૭ : અમદાવાદના ઇતિહાસમાં સેક્સવર્કર બહેનોનો પ્રથમ સર્વે :
આપણે અગાઉ જોયું તેમ અમદાવાદ શહેરની સેક્સવર્કર બહેનોની ઊંડાણપૂર્વકની મારી મુલાકાતે સામાજિક સંશોધનમાં icebreaking અને Rapport-buildingનો પાયો નાખ્યો. પણ મોટી સંખ્યામાં તેઓ વિશેની જરૂરી અનેકવિધ માહિતી અર્થે સર્વે અનિવાર્ય હતો, જેને પરિણામે તેઓને એચ.આઈ.વી. સંક્રમણથી બચાવની રણનીતિ ઘડી શકાય.
ઇંગ્લૅંન્ડની સંસ્થા DFIDની મદદથી જ્યોતિ સંઘ અને અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ એઇડ્સ કન્ટ્રોલ સોસાયટીના ઉપક્રમે મારા નેતૃત્વ હેઠળ ૧૯૯૭માં સર્વે તૈયાર કર્યો. (Sex Industry And Commercial Sex Workers of Ahmedabad) જૂન, ૧૯૯૭થી ઑક્ટોબર, ૧૯૯૭ દરમિયાન એ માટેનું ફિલ્ડવર્ક કર્યું. સંશોધન ટીમને તાલીમ આપવા ૪/૬/૯૭થી ૯/૬/૯૭ સુધી જ્યોતિ સંઘમાં વર્કશૉપનું આયોજન થયું અને નિષ્ણાતો દ્વારા તાલીમ આપવામાં આવી. તેમાં કે. પ્રદીપ, ડૉ સેક્સના, ડૉ મલોડિયા, તથા, સરોજબહેન વર્મા અને ગૌરાંગ જાની દ્વારા વિવિધ પાસાંઓ વિશે રજૂઆત થઈ.
૧૪૮ બહેનોના આ સર્વે દ્વારા અમે અમદાવાદમાં એ સમયે કુલ ૬ પ્રકારની સેક્સવર્કર બહેનોને શોધી : રસ્તા પર કામ કરતી, કૉલગર્લ્સ, ઘરમાં રહીને કામ કરતી, બ્રોથેલ, ગેસ્ટહાઉસમાં કામ કરતી અને અન્ય. આ અભ્યાસ અમારા ભવિષ્યના પ્રોજેક્ટ અર્થે પાયાનો અને માર્ગદર્શક બની રહ્યો.
૮ : અમદાવાદે ઊજવ્યું એક અનોખું રક્ષાબંધન! ભારતના ઇતિહાસમાં પ્રથમ વાર સેક્સવર્કર બહેનોએ સેંકડો પોલીસ-કર્મચારીઓને રાખડી બાંધી. હા, પ્રથમ વાર એટલા માટે કે જે શહેરોમાં રેડલાઇટ એરિયા નથી અને બહેનો છૂટીછવાઈ દેહવ્યાપાર કરે છે, એવાં ભારતીય શહેરોમાં અમદાવાદે પહેલ કરી.
વાત વર્ષ ૨૦૦૪ની છે.અમદાવાદ શહેરના પોલીસ સેક્સવર્કર બહેનો સાથે એક નાગરિક તરીકે વર્તે નહિ કે ગુનેગાર તરીકે એ મુદ્દો ખૂબ મહત્ત્વનો હતો. સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે મને હંમેશાં એવું સમજાતું કે જે લોકો રસ્તા પર ધંધો કરે છે, એ સૌ વચ્ચે કૉમરેડશિપ હોવી જોઈએ, એકતા હોવી જોઈએ પછી તે પોલીસ હોય કે રસ્તા પર ગ્રાહક શોધતી રૂપજીવિની કેમ ના હોય. આ વિચારે મને એવું લાગ્યું કે આપણાં સાંસ્કૃતિક પ્રતીકોનો ઉપયોગ એચ.આઈ.વી. રોકથામ માટે કરવો જોઈએ. આ મુદ્દો જ્યોતિ સંઘના સૌ કાર્યકરો અને મૅનેજમેન્ટ સમક્ષ મેં મૂક્યો અને નક્કી થયું કે આપણે એક અનોખું રક્ષાબંધન ઊજવીએ.
વર્ષ ૨૦૦૪માં અમે સેક્સવર્કર બહેનો સાથે મિટિંગ કરી નક્કી કર્યું કે શકય હોય, તો અમદાવાદનાં તમામ પોલીસ-સ્ટેશનમાં જઈને પોલીસ ભાઈઓને રાખડી બાંધવી, પણ એ ભાઈબહેનની નહિ પણ એઇડ્સથી સુરક્ષાની. સવાલ આવ્યો કે આવી રાખડી કેવી હશે અને મને એકાએક વિચાર સ્ફૂર્યો કે આ રાખડી એઇડ્સના પ્રતીક રેડ રિબનની બનાવીએ અને તે બનાવે શહેરની HIV ગ્રસ્ત વ્યક્તિઓ.
લગભગ ૧૫ દિવસ સુધી HIV ગ્રસ્ત વ્યક્તિઓ અને સેક્સવર્કર બહેનોએ ભેગાં થઈ સેંકડો રાખડી બનાવી. રક્ષાબંધનને દિવસે બહેનો જુદી-જુદી ટુકડીમાં વહેંચાઈ. સાથે અમે જ્યોતિ સંઘના સૌ કાર્યકરો જોડાયા અને શહેરનાં ૧૫ પોલીસ સ્ટેશનમાં જઈ બહેનોએ પોલીસ ભાઈઓના કાંડે આ રાખડી બાંધી. ખૂબ લાગણીસભર દૃશ્યો સર્જાયાં. અનેક પોલીસોની આંખો ભીની થઈ. કેટલાક પોલીસોએ બહેનોને પૈસા, સાડી કે અન્ય ભેટ પણ આપી. સાથે બહેનોએ એઇડ્સ-જાગૃતિ માટેની એક પત્રિકા પણ પોલીસ ભાઈઓને આપી. એ પત્રિકા અત્યારે હાથવગી નથી. પણ એ જ વર્ષે પહેલી ડિસેમ્બર, વિશ્વ એઇડ્સ દિવસે પોલીસ ભાઈઓને વહેંચેલી પત્રિકા આ અહીં મૂકી છે.
અમે અગાઉથી પ્રેસ અને ટી.વી.-પત્રકારોને નિમંત્રણ પાઠવેલું અને ખૂબ ઉમળકાભેર પત્રકારો અને પ્રેસ ફોટોગ્રાફરો પોલીસ સ્ટેશનોએ પહોંચેલા. જે બહેનોને પોતાની તસ્વીર છપાય એમ વાંધો ન હતો તેઓની પોલીસને રાખડી બાંધતી તસ્વીર બીજે દિવસે ગુજરાતી અને અંગ્રેજી અખબારોમાં પ્રકાશિત થઈ. તેના અહેવાલ દેશભરમાં પ્રગટ થયા. પોલીસનો સહકાર આ પછી સતત વધતો રહ્યો. બહેનો સાથેના ગેરકાનૂની વ્યવહારો ઘટતા ગયા અને એક નવો જ સંબંધ કાનૂન અને દેહવ્યાપર સાથેનો સ્થપાયો. આનંદની વાત તો એ છે કે એ પછી વર્ષોવર્ષ પોલીસ અગાઉથી બહેનોને રાખડી બાંધવાનું નિમંત્રણ આપતા થયા.
એ દિવસે એ સમયના ગુજરાતના આરોગ્યપ્રધાન અશોક ભટ્ટ પણ રિલીફ રોડ પર આવેલી જ્યોતિ સંઘની ઑફિસે આવ્યા અને અનેક સેક્સવર્કર બહેનોના હાથે રાખડી બંધાવી. તેમના બંને હાથ રાખડીઓથી ભરાઈ ગયા હતા.
૯ : ગુજરાતમાં અને ગુજરાતી ભાષામાં ગણિકાઓ વિષે સૌથી પ્રથમ અભ્યાસપૂર્ણ ગ્રંથ કોઈએ સર્જ્યો હોય, તો આદરપૂર્વક નામ લેવું પડે રમણલાલ વ. દેસાઈ(૧૮૯૨થી ૧૯૫૪)નું. પાંચ ગ્રંથોમાં ૧,૨૦૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં સમાજમાં વર્ષોથી તિરસ્કૃત ગણિકાઓનો ઇતિહાસ ’અપ્સરા’માં સંગૃહીત છે.
૧૯૯૭માં જ્યારે મેં અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનો માટેના એચ.આઈ.વી. / એઇડ્સ રોકથામ માટેના પ્રોજેક્ટમાં ટેક્નિલક કન્સલ્ટન્ટ તરીકે કામ શરૂ કર્યું, ત્યારે આ બહેનો વિષેના સાહિત્યનું વાચન અનિવાર્ય બન્યું. એ દિવસોમાં મારા પિતાએ મને ‘અપ્સરા’ વાંચવાનું કહ્યું. તેઓ તેમની યુવાનીમાં રમણલાલ વ. દેસાઈના સાહિત્યથી પ્રભાવિત હતા. તેમના સૂચનથી ‘અપ્સરા’ વાચવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેમણે એક મહત્ત્વની વાત કરી. તેમણે ‘અપ્સરા’ વાચવાનો પોતાનો અનુભવ કહેતા દર્શાવ્યું કે તેમના જમાનામાં ‘અપ્સરા’ વાંચવી એટલે જાણે કોઈ ગંદું સહિત્ય વાંચવું એવું પણ મનાતું. એટલે વિદ્યાર્થીઓ ‘અપ્સરા’ પુસ્તકને ગણિતના પુસ્તકમાં છુપાવીને વાંચતાં.
૧૯૪૩માં ‘અપ્સરા’નો પ્રથમ ગ્રંથ પ્રકાશિત થયો અને ૧૯૫૨માં પાંચ ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યા હતા. ગુજરાતમાં એ હકીકત જાણીને આશ્ચર્ય થાય એવું નથી કે ના તો સાહિત્યના કે ના તો સમાજશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થીઓને દાયકાઓ દરમિયાન આ ગ્રંથોનો પરિચય કરાવવામાં ના આવ્યો. રમણલાલ વ. દેસાઈ તેઓની પ્રસ્તાવનામાં લખે છે, ‘આવા વિષયમાં સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓએ અને વિવેચકો તરફથી મને માર્ગદર્શન મળે એવું વિવેચન થયું નથી, એમ મારું મન કહે છે. જો કે સામાન્ય સાહિત્યિક વિવેચન તો થયું છે’.
‘અપ્સરા’ પૂર્વે એક દાયકા પહેલાં રમણલાલ વ. દેસાઈએ ’પૂર્ણિમા’ નામે ગણિકાઓના જીવનને રજૂ કરતી નવલકથા પણ લખી હતી. આર.આર. શેઠની કંપનીએ ‘અપ્સરા'ના પાંચ ગ્રંથ પ્રકાશિત કરેલા. રમણલાલ વ. દેસાઈની જન્મશતાબ્દી નિમિત્તે વર્ષ ૧૯૯૩માં તેનું વિશેષ પુનઃમુદ્રણ થયેલું. નારીકેન્દ્રી લખાણો લખતા અને જેન્ડર સૉશિયોલૉજી ભણાવતા તેમ જ સમાજકાર્યનું શિક્ષણ આપતા અધ્યાપકોએ ’અપ્સરા’ને વિસારે પાડી છે, ત્યારે ગુજરાતની ઊગતી પેઢી આ અમૂલ્ય પ્રદાનથી છેવાડાની મહિલાઓ વિશેની સમજ અને સંવેદનશીલતા વિકસિત કરે એવી આશા.
૧૦ : કૉન્ડોમ રાખવું કે તેનો ઉપયોગ કરવો શું ગુનો છે ?
આ સવાલ વાંચી તમને આશ્ચર્ય થશે પણ અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનોએ જ્યારે સલામત સેક્સ માટે કૉન્ડોમનો ઉપયોગ શરૂ કર્યો ત્યારે પોલીસ આવું જ માનતી હતી. જ્યોતિ સંઘના PSH (પાર્ટનરશિપ ફોર સેક્સુઅલ હેલ્થ) પ્રોજેક્ટના કાર્યકરોએ સેક્સવર્કર બહેનોને સલામત જાતીય સંબંધ અર્થે, નિયમિત અને પ્રત્યેક ગ્રાહક સાથે કૉન્ડોમ વાપરવાની સમજ આપી અને બહેનો પણ એ માટે સજ્જ અને સંમત થઈ. આ સંદર્ભે અમે બહેનોને એક પર્સ આપ્યું જેના પર જ્યોતિ સંઘનું નામ પ્રોજેક્ટની વિગત દર્શાવી હતી. આ પર્સમાં રોજ ઓછામાં ઓછાં ૧૦ કૉન્ડોમ રાખવાની અને તેનો ઉપયોગ કરવાની તેઓએ શરૂઆત કરી. ’નો કૉન્ડોમ, નો સેક્સ’નો મંત્ર પણ તેઓએ અપનાવ્યો. આજથી બે દાયકા-પૂર્વે અમદાવાદ, ગુજરાત કે દેશમાં પણ ગ્રાહકો સેક્સવર્કર સાથે દેહ-સંબંધ દરમિયાન કૉન્ડોમનો મર્યાદિત ઉપયોગ કરતા. આજે પણ ભારતમાં ૧૫થી ૪૫ વય જૂથના માત્ર ૫ ટકા પુરુષો જ કૉન્ડોમનો ઉપયોગ કરે છે. (NFHS સર્વે ૨૦૧૬). તેને કારણે અસલામત જાતીય સંબંધને પરિણામે HIV ચેપનું ઘણું જોખમ એ દિવસોમાં રહેતું.
અમદાવાદમાં બહેનો કૉન્ડોમના ઉપયોગને લઈ ઉત્સાહિત હતી અને ગ્રાહકોને પણ તેના ઉપયોગ માટે તૈયાર કરતી. આવા વાતાવરણમાં અમદાવાદમાં લાલદરવાજા અને ભદ્રકાળી મંદિરની આસપાસ રસ્તા પર ઊભા રહી ધંધો કરતી બહેનોને પોલીસે પકડવાનું શરૂ કર્યું અને FIR કરી તેમાં નોંધવા માંડ્યું કે સેક્સવર્કર પાસેથી કૉન્ડોમ પકડાયાં. તેનો આધાર લઈ પોલીસ ગેરકાનૂની રીતે બહેનોને હેરાન કરવા લાગી. તેની નકારાત્મક અસર એ થઈ કે બહેનો મારી પાસે આવી અને કૉન્ડોમ પાછાં આપવા માંડી, કારણ કે તેઓને એવું લાગ્યું કે કૉન્ડોમ પાસે રાખવાથી પોલીસ કેસ કરે છે.
મારા અને કાર્યકરોના મનમાં સવાલો ઊઠ્યા કે હવે શું કરવું. હજુ તો પ્રોજેકટની શરૂઆત હતી અને તેનો મુખ્ય હેતુ સલામત જાતીય સંબંધની જાગૃતિ દ્વારા બહેનો અને ગ્રાહકોમાં એચ.આઈ.વી. સંક્રમણ રોકવાનો હતો. જે પોલીસ સ્ટેશને આવા કેસ કર્યા હતા – ત્યાંના પોલીસ-ઇન્સ્પેક્ટરને હું મળવા ગયો અને દલીલ કરી કે આ દેશનો આરોગ્ય વિભાગ કૉન્ડોમ મફત વહેંચે છે અને તે વિભાગ દ્વારા જ આ પ્રોજેક્ટ ચાલે છે ત્યારે કૉન્ડોમનો ઉપયોગ ગુનો કેવી રીતે બને? મેં એમ પણ કહ્યું કે એક જ દેશના બે વિભાગો આરોગ્ય અને ગૃહ આમને સામને કેવી રીતે હોય ? પણ આવી દલીલ અને નક્કર હકીકતની કોઈ અસર ના થઈ. પણ અમે હિંમત ન હાર્યા, કારણ કે સેક્સવર્કર બહેનો હવે જાગૃત થઈ હતી અને આગળ વધવા માંગતી હતી. આવી સમસ્યા જે પોલીસના વિચાર અને આચારથી ઊભી થઈ હતી તેનો કેવો દૂરગામી ઉકેલ અમે લાવ્યા તે હવે પછી !
સેક્સવર્કરની સંગાથે-(૧૧) :
પોલીસ-કમિશનર સાથે ૧૬ સેક્સવર્કરની મુલાકાત : ભારતના ઇતિહાસમાં કદાચ એવી પહેલી ઘટના હશે. જ્યારે કોઈ શહેરના પોલીસ કમિશનરને એકસાથે ૧૬ સેક્સવર્કર બહેનો ફરિયાદ અને તેના ઉકેલ માટે તેમની ઑફિસમાં ચર્ચા કરવા આવી હશે.
હું આપ સૌને એ જણાવી ગયો કે અમદાવાદ પોલીસ સેક્સવર્કરને પકડતી. ત્યારે તેની પાસેનાં કૉન્ડોમ તેનો ગુનો બનતો અને એફ.આઈ.આર.-માં તે નોંધતો. તેને પરિણામે પોતાની પાસે હંમેશાં કૉન્ડોમ રાખતી સેક્સવર્કર બહેનો કૉન્ડોમથી દૂર થવા માંડી. આ સમસ્યા સેક્સવર્કર અને તેઓના ગ્રાહકોના જાતીય આરોગ્ય માટે ખતરારૂપ બની. તેના ઉકેલ માટે અમે એવું નક્કી કર્યું કે આ અંગે સમદાવાદના પોલીસ-કમિશનરને મળવું. સેક્સવર્કર કદી કલ્પના પણ ના કરી શકે કે પોલીસ કમિશનર તેઓને મળવા બોલાવે. પણ એ શક્ય બન્યું, તેનાં ત્રણ કારણો હતાં. પ્રથમ કારણ એ હતું કે માત્ર ૨ વર્ષના સમયમાં અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનોએ પોતાની એક આગવી ઓળખ ઊભી કરી અને તે પણ મહિલાસંસ્થા જ્યોતિ સંઘના સહકારથી. બીજું કારણ એ સમયના અમદાવાદના પોલીસ કમિશનર પી.સી. પાંડે જેઓ આ બહેનોની સમસ્યાને સમજવા તૈયાર હતા. ત્રીજું કારણ એ સમયના પોલીસ કમિશનર ઑફિસના પી.આર.ઓ. અશ્વિન જાની, જેઓ મારા મોટા ભાઈ. તેઓએ અમને આ સંદર્ભે ખૂબ મદદ કરી.
૧૯૯૯ના ફેબ્રુઆરી મહિનામાં મારી સાથે ૧૬ સેક્સવર્કર બહેનો કમિશનર-કચેરીમાં પહોંચ્યાં. કચેરીમાં દાખલ થયાં ત્યારે મોટી સંખ્યામાં પોલીસ ભાઈઓ નવાઇ ભરી નજરે અમને જોતા હતા. કારણ કે આટલી મોટી સંખ્યામાં સેક્સવર્કર બહેનો કમિશનરસાહેબની ચેમ્બરમાં પ્રવેશ પામી શકી હતી.
પાંડેસાહેબે અમને ઊભા થઇ આવકાર્યાં. મેં વાતની શરૂઆત કરી અને કહ્યું કે સાહેબ આજે હું નહિ બોલું. અમારી બહેનો જ બોલશે. શરૂઆતમાં બહેનો થોડી સંકોચાઈ અને કેવી રીતે વાત કરવી એ વિશે મૂંઝાઈ, પણ મિટિંગ પહેલાં અમે એક પત્ર પણ તૈયાર કરેલો અને ઠીક-ઠીક ચર્ચા કરેલી. પાંડેસાહેબે પણ ઉમળકાથી સૌને વાત કરવા કહ્યું અને એક પછી એક બહેનોએ પોલીસ સાથેની અનેક સમસ્યા અને તેઓ સાથે થતું ગેરકાનૂની વર્તન અને અંગત સમસ્યાઓ પણ જણાવી.
પાંડેસાહેબે બધી વાત શાંતિથી સાંભળી. લગભગ એક કલાક ચાલેલી આ મિટિંગના બે ખૂબ મહત્ત્વના પરિણામ આવ્યાં. બીજે જ દિવસે સાહેબે તેમની સહીથી એક પત્ર શહેરનાં તમામ પોલીસ સ્ટેશનને જારી કર્યો. એ પત્રમાં સ્પષ્ટ સૂચના કરવામાં આવી હતી કે દેહવ્યાપાર કરતી બહેનો સાથે પોલીસે માનવીય વર્તન કરવું અને કોઈ પ્રકારની હેરાનગતિ કરવી નહિ. બીજું પરિણામ એ આવ્યું કે અમારી માંગણીને માન આપી શહેરના તમામ પોલિસ-ઇન્સ્પેકટરોની એક દિવસીય તાલીમ HIV અને કાનૂન-જાગૃતિ અંગેની અયોજવાનું નક્કી કર્યું અને તે પણ જ્યોતિ સંઘની ઑફિસમાં.
આ મિટિંગ બાદ એક અનેરો ઉત્સાહ અમારી બહેનોમાં છવાયો અને પોલીસ-ઇન્સ્પેક્ટરોની તાલીમની તારીખ ક્યારે ગોઠવવી, એની ચર્ચા અમે શરૂ કરી. અને કમિશનરસાહેબની સહીવાળો પત્ર સેંકડોની સંખ્યામાં ઝૅરોક્ષ થયો અને બહેનો તેઓના પર્સમાં એ પત્રની નકલ રાખી આત્મવિશ્વાસના પંથે ડગ માંડતી થઈ.
સેક્સવર્કરની સંગાથે-(૧૨) :
ભારતના પોલીસ-ઇતિહાસમાં પ્રથમવાર એકસાથે ૨૯ પોલીસ-સ્ટેશનના ૨૯ પોલીસ સબઇન્સ્પેક્ટરનો સેક્સવર્કરના અધિકાર મુદ્દે તાલીમ વર્કશૉપ : અમદાવાદનાં પોલીસ કમિશનર પી.સી. પાંડે સાથેની સેક્સવર્કર બહેનોની સફળ મિટિંગ બાદ ૨૫ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૯ના દિવસે એક ઇતિહાસ રચાયો. એ દિવસે જ્યોતિ સંઘના હૉલમાં એક દિવસીય વર્કશૉપનું આયોજન થયું. એ સમયે શહેરમાં ૨૯ પોલીસ-સ્ટેશન હતાં. તેમાં કાર્યરત ૨૯ પોલીસ સબઇન્સ્પેકટર સવારે ૯ વાગે રિલીફ રોડ પરના જ્યોતિ સંઘના બિલ્ડિંગમાં આવેલા હૉલમાં એકત્રિત થયા.
આ વર્કશૉપનો હેતુ પોલીસ-ઑફિસરમાં એચ.આઈ.વી. સંદર્ભે જાગૃતિ ઊભી થાય અને સેક્સવર્કર બહેનોના માનવીય અધિકારો માટે તેઓ તૈયાર થાય એ હતો. વર્કશૉપનું ઉદ્ઘાટન જ્યોતિ સંઘના પ્રમુખ, પોલીસ અધિકારી દ્વારા થયું. ડૉ સક્સેનાએ અમદાવાદ અને ગુજરાતમાં એચ.આઈ.વી. /એઇડ્સની પરિસ્થિતિનો ચિતાર આપ્યો. ડૉ લક્ષ્મણ મલોડિયાએ જોખમી વર્તન કરતાં જૂથો વિશે રજૂઆત કરી. ગૌરાંગ જાનીએ એઇડ્સને એક સામાજિક સમસ્યા તરીકે સમજાવી. સૌથી મહત્ત્વની અને પાયાની રજૂઆત ગુજરાત હાઈકોર્ટના જાણીતાં ઍડ્વોકેટ અમી યાજ્ઞિકે કરી સેક્સવર્કર, ભારતીય બંધારણ અને પ્રિવેન્શન ઑફ ઇંમોરલ ટ્રાફિક ઍક્ટ વિશે તેમણે વિસ્તૃત છણાવટ કરી.
વર્કશૉપમાં પિયર એજ્યુકેટર સેક્સવર્કર બહેનોએ પોલીસ સાથેના અનુભવો વર્ણવ્યા. તમામ રજૂઆતો બાદ થયેલી પ્રશ્નોત્તરી સમગ્ર વર્કશૉપનું પ્રોત્સાહક પાસું બની રહ્યું. બન્યું એવું કે એક સિનિયર પોલીસ-ઑફિસરે ઊભા થઈ હાથ જોડી આંખમાં આંસુ સાથે જણાવ્યું કે અમારું વર્તન સેક્સવર્કર બહેનો સાથે શરમજનક છે, ગેરકાનૂની છે. એ બદલ અમે માફી માગીએ છીએ. તેમના બાદ અન્ય પાંચ ઑફિસરોએ પણ ઊભા થઇ રજૂઆત કરી કે એચ.આઈ,વી.ના ચેપને અટકાવવા સેક્સવર્કર બહેનોના સલામત જાતીય સંબંધો માટેના પ્રયત્નોમાં તેઓના માનવીય અધિકારોનું હનન ના થાય એવું પ્રોત્સાહક વાતાવરણ ઊભું કરવા સહકાર આપશે. અંતે પોલિસ ઑફિસરોએ સૂચન કર્યું કે તેઓના પોલીસ-સ્ટેશનના અન્ય કર્મચારીઓને પણ એઇડ્સ રોકથામ વિશેની જાણકારી આપવામાં આવે.
સેક્સવર્કરની સંગાથે-(૧૩) :
અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનોના આરોગ્યના પહેરેદાર એટલે ડૉ. ચૈતન્ય શુક્લ. બન્યું એવું કે અમારો જ્યોતિ સંઘનો પ્રોજેક્ટ શરૂ થયો. ત્યારે ટેક્નિક કન્સલ્ટન્ટ તરીકે અનેક મૂંઝવતી સમસ્યાઓ મારી અને સંસ્થા સામે હતી. તેમાં તાત્કાલિક ઉકેલ માંગતી સમસ્યા હતી કે શહેરની સેક્સવર્કર બહેનોના જાતીય આરોગ્યની તપાસ કોણ કરશે ? વળી, એવા ડૉક્ટર જોઈએ જે આ બહેનો પ્રતિ સંવેદનશીલ હોય અને ઉત્તમ ડૉક્ટર પણ હોય. અનેક પ્રયત્નો કર્યા પણ કોઈ નામ સામે ના આવ્યું. એટલે એ સમયે ઉપયોગી એવી યલો પેજિસની ડાયરી લઈને બેઠો. ચામડીના રોગના નિષ્ણાત અર્થાત ડરમીટલોજીસ્ટની જરૂર હતી. અનેક ડૉક્ટરને ફોન કર્યા અને વિનંતી કરી કે અમારી સાથે વ્યાવસાયિક રીતે જોડાઓ. પણ સેક્સવર્કરનું નામ સાંભળતાં કોઈ તૈયાર ન થયું. પણ એવામાં મારો ફોન ઉપાડ્યો ડૉ. ચૈતન્ય શુક્લએ. ખૂબ મૃદુ અવાજ અને શાંતિથી વાત કરી અને એ તૈયાર થઈ ગયા.
દર શનિવારે જ્યોતિ સંઘમાં જ અમે ક્લિનિક શરૂ કર્યું અને ધીમે ધીમે બહેનો આવવા માંડી અને શુક્લસાહેબની તપાસ અને સલાહે બહેનોમાં એક આત્મવિશ્વાસ જગાડ્યો કે તેઓના આરોગ્યવિષયક પ્રશ્નોનો ઉકેલ આવશે તે એક ઉત્તમ ડૉક્ટર દ્વારા અને નિઃશુલ્ક. જેમજેમ બહેનો અમારી સાથે જોડાતી ગઈ એમ અમે આ સેવાનું વિકેન્દ્રીકરણ કરવાનું શરૂ કર્યું અને ખાસ કરીને શહેરના પૂર્વ શ્રમજીવી વિસ્તારોમાં અઠવાડિયે એક વાર ક્લિનિક શરૂ કર્યાં. ત્યાં પણ શુક્લસાહેબ સેવા આપતા. બહેનોના જાતીય રોગોની તપાસ અને તેના ઉકેલ આવવા માંડ્યા. દવાઓ પણ નિઃશુલ્ક અપાતી.
માત્ર ક્લિનિક નહિ, પણ પ્રોજેક્ટના મૂલ્યાંકન અર્થે ૩ આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના અભ્યાસો થયા. જેમાં બહેનોમાં એચ.આઈ.વી. અને જાતીય રોગોનું પ્રમાણ જાણવાનું હતું. એમાં પણ ડૉ શુક્લએ અદ્ભુત પ્રદાન કર્યું. સતત બે દાયકા સુધી તેઓ અમદાવાદની સેક્સવર્કર બહેનોના આરોગ્યના પહેરેદાર રહ્યા અને બહેનોને સલામત જાતીય સંબંધોના વૈજ્ઞાનિક પાઠ ભણાવી તેઓમાં એચ.આઈ.વી. સંક્રમણને નિયંત્રિત રાખ્યું. પદ્મશ્રી તો એમને જ મળવા જેવો હતો. સાહેબ આપનો ખૂબ આભાર.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 13-15