની ચળવળ વખતના જ્ઞાતિના કોટિક્રમનાં મૂલ્યોનો પ્રચાર-પ્રસાર હતો તેનું આઝાદી પછી પુનરાવર્તન થયું. આમાં વંચિત શોષિત માટે કરુણા ખરી પણ એમ્પથી (વંચિતની દૃષ્ટિ) અને સહોદરભાવનો અભાવ. તે સાથે આધુનિકતાનાં પરિબળો, મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા પ્રેરિત હરીફાઈ, સ્વલાયકાત અને કૌશલ્ય આધારિત સિદ્ધિના ખ્યાલો જે પણ ઉપલા વર્ગની તરફેણ કરે તે બધા પ્રભુત્વ ધરાવતી સંસ્કૃતિ સાથે સંકળાયા. જન્મ આધારિત કોટિક્રમ અને મુક્ત બજાર કેન્દ્રિત મૂલ્યો વચ્ચે અવારનવાર સંઘર્ષ જોવા મળે છે અને નવાં સમીકરણો ઊભાં થાય છે. આપણી બૌદ્ધિક, શૈક્ષણિક વ્યવસ્થા, સાહિત્ય, સંચાર માધ્યમો વગેરે પ્રભાવી મૂલ્યોને પ્રતિપાદિત કરે છે. આધુનિક પરિબળોને કારણે, સ્વાનુભાવો અને આકાંક્ષાઓ દ્વારા સર્જાયેલ જાગૃતિથી વંચિતો અસમાનતાના અનુભવોને પડકારે છે. સ્વમાન અને સમાનતા ઝંખે છે. ‘ઉનાસ’નો મોટો ભાગ (ડાબેરીઓ સહિત) મહદંશે પ્રભાવી મૂલ્યોની માનસિકતામાંથી મુક્ત નથી કારણ કે તેઓ સવર્ણ સ્તરમાંથી આવે છે, આત્મદર્શન(આત્મનિરીક્ષણ)થી પર છે અને ફક્ત આર્થિક માળખાને પ્રાધાન્ય આપે છે. વળી, તેઓ વંચિત સમુદાય-ની સંસ્કૃતિ-નાં પાસાંની અવગણના કરે છે. આમ છતાં જ્યારે રાજ્ય અને વર્ચસ્વ ધરાવતા વર્ગો લોકશાહીનાં મૂલ્યો પર પ્રહાર કરે છે ત્યારે તેઓ અવાજ ઉઠાવે છે અને રાજ્યને પડકારે છે. સંખ્યાબળમાં ‘ઉનાસ’ નાનો છે અને રાજ્ય તેમની પર સતત નિગરાની રાખે છે. અંકુશ રાખવાનો, ડરાવવાનો પ્રયન કરે છે.

આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ અને કોર્પોરેટ હાઉસીસના આર્થિક અનુદાનથી ઘણી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓ (એન.જી.ઓ.) પોતાને અરાજકીય તરીકે ઓળખાવી, ‘વિકાસ’નાં કામોમાં કુશળ વહીવટ (ગુડ ગવર્નન્સ) માટે કામ કરે છે. તેઓ માને છે કે પ્રોફેશનલ આવડત, વહીવટનું ઉત્તરદાયિત્વ અને પારદર્શકતા અને લાભાર્થીઓની ભાગીદારી ‘વિકાસ’નો રાજમાર્ગ છે, તેઓ જુદા જુદા સ્તરે અને જુદા જુદા કાર્યક્રમો જેવા કે આંતરમાળખાકીય સવલતો, ધિરાણ, શિક્ષણ, આરોગ્ય, સેનિટેશન વગેરેમાં કાર્યરત છે. આ કુશળ વહીવટના માપદંડોનો અમલ જૂજ કેસમાં, જ્યાં ઉપલા મધ્યમ વર્ગના લોકો સહભાગી (લાભાર્થી) હોય છે ત્યાં થાય છે; પણ વંચિત ગરીબ સ્તરના લાભાર્થીઓની ભાગીદારીની વાત ફકત કાગળ પર જોવા મળે છે.

ગરીબોને મદદ કરતા, રાહત આપતા સરકારી અને બિનસરકારી કલ્યાણકારી કાર્યક્રમો ઘણા ‘હેનાસ’ અને ‘ઉનાસ’ના એન.જી.ઓ. કરે છે. આમાંનાં કેટલાક તો નિયો-લિબરલ મૂડીવાદી વ્યવસ્થાના ટીકાકાર છે. તેમનો ઉદ્દેશ ગરીબોની આવક વધારવાનો છે. કેટલાક એન.જી.ઓ. આ કાર્યક્રમોને સશક્તિકરણના કાર્યક્રમો પણ કહે છે. આ કાર્યક્રમો ગરીબોને જીવન ટકાવી રાખવામાં જરૂર મદદ કરે છે. રાહત આપે છે. સાથે સાથે ઘણી વખત ગરીબોમાં એમની ગરીબાઈ માટે, એમની બજાર માટેની જરૂરી આવડતની ઊણપ માટે લઘુતાગ્રંથિનો ભાવ ઊભો કરે છે. આ રીતે ઘણાં સંગઠનો જાણે-અજાણે ગરીબોમાં અરાજકીયતા અને બજારુવૃત્તિનાં મૂલ્યો કેળવે છે. એક દિવસ તેઓ પણ કરોડપતિ થઈ જશે તેવાં સ્વપ્ન દેખાડે છે. મૂડીવાદી સંસ્કૃતિ અને નિયો-લિબરલ આર્થિક વ્યવસ્થાને અંગે સમાજમાં સ્વીકૃતિ (legitimacy) ફેલાવવાનું કાર્ય  કરે છે. બીજી બાજુ એ થોડાંક સંગઠનો માનવીય હક્કોના ખ્યાલ સાથે આ કાર્યકમો દ્વારા વંચિતોમાં પોતાના નાગરિક તરીકેના હક્ક માટે, અધિકાર માટે જાગૃતિ ફેલાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. તેઓ સ્થાનિક નેતાગીરી તૈયાર કરે છે જેઓ આત્મવિશ્વાસ સાથે રાજકીય પક્ષો અને અમલદારો સાથે જાતે જ વાતચીત કરે છે. આ ગ્રાસરૂટ કર્મશીલો સ્થાનિક લોકોને તેમના પ્રશ્નોના ઉકેલ માટે સંઘર્ષ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે. આવા સંઘર્ષથી કોઈક જગ્યાએ પાયાની સુવિધાઓ સ્વમાનભેર પ્રાપ્ત થતી જોવા મળે છે તેમ જ આવી લડતો ગરીબોમાં આત્મવિશ્વાસ પણ કેળવે છે. છતાં ય એમ કહેવું રહ્યું કે શોષણ આધારિત રાજકીય આર્થિક વ્યવસ્થા અંગેના સવાલો ખૂબ જ ઓછા કર્મશીલો ઊભા કરે છે.

કુદરતી સંસાધનોના રક્ષણ માટે, જમીનમાલિકના અધિકાર માટે, વેતન વધારવા માટે, અન્યાય અને અત્યાચાર વિરુદ્ધ વંચિતોના ઘણાં ગ્રાસરૂટ ક્ષેત્રે આંદોલનો થાય છે. ઉનાસ આવા આંદોલનોને ટેકો આપે છે. આવાં આંદોલનોની કેટલીક વખત સંચાર માધ્યમો અને સત્તાધારીઓ નોંધ લે છે. ઉકેલ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આવાં આંદોલનોથી થોડાઘણા ફાયદા જરૂર દેખાય છે. પણ જો સંઘર્ષ સતત ન ચાલે તો આની અસર માર્યાદિત ક્ષેત્રે અને ટૂંકા સમય માટે રહે છે. આ આંદોલનો કોઈક વખત શોષણ આધારિત માળખાને બદલાવવાની આશા જન્માવે છે. પણ આ આંદોલનો એકબીજાથી અલિપ્ત અને  મુદ્દા/પ્રશ્ન આધારિત હોય છે. તેમાં મોટે ભાગે રાજકીય આર્થિક સામાજિક વ્યવસ્થા અંગે દૃષ્ટિકોણ હોતો નથી.  પ્રસ્થાપિત વ્યવસ્થા અંગે સવાલો પણ ભાગ્યે જ જોવા મળે છે. એટલે આ આંદોલનો  લાંબાગાળા સુધી ટકી શકતા નથી.

જાહેર પ્રશ્નોને બારીકાઇથી લાંબાગાળાની દૃષ્ટિએ જોવાની, છણાવટ અને તર્કબદ્ધ પૃથક્કરણ કરવાની શક્તિ ઉનાસમાં  હેનાસ કરતાં વધારે છે. રાજ્ય અને વર્ચસ્વ ધરાવતા વર્ગ દ્વારા જાહેર નીતિમત્તાના ઉલ્લંઘન, ગરીબોને અન્યાય, વ્યક્તિ સ્વતંત્રતા પર થતા પ્રહાર વગેરે મુદ્દા પર ઉનાસ અવારનવાર અવાજ ઉઠાવે છે. નાનામોટા સંઘર્ષ કરે છે. આને કારણે તેઓ જાહેર જીવનમાં છવાયેલા રહે છે. રાજ્ય તેમને વારંવાર અવગણી નથી શકતું. પણ મોટાપાયે લોકોને એકત્ર કરવાની ક્ષમતા આ સંગઠનોમાં મર્યાદિત છે. આવાં સંગઠનોની સંખ્યા આંગળીને વેઢે ગણાય તેટલી છે, તેમનાં સાધનો ખૂબ જ મર્યાદિત છે, પણ નિયોલિબરલ અર્થવ્યવસ્થાના વિરોધાભાસો અને લોકોમાં વધતાં જતાં અજંપાને કારણે આ સંગઠનોનો પરિઘ વ્યાપક થાય છે.

સમાજમાં સત્તાની વહેંચણી, રાજ્ય અને રાજકીય વર્ગોનું લક્ષણ, રાજકીય આર્થિક વ્યવસ્થા, ઉપરાંત  ભારતની પરંપરાગત સંસ્કૃતિ અને સમાજ પરિવર્તનના ખ્યાલ અંગે ‘ઉનાસ’નાં સંગઠનો અને કર્મશીલોમાં એક મત નથી. આમ છતાં, આજે ક્ષીણ થતી લોકશાહી સ્પેસમાં શોષણ, વંચિતતા, નાગરિક અધિકારોના ઉલ્લંઘન વગેરે મુદ્દા પર તેઓ સાથે કામ કરે છે. બદલાતા સામાજિક પ્રવાહોને સમજવામાં પોતાની વૈચારિક ભૂમિકાની મર્યાદાઓ આ કર્મશીલો ધીમે ધીમે અનુભવી રહ્યા છે. પણ એ સાથે પોતાના મર્યાદિત માનવસંખ્યાબળમાં ઘણી બધી પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્તતાને કારણે, અથવા પોતાના વૈચારિક માળખા અંગે ફરી વિચાર કરવા માટે અરુચિને કારણે મોટા ભાગના કર્મશીલો પોતાના અનુભવો અને આત્મદર્શન કરી નવી રીતે વિચારવા માટે તૈયાર નથી અથવા તેમની પાસે ધીરજ નથી. આજે વધતાં જતાં કોમવાદી સંકુચિત પરિબળો, વધતી જતી અસમાનતા અને અસલામતી અને સરમુખત્યારી શાસનથી ઊભા થતાં પડકારો સામે લાંબાગાળાની દૃષ્ટિ અને આત્મખોજ જરૂરી છે.

***

હિન્દુત્વ વિચારધારાના મુત્સદ્દીઓએ ૧૯૬૦થી ગુજરાતના તત્કાલીન નાગરિક સમાજમાં પગપેસારાની શરૂઆત કરી. સિત્તેર અને એંશીના દાયકામાં નાગરિક સમાજ પર તે છવાઈ ગયા. અને છેલ્લા બે દાયકામાં ‘હેનાસ’ અને હિન્દુત્વ રાજકર્તા વચ્ચેની ભેદરેખા ખૂબ જ ક્ષીણ થઇ ગઈ છે. આ દરમિયાન રાજ્યે ઘણા એવા એન.જી.ઓ.ને સ્પોન્સર કર્યા જે હિન્દુત્વ વિચારધારાના પુરસ્કર્તા હોય. આ સંગઠનો કલ્યાણકારી યોજનાઓ – ખાસ કરીને રાહતનાં કામો, આરોગ્ય, શિક્ષણ, સેનિટેશન, ધિરાણ વગેરેનાં કામો કરે છે. તો કોઈ તો પોતાને માનવ અધિકાર સંગઠન તરીકે પણ ઓળખાવે છે.

બીજી બાજુએ ઘણાં ‘ઉનાસ’ સંગઠનોની સરકારી સહાયમાંથી બાદબાકી થઇ. કેટલાકના કાર્યક્રમો પર તવાઈ આવી, અડચણો ઊભી કરાઈ. કોઈક પર આરોપ મૂકવામાં આવ્યો કે તે ધર્મ વટલાવવાનું કામ કરે છે. કેટલાક પર વિદેશી મદદની પરવાનગી રદ્દ કરી અને જાહેર કરવામાં આવ્યું કે આ સંગઠનો રાષ્ટ્રવિરોધી કામ કરે છે. આ સંગઠનો દેશની ચેરિટેબલ સંસ્થાઓમાંથી મદદ ન મેળવે તે માટે મદદ આપતી સંસ્થાઓ પર રાજ્યે સીધું કે આડકતરું દબાણ કર્યું. એટલે ‘ઉનાસ'નાં સંગઠનોમાં ભય અને અસલામતી ફેલાઈ છે.

અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા લોકશાહીનો પ્રાણવાયુ છે. બંધારણે એને મૂળભૂત અધિકાર તરીકે સ્વીકાર્યો છે. પણ આઝાદી પછી દરેક સરકારે – નેહરુ સહિત – આ અધિકારને મર્યાદિત કરવાના, અંકુશ મૂકવાના પ્રયત્નો કર્યા છે. નાગરિક સમાજ એનો પ્રતિકાર કરે છે. લડતો આપે છે. ગુજરાતમાં છેલ્લા બે દાયકામાં અને હવે દેશમાં આ અધિકારની સ્પેસ વધુ ને વધુ ક્ષીણ થતી ચાલી છે. ચિંતાનો વિષય એ છે કે ‘હેનાસ'ના ઘણા વ્યક્તિ સ્વતંત્રતાના વિરોધી થયા છે અને રાજ્યને દમનકારી કાયદા કરવામાં ટેકો આપે છે અથવા ચૂપ રહે છે. રાજ્યના વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય અને વંચિતો પર વારંવાર થતાં દમનને અનુમોદન આપે છે. બીજી બાજુએ દેશમાં અસંતોષ અને અજંપો વધતાં ચાલ્યાં છે.

‘ઉનાસ’ના સંઘર્ષથી મેળવેલ પ્રમાણમાં અધકચરા હક્કો જેવા કે માહિતી મેળવવાનો, રોજગારી મેળવવાનો (મનરેગા), શિક્ષણ, અન્ન સુરક્ષા સાથે સાથે ન્યાયી પુનઃવસવાટ, અને તે માટે અસરગ્રસ્તોની સંમતિની કાયદામાં જોગવાઈ, આદિવાસીને જંગલ જમીનના અધિકાર વગેરે છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં અને ગુજરાતમાં તો ત્યાર પહેલાંથી બોદા બનાવી દેવાયા છે. વળી, આ હક્કોના અમલ માટે સંઘર્ષ કરતાં કર્મશીલોની હેરાનગતિ વધી ગઈ. થોડાકે તો જાન ગુમાવ્યા. આ બધા ઉપરાંત વર્ચસ્વ અને પ્રભુત્વ ધરાવતાં સવર્ણ વર્ગના લોકો પોતાનું રાજ્ય આવી ગયું છે એમ માની વધુમાં વધુ કાયદો હાથમાં લેતા થઇ ગયા છે. દલિતો, આદિવાસીઓ અને સ્ત્રીઓ પર થતા અત્યાચારનો ગ્રાફ ઉપર ગયો છે.      

આ પરિસ્થિતિમાં બંધારણ અંકિત મૂલ્યો આધારિત માનનાર ‘ઉનાસ’ સામે અનેક પડકારો છે. એનું કદ અને વ્યાપ આજે નાના છે. આમ છતાં ય, આ પડકારોે એને સામનો કરવો જ રહ્યો. એણે રાજ્ય, વર્ચસ્વ ધરાવતા વર્ગો અને સાથે સાથે હેગેમોનિક સંસ્કૃતિ સામે ઝઝૂમવાનું છે, આ ધીરજ માગી લેતું અને લાંબા સમયનું કામ છે.

Email : ghanshyam.shah2008@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઍપ્રિલ 2019; પૃ. 03-05

નંદિની સુંદરના અંગ્રેજી પુસ્તક ‘The Burning Forest : India’s War in Bastar’ પરથી તૈયાર કરેલ પરિચય-પુસ્તક ‘વિકાસની વિકરાળતા અને આદિવાસીની કરુણ દાસ્તાન’નું આમુખ

વંચિત-શોષિત આદિવાસીઓના હક્કોની માંગણી માટેનો સંઘર્ષ, નક્લસવાદી, માઓવાદીઓની આદિવાસીઓ તરફી હિંસક લડત અને પ્રજાસત્તાક રાજ્યની ભૂમિકા આ પુસ્તકના વિષયવસ્તુમાં કેન્દ્ર સ્થાને છે.

રાજ્યની જવાબદારી સંસાધનોની ન્યાયી વહેંચણી કરી સૌની સુખાકારી જોવાની છે. પણ જ્યારે જ્યારે વંચિતો એમના અધિકાર અને ન્યાયની માંગણી કરે છે, સંઘર્ષ કરે છે ત્યારે રાજ્ય તેમની લડતને ફક્ત કાયદો અને વ્યવસ્થાના સંદર્ભમાં જ જુએ છે. રાજ્ય એવું વલણ રાખે છે કે “અમે આપીશું, અમે તમારું ભલું ઇચ્છીએ છીએ, પણ તમે માંગનાર કોણ?” આદિવાસીઓની માંગણીઓને લોકશાહી રાજ્ય સામ-દામ-દંડ અને ભેદથી કચડી નાખે છે. આ પરિસ્થિતિથી ગુંગળામણ, નિઃસહાયતા અનુભવતાં સંવેદનશીલ, સમાજશાસ્ત્રી નંદિની સુંદર પોતાની અકળામણ આપણી સાથે શેર કરે છે.

૧૯૪૬ના ડિસેમ્બરમાં ભારતની બંધારણ સભામાં બંધારણના ઉદ્દેશ અંગેના ઠરાવ પર લગભગ એક અઠવાડિયું ચર્ચા ચાલી. આ ઠરાવમાં સૌને ન્યાય, સામાજિક-આર્થિક-રાજકીય સમાનતાની સાથે “લઘુમતીઓને, પછાત આદિવાસી વિસ્તારોને અને પછાત-કચડાયેલા વર્ગોને પૂરતું રક્ષણ આપવાની ગેરન્ટી આપવામાં આવી.” આ વખતે બધા જ જુદી જુદી વિચારસરણીના આગેવાનો – નેહરુ, આંબેડકર, સરદાર પટેલ, મસાણી, શ્યામપ્રસાદ મુખરજી વગેરે પછી છેલ્લે આદિવાસી આગેવાન જયપાલ સિંઘ બોલવા ઊભા થયા. એમણે પોતાના વાત શરૂ કરી કે ‘એક જંગલી, એક આદિવાસી તરીકે આ ઠરાવના કાયદાની પરિભાષા મને ન સમજાઈ શકે તેવું માની શકાય. પણ મારી સામાન્ય બુદ્ધિ મને કહે છે કે હવે આપણે બધા ભેગા થઈને આ સ્વતંત્ર ભારતની રચનાના સંઘર્ષમાં કામ કરીશું. ભારતના સમગ્ર ઇતિહાસમાં પ્રાચીનકાળથી કોઈપણ સમુદાય સાથે ખરાબમાં ખરાબ વર્તન રાખવામાં આવ્યું હોય તો તે અમારા સમાજ પ્રત્યે … અમારા સમુદાયનો ઇતિહાસ બિન-આદિવાસીઓ દ્વારા સતત શોષણ, અમારાં સંસાધનો છીનવી લેવાનો અને તેની સામે અમે અવારનવાર કરેલા બળવાઓનો છે. આમ છતાં ય આજે હું જવાહરલાલ નેહરુ અને આપ સૌની વાતનો સ્વીકાર કરું છું કે આપણે નવા પ્રકરણની શરૂઆત કરીએ કે જેમાં સૌને સમાન તરોક મળે અને કોઈને પણ અવગણવામાં ન આવે …'

આજે આપણી સૌએ આપણી જાતને અને રાજ્યને સવાલ પૂછવાનો છે કે આઝાદીના સાત દાયકાઓ પછી બંધારણે આપણા બિન-આદિવાસી આગેવાનોએ આપેલ ગેરન્ટીનું / વચનનું શું થયું? શું આપણે નાગરિક તરીકે, અને રાજ્યએ આદિવાસીઓ અંગે અભિગમ બદલ્યો છે? આ પુસ્તકે આ અવસ્થા કરતો સવાલ આપણા સૌ સમક્ષ ઊભો કર્યો છે. આ માટે નંદિની સુંદરના ‘ધ બર્નિંગ ફોરેસ્ટ’ પુસ્તકનું ગુજરાતીમાં, સરળ ભાષામાં પ્રકાશન કરવા માટે ભૂમિપુત્ર – યજ્ઞ પ્રકાશન અને રજનીભાઈ દવેને અભિનંદન.

દેશની કુલ વસ્તીના આઠ ટકા આદિવાસીની વસ્તી છે. તેમાંના નેવુ ટકા ગામડામાં જંગલ કે ટેકરીઓ-પહાડો પર વસે છે. જંગલ-પહાડો-પશુ-પ્રાણીઓ તેમની આજિવિકાનું સાધન છે. પરદેશી બ્રિટિશ સલ્તનને પોતાની જરૂરિયાતો ઉદ્યોગો, યુદ્ધ અને એશઆરામની જિંદગી માટે જંગલો પર કબ્જો મેળવ્યો. ૧૮૬૫થી જંગલની પેદાશ પર કાબૂ મેળવવા, અને સ્થાનિક લોકોને એમાંથી બાકાત રાખવાના કાયદા બનાવવાની, આદિવાસીઓને એમના પરંપરાગત કુદરતી હક્કોમાંથી વંચિત કરવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરી. ૧૯૪૭ પછી આ પ્રક્રિયા ચાલુ જ રહી એટલું જ નહીં પણ એણે વેગ પકડ્યો. વિકાસના નામે, પ્રગતિના નામે. આપણા ઉદ્યોગો, શહેરો, સિંચાઈ અને પાવર માટેના વિશાળ બંધો, ન્યુિક્લયર પાવર પ્લાન્ટ વગેરે માટે જે લોકો વિસ્થાપિત થયા તેમાંના ત્રીજા ભાગના આદિવાસીઓ છે. તેમની જમીન પર બંધ બંધાયા પણ તેમને પીવા કે ખેતી માટે પાણી ન મળ્યું. એમની જમીનો પર ઉદ્યોગ થયા, થઈ રહ્યા છે અને તેમને બહાર ધકેલી મૂકવામાં આવે છે. તેઓ વેરવિખેર થઈ જાય છે અને રોજગારી માટે દૂર દૂર ભટકે છે. ૧૯૮૨માં એ.કે. રોય નોંધે છે : “ઝારખંડના અજવાળામાં અંધારુ છે … બોકારો, રૂરકેલા, જમશેદપુર, દામોદરવેલી પ્રોજેક્ટ અને ઓરિસ્સાના હિરાકુંડ બંધના પાવર પ્રોજેક્ટ્‌સ – અહીં વિકાસની કંઈ જ ખોટ નથી, પણ આ બધું સ્થાનિક રહેવાસીઓને ભોગે. ઉદ્યોગ તેમને બહાર ધકેલે છે. બંધ તેમને ડુબાડે છે અને નષ્ટ થતાં જંગલો તેમને ભૂખ્યા રાખે છે …”

છેલ્લા સાત દાયકામાં દેશમાં જે કંઈ ભૌતિક પ્રગતિ-વિકાસ થયો છે તેમાં સૌથી વધારેમાં વધારે આજિવિકાના સાધનો જેમણે ગુમાવ્યાં હોય તો તે આદિવાસીઓ છે. આ કહેવાતા વિકાસનો સૌથી ઓછો લાભ-શિક્ષણ, આરોગ્ય, કામ ધંધા-નોકરી-કોઈને મળ્યો હોય તો તે આદિવાસીને. એક બાજુએ આદિવાસીઓ પોતાનાં નૈસર્ગિક અને ભૌતિક સાધનો ગુમાવે છે. અને સાથેસાથે એમના પ્રદેશમાં ઊભા થતા મોટા ઉદ્યોગો, બંધો, થર્મલ પાવર અને બિનઆદિવાસી અધિકારીઓ અને ધંધાદારીઓથી ઊભરાતાં શહેરો આદિવાસીઓને તુચ્છકારી એમની પરંપરાગત સંસ્કૃિત પર આક્રમણ કરી એમનો બધી જ રીતે ગેરલાભ ઉઠાવે છે. આ અજંપામાંથી ઉદ્‌ભવે છે ગુસ્સો, વિપ્લવ અને આક્રમકતા, જે નક્સલબારી વિચારસરણી અને કાર્ય પદ્ધતિને પોષે છે. નક્સલબારી વિચારસરણીનો પક્ષ માઓવાદી તરીકે ઓળખાય છે. તેઓ માને છે કે આજનું રાજ્ય સામાન્ય લોકોના કલ્યાણ અને વિકાસ માટે નથી. તે છે પૂંજીપતિ કોર્પોરેટ હાઉસીસનાં હિતો માટેનું આ રાજ્ય જુદી જુદી રીતે સીધી કે આડકતરી રીતે હિંસાનો ઉપયોગ લોકો પર કરે છે. આ પ્રકારના રાજ્ય સામે – રાજ્યની માળખાગત (સતત અન્યાય, સાધનોની છીનવણી અને બીક) અને ખુલ્લેઆમ રોજબરોજ પોલીસ, જંગલખાતા અને બીજા અધિકારી દ્વારા આચરાતી હિંસા સામે શાસ્ત્રોનો ઉપયોગ કરે છે. તેઓ હિંસક ક્રાંતિ દ્વારા લોકોના રાજ્યની રચના માટે હિમાયત કરે છે, લડે છે.

માઓવાદી અને રાજ્યની હિંસા વચ્ચે ભીંસાતા આદિવાસીઓની વિવશતાને લેખક અહીં રજૂ કરે છે. છત્તીસગઢનાં – બસ્તરનાં આદિવાસી ગામોમાં લેખકે વારંવાર જે સાંભળ્યું, જોયું, અને અનુભવ્યું તે પરથી લેખકને માઓવાદીઓનાં બલિદાન માટે માન ઊપજે છે. પણ તે સાથે તેઓ તેમના હિંસાના માર્ગને વખોડે છે. તેઓ ભારપૂર્વક કહે છે કે અન્યાય સામેની હિંસક લડત પણ વિકૃત, ઘાતકી અને ભ્રષ્ટાચારનું સ્વરૂપ લઈ શકે છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે માઓવાદીઓના શસ્ત્ર ક્રાંતિ દ્વારા સામાજિક પરિવર્તનના ખ્યાલ અને માર્ગને તેઓ નકારે છે. તે સાથે લોકશાહીમાં બંધારણ દ્વારા આપેલ વચનોને અવગણી, આદિવાસીઓના પ્રશ્નો અને માંગણીને પૂરી કરવાને બદલે રાજ્ય આદિવાસીઓ પર જુલમ આચરે છે. જેની મૂળભૂત જવાબદારી જનતાને ન્યાય આપવાની છે, તે રાજ્ય પોતે જ લોકશાહી વિરુદ્ધ આચરણ કરીને માનવ અધિકારનું બંધારણનું ખંડન કરે છે તેનો પણ લેખક વિરોધ કરે છે.

આઝાદી પછી જેમ જેમ આદિવાસીઓ પોતાની આજિવિકાનાં સંસાધનો વધુ ઝડપથી ગુમાવતા ગયા તેમ તેમ તેમનામાં અજંપો વધતો ગયો. તેમને વધુને વધુ લાગવા માંડ્યું કે આ રાજ્ય-વ્યવસ્થામાં તેમનો અવાજ નથી. એમનાં હિત અને સુખાકારીને સ્થાન નથી. ૧૯૮૦ના દાયકાથી છત્તીસગઢ, ઝારખંડના આદિવાસી માઓવાદી વિચારસરણી તરફ વળતા ગયા. ધીમેધીમે નક્સલવાદીઓની વગ અને વિસ્તાર વધ્યાં. એમના તાબાના વિસ્તારમાં માઓવાદી જનતા સરકારની રચના થવા લાગી. એમની સાથે વધુ ને વધુ આદિવાસીઓ જોડાયા કારણ કે એમને શાંતિ અને સ્વમાનભેર જીવવું છે. તેઓએ રચેલી એક કાવ્ય પંક્તિ એમની વાત કહે છેઃ હું ચાહું છું શાંતિ, નહીં કે યુદ્ધ; નથી જોવા મારે ભૂખ્યાં બાળકો, દુબળી સ્ત્રીઓ કે મૂક થઈ ગયેલા પુરુષો; તેથી તો મેં ચાલુ રાખ્યો છે સંઘર્ષ …

રાજ્ય આ સંઘર્ષને ઠારવા આદિવાસીઓના પ્રશ્નો ઉકેલવાને બદલે, અને વિકાસમાં ભાગીદાર બનાવવાને બદલે, એમની સામે બેફામ હિંસાનો ઉપયોગ કરે છે. આદિવાસીઓને અંદરોઅંદર વિભાજિત કરીને લડાવે છે. ૨૦૦૫માં રાજ્યે માઓવાદીની સામે સ્થાનિક આદિવાસીઓની અર્ધલશ્કરી ટુકડીઓ એને સલવાજુડુમ કહેવામાં આવે છે તેની રચના કરી. જે ગામોના આદિવાસીઓ આ સલવાજુડુમમાં જોડાવાની આનીકાની કરે તેમની પર રાજ્યે જુલમ શરૂ કર્યો, સળગાવી દીધા, સ્ત્રીઓ પર પોલીસ અને અર્ધસરકારી બળોએ બળાત્કાર કર્યા. આ જુલમથી ત્રાસી લગભગ એક લાખ આદિવાસીઓ આંધ્રપ્રદેશમાં જતા રહ્યા. સુપ્રિમ કોર્ટે સલવાજુડુમને ગેરકાયદેસર ઠેરવી અને વિખેરવાનો આદેશ આપ્યો. એટલે રાજ્યે ઓપરેશન ગ્રીન હન્ટ શરૂ કર્યું. કેટલાક આદિવાસીઓને લલચાવી ‘સ્પેિશયલ પોલીસ ઓફિસર’(SPO)ની ટુકડીઓ રચી. આ આખી પ્રક્રિયામાં જે આદિવાસીઓ રાજ્યને ટેકો આપતા ન હોય તે સૌને નકલસવાદીઓ ગણી મારવામાં આવ્યા, જેલમાં પૂર્યા. સામે પક્ષે જે આદિવાસીઓ પોતે નક્સલવાદીઓ નથી એવું કહેવડાવતા હોય તેમને નક્સલવાદીઓએ રાજ્યના એજન્ટ ગણ્યા અને એમને શિક્ષા કરવા માંડી, એમની પર હિંસક હુમલા કર્યા. પરિણામે સામાન્ય આદિવાસી લોકો રાજ્ય અને માઓવાદીઓની હિંસા વચ્ચે ભીંસાય છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક આ ચિંતા આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે. અને લોકશાહીમાં રાજ્યની ભૂમિકા અંગે સવાલ પણ ઊભાં કરે છે.

આઝાદ ભારતમાં આદિવાસીઓને લઈ રહેલ અન્યાયને કોઈ પણ સંવેદનશીલ નાગરિક, ખાસ કરીને અહિંસક સમાજ ઇચ્છતો નાગરિક સ્વીકારી ન શકે. અન્યાયના, શોષણના પાયા પર રચાયેલ સમાજ અહિંસક ન હોઈ શકે. તે સાથે હિંસાના માર્ગે ન્યાયમૂલક સમાજ રચી ન શકાય. લેખક કહે છે કે માઓવાદીઓ શસ્ત્રની તાકાતમાં એક અંધવિશ્વાસભર્યું વલણ ધરાવે છે.

રાજ્ય થોડાક ઉદ્યોગપતિઓનાં હિતોને સાચવવા હિંસા કરે છે અને આદિવાસીઓને અન્યાય કરે છે. એટલું જ નહીં, જેઓ રાજ્યની આ હિંસાને ટેકો નથી આપતા, વંચિતોના ન્યાયને પ્રાદ્યાન્ય આપે છે તેઓને દેશવિરોધી, માઓવાદી ગણી હેરાન કરે છે. એમને ચૂપ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ પુસ્તકનાં લેખક નંદિની સુંદર, બેલા ભાટિયા, ડૉક્ટર સેન, હિમાંશુકુમાર જેઓ આ વિસ્તારમાં ગરીબ આદિવાસીઓને મદદ કરવા, શાંતિ માટે પ્રયત્ને કરે છે તે સૌને રાજ્ય દુશ્મન, માઓવાદી તરીકે ખપાવી હેરાન કરે છે, જેલમાં પૂરે છે. સર્વોદય કાર્યકર હિમાંશુકુમારને લાગે છે કે જે રીતે રાજ્ય વર્તી રહ્યું છે તે જોતાં તો જો આજે ગાંધીજી જીવતા હોત તો તે પણ જેલમાં હોત.

આ પુસ્તક વાંચતાં આપણે હચમચી જઈએ છીએ અને આપણી જાત સાથે, અંતરાત્મા સામે ઘણા સવાલો ઊભા થાય છે. ભૂમિપૂત્ર – યજ્ઞ પ્રકાશન અને રજનીભાઈને આ પુસ્તક ગુજરાતી વાચકો સમક્ષ મૂકવા બદલ અભિનંદન. આ પુસ્તક પર વધુ ખુલ્લા મને ચર્ચા થાય તો રજનીભાઈ મહેનત સફળ થશે.

અમદાવાદ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2018; પૃ. 03-04