ગયા વર્ષે અમે ચીન દેશના ૨૦ દિવસના પ્રવાસે ગયાં ત્યારે ૮૦૦ વર્ષ જૂના ચાના એક બગીચામાં અમને ચીનની ચા પીરસવાની (TEA CEREMONY) પ્રણાલિકા બતાવવામાં આવી. લીલી ચાને માટીની કીટલીમાં મૂકી પાણી સાથે ઉકાળવામાં આવી. પછી તેમાંથી ચા બાજુમાં કાઢી નાખીને પાણીને ફેંકી દેવામાં આવ્યું અને ફરી તાજા પાણીમાં ચાને ઉકાળવામાં આવી અને ત્યાર બાદ અમને ચા પીવા માટે આપી. બચેલી ચાની ભૂકી ફેંકી ન દેવાને બદલે દિવસમાં વધારે બે વખત એમાંથી ચા બનાવવામાં આવશે એમ કહેવામાં આવ્યું.

અમેરિકા પાછા ફર્યા પછી ચા વિષે વધારે સંશોધન કર્યું તે અહીં પ્રસ્તુત કરું છું.

ભારતમાં આજે ચા આખા દેશનું સર્વનું એટલું જાણીતું અને માનીતું પેય બનેલું છે એટલે ભારતમાં હંમેશાં પ્રાચીન કાળથી ચા પીવાતી હશે એવી માન્યતા થઈ શકે છે. પણ હકીકત તદ્દન જુદી છે. તો, ચાલો, આપણે ચાનો ઇતિહાસ સમજીએ.

ચાના ઇતિહાસની એના નામથી કરીએ. ચા અને અન્ય પેયો માટે ચીનમાં પ્રાચીન કાળમાં ચીની લીપીમાં t’u  લખવામાં આવતું ત્યાર બાદ ઇ.સ. પૂર્વે ૩૦૦માં ચા એટલે બધી પ્રખ્યાત થવા લાગી કે એના માટે Ch’a લખાવાની શરૂઆત થઈ. આજે પણ બેઇજિન્ગ વિસ્તારમાં ચીની ભાષમાં એનો ઉચ્ચાર ટાહ એવો થાય છે અને શાંઘાઈ વિસ્તારમાં ચા એવો ઉચ્ચાર કરવામાં આવે છે. ઇ.સ. પૂર્વમાં કન્ફ્યુસિઅસના વખતમાં ચા બહુ પ્રખ્યાત પેય હતું. હાન સામ્રાજ્ય અને ટાંગ સામ્રાજ્ય બંને રાજ્યો દરમ્યાન ચીનનું રાષ્ટ્રીય પેય હતું. આ કાળ વખતે રાજાને નજરાણામાં ચા આપવાની રૂઢી શરુ થઈ. તે વખતે ચાના પાંદડાંમાંથી ચાની ઇંટો બનાવી રાખવામાં આવતી અને જરૂરી પ્રમાણે ઈન્ટને વાટીને પાણીમાં ઉકાળીને જરૂરી પૂરતી ચા બનાવવામાં આવતી. દસમી સદીમાં સુંગ સામ્રાજ્ય વખતે લીલી ચાનો ઉપયોગ ચાલુ થયો. બુદ્ધ ધર્મી સાધુઓએ ચીનમાંથી જાપાનમાં ચાની ઓળખાણ કરાવી. તેરમી સદીમાં મોંગોલ રાજા કુબાલી ખાનના યુઆન સામ્રાજ્યમાં ચાનું આકર્ષણ ઓછું થયું. તે પછી મિંગ સામ્રાજ્યમાં ૧૪મી સદીમાં ફરીથી ચાની લોકપ્રિયતા વધવા લાગી અને કાળી ચા ઉકાળીને પીવાની શરૂઆત ચીનમાં શરુ થઈ. આજે પણ ચીન અને જાપાનમાં ચા તૈયાર કરવાની, પીરસવાની (આપવાની) અને પીવાની જુદી જુદી પદ્ધતિઓ (TEA CEREMONIES) સ્થાપિત થઈ છે.

પોર્ચુગીસ દેશમાંથી વાસ્કો ડી ગામા ૧૪૯૮માં કાલીકટ બંદર આવ્યો ત્યારે પહેલી વાર યુરોપના દેશોને ભારત અને ચીન આવવાનો દરિયાઈ માર્ગ પ્રાપ્ત થયો. ચીનમાંથી ચા લાવવાની શરૂઆત ડચ અને પોર્તુગીસ વેપારીઓએ ૧૭મી સદીમાં કરી. ચા અને મસાલાનો ધંધો એટલો બધો નફાનો હતો કે જયારે બ્રિટિશ અન્વેષક ફ્રાન્સીસ ડ્રેક એક જહાજ ભરીને પાછો આવ્યો ત્યારે એ જહાજની કિંમત રાણી એલીઝાબેથની આખા વર્ષની આવક કરતાં વધારે હતી! આ વેપારનો ફાયદો લેવા માટે ડચ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની અને બ્રિટિશ ઇન્ડિયા કંપનીની સ્થાપના કરવામાં આવી. અને ત્યાર પછી સ્પેનીશ, ફ્રેંચ વગેરે દેશોએ પણ ધંધા માટે વસાહતો ચાલુ કરી. શરૂઆતમાં ફક્ત ધંધો કરવાના હેતુથી આરંભ થયેલી આ કંપનીઓ ત્યાર બાદ રાજકીય સત્તા મેળવાની અભિલાષા કરવા લાગી અને અંતે બ્રિટિશ સામ્રાજ્યની ભારતમાં શરૂઆત થવા કારણભૂત બની.

પ્રથમ ડચ અને અંગ્રેજી લોકોએ અને પછી આખા યુરોપમાં ચાનું મહત્ત્વ વધવા લાગ્યું. ઈંગ્લંડના રાજા ચાર્લ્સ બીજાની સ્પેનીશ રાણી કેથ્રીને મહેલમાં અને ઉમરાવ વર્ગમાં ચા પીવાની પ્રથાની શરૂઆત કરી. લંડનના કોફી ગૃહોમાં હવે ચા પણ વેચવા લાગી. ઇ.સ. ૧૮૦૦માં બપોરનો ચા પીવાની શરૂઆત થઈ. સવારનું જમણ અને રાતનું જમણ આ બંને વચ્ચે બપોરે ચા અને બિસ્કીટ લેવાની અને એ બહાને સમાજિક રીતે એકત્ર થવાની શરૂઆત થઈ. તે જ વખતે બગીચામાં બેસીને ચા પીવાની રૂઢી સ્થાપિત થઈ. ૧૭મી સદીમાં અમેરિકાના ન્યુ એમ્સટરડેમ (અત્યારનું ન્યુ યોર્ક) વિસ્તારમાં ડચ કંપનીઓએ ચા લાવવાની શરૂઆત કરી અને ત્યારે બાદ જયારે આ વિસ્તાર બ્રિટિશ રાજ્યના હાથમાં ગયો ત્યારે તેનું નામે ન્યુ યોર્ક આપવામાં આવ્યું. અને આવી રીતે ન્યુ યોર્ક, બોસ્ટન વગેરે વિસ્તારોમાં ચા પીવાનું સર્વ સામાન્ય બન્યું. ઇ.સ. ૧૭૭૩માં ચાનો નવો કાયદો પસાર કરવામાં આવ્યો અને ચા ઉપર મોટા પ્રમાણમાં કર આયોજના કરવામાં આવી. અમેરિકન કોલોનીઓએ આનો સખત વિરોધ કર્યો. બોસ્ટન ગામમાં બોસ્ટન ચા પાર્ટીના નામે આંદોલન થયું અને ચા પીવાનું બંદ કરવાનું એલાન થયું. ૧૯૦૪માં જાગતિક પ્રદર્શનમાં શિકાગોમાં પહેલી વખત બરફ વાળી ઠંડી ચાની રજૂઆત કરવામાં આવી. અને ત્યાર બાદ અમેરિકન થોમસ સુલીવને ચાની બેગનો શોધ કર્યો.

ભારતમાં ચા આવી ક્યારે?

બ્રિટનમાં ચીનથી ચા લાવવામાં આવતી પણ એ વધુ ને વધુ અઘરું થવા માંડ્યું કારણકે ચીનના રાજાએ સોના સિવાય સોદો કરવાનો ઇન્કાર કર્યો. નેપોલિયન સાથેના યુદ્ધમાં તે વખતે ઇન્ગ્લંડનું બધું સોનું વાપરી ચુક્યું હતું. તે વખતે ઉત્તર ભારત(અત્યારનું પાકિસ્તાન)માંથી અફીણના જહાજો ભરીને ચીનમાં ગેરકાયદે ચોરી છુપીથી ચાના બદલામાં અફીણ વેચવાનું શરૂ કર્યું જેને “અફીણ યુદ્ધ” (OPIUM WAR) કહેવવામાં આવે છે.

જો કે આસામમાં જંગલી ચા જંગલોમાં હજારો વર્ષોથી ઊગતી હતી પણ ભારતમાં આસામમાં ઇ.સ. ૧૮૩૭માં બ્રિટિશ ઈસ્ત ઇન્ડિયા કંપનીએ ચીન થી ૮૦,૦૦૦ ચાના બી વાવીને ચાના બગીચાની શરૂઆત કરી. ૧૮૪૦માં આસામ ચા કંપનીએ મોટા પ્રમાણમાં ચાના બગીચાઓ શરૂ કર્યા. ૧૯૦૦ સાલમાં ચાનું મોટામાં મોટું ઉત્પાદન આસામમાં શરૂ થયું. અને ચા ભારતનું લોકપ્રિય પેય બની ગયું. આજે ચાનું ૭૦% ઉત્પાદન ભારતમાં વપરાઈ જાય છે. આજે ભારતના દરેક શહેરમાં ચાની રેકડીઓ જોવા મળે છે અને સવારનું છાપું અને ચા વગર દિવસની શરૂઆત થતી નથી.   

e.mail : aajiaba@yahoo.com

રાજાજ્ઞા બુદ્ધ ધર્મ વિષે છે, વેદિક (હિંદુ) ધર્મ વિષે કેમ નથી? રાજાજ્ઞાની ભાષા સંસ્કૃત કેમ નથી?

હું ગયા વર્ષે દિલ્લીના રાષ્ટ્રીય મ્યુિઝયમમાં ગયો હતો ત્યારે મહારાજા અશોકના શિલાલેખો વિષે માહિતી વાંચી, ચિત્રો જોયાં અને શિલાલેખોની લિપિ વિષે અને શિલાલેખોના આદેશો વેદિક સનાતન ધર્મને બદલે ફક્ત બુદ્ધ ધર્મની વિચારધારા દર્શાવનારા હતા તે વિષે ઉત્સુકતા નિર્માણ થઈ ..

ભારતનો પ્રવાસ પૂરો કરી અમેરિકા પાછો આવ્યો ત્યારે આ વિષય ઉપર વિચાર કર્યો અને મારા વાચન અને સંશોધન પ્રમાણે આવું થવાનાં કારણો લખવાનો અહીં પ્રયત્ન કરેલો છે.

શિલાલેખોની બ્રાહ્મી લિપિનો અર્થ ઇ.સ. ૧૮૩૭માં જેમ્સ પ્રીન્સેપ નામના અંગ્રેજ ઇતિહાસકારે શોધી કાઢ્યો ત્યાર પછી આ બધા શિલાલેખો ખારોસ્તી, અરમૈક અને બ્રાહ્મી લિપિમાં અને પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલા આદેશો પ્રજાજનોને બુદ્ધ ધર્મનું પાલન કરવા માટે હતા એનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. આ બધા આદેશો રાજા પીયાદેસીએ  (પ્રિયદર્શી) કરેલા છે એવું  જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું પણ મહારાજા અશોક અને રાજા પ્રિયદર્શી એક જ વ્યક્તિ છે એની સાબિતી શ્રી. બીડન નામના બ્રિટિશ એન્જિનિયરે ૧૯૧૫માં રાયચુર જિલ્લાના મસ્કી નામના ગામડામાં કોરેલા નિવેદનની લિપિનો ઉકેલ ઘણા પરિશ્રમ અને અભ્યાસ કર્યા પછી કર્યો ત્યાર બાદ જ આ મહાન મૌર્ય સમ્રાટનું અસ્તિત્વ સાબિત થયું.

મૌર્ય સામ્રાજ્યના સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પૌત્ર અને મહારાજા બિન્દુસારના પુત્ર અશોકનો જન્મ આશરે ઇ.સ.   પૂર્વ ૨૬૯ –૨૩૧ માં થયેલો. એમણે ૩૮ વર્ષ રાજ્ય કર્યું. પ્રથમ ૮ વર્ષ એ વેદીક  કે સનાતન ધર્મી હતા. અને પછીના ૩૦ વર્ષ બુદ્ધધર્મી હતા. મહારાજા અશોકે બુદ્ધ ધર્મ સ્વીકાર્યો તે પછી એમના રાજ્યના નિવેદનો શિલાલેખોમાં, ગુફાઓમાં અને રાજ્યસ્તંભો ઉપર ભારત, પાકિસ્તાન, નેપાળ અને બાંગલાદેશમાં વિવિધ જગ્યાએ વિખરાયેલા છે. આ સર્વ લખાણો ફક્ત બુદ્ધ ધર્મ વિષે છે એના ઘણાં કારણો હોઈ શકે. તો ચાલો આપણે આ કારણો તપાસીએ.

અશોક રાજા પહેલાં આઠ વર્ષ સનાતન વેદિક ધર્મના ઉપાસક હતા અને સામ્રાજ્ય વધારવાના કાર્યમાં ઘણા વ્યસ્થ હતા તેથી શિલાલેખોના નિવેદનોમાં વેદિક સનાતન ધર્મ વિષે પ્રચાર કરવાનો કે તે વિષેના આદેશો  લખવા વિષે સમય આપી ન શક્યા તેથી કદાચ વેદિક ધર્મ આધારિત આદેશો ઉપલબ્ધ નથી એવું થવાની  સંભાવના હોઈ શકે. ઓરિસા (કલિંગ) દેશ પર આક્રમણ કરીને યુધ્ધમાં હજારો લોકોનો હત્યાકાંડ જોયા બાદ તેમણે વેદિક ધર્મ છોડીને બુદ્ધ ધર્મનો સ્વીકાર કર્યો અને બુદ્ધ ગુરુઓની સલાહ પ્રમાણે યુધ્ધો જીતવાને બદલે  ઠેક ઠેકાણે શિલાલેખો અને ધર્મસ્તંભો બુદ્ધ ધર્મની વિચારધારા પ્રમાણે સ્થાપ્યા (ગુજરાતમાં ગિરનાર પર્વત ઉપર આમાંનો એક શિલાલેખ છે.)    

વેદિક કાળમાં ધર્મગ્રંથો અને વેદો લખવાની પ્રણાલિકા ન હતી એ કારણ પણ જોઈ શકે, વેદો કંઠસ્થ કરી મોટા અવાજમાં ગાવાની પ્રથા હતી અને લખવાથી કદાચ ગુપ્તતા જાળવી ન શકાય એવો ભય હોવાથી લખવાની પ્રથા ન હતી એ કારણ પણ હોઈ શકે.

લખવાથી શ્લોકો અશુદ્ધ થાય એવી માન્યતા હોવાથી લખવાથી વેદો દૂષિત થવાનો ભય હોય એ કારણે  વેદિક ધર્મ આધારિત લખાણો ઉપલબ્ધ ન હોવાની શક્યતા છે.

પ્રાચીન ભારતમાં લખવાની લિપિ ઉપલબ્ધ ન હતી એટલે કદાચ મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં ચંદ્રગુપ્ત, બિન્દુસાર અને અશોક રાજાઓના કાળમાં લખેલા દસ્તાવેજો મળતા નથી. વેદિક કાળમાં લિપિના અભાવના કારણો અને તેની પાર્શ્વભૂમિકા સમજવા માટે અહીં થોડી પૂર્વભૂમિકા આપવી જરૂરી છે. આદેશો બ્રાહ્મી, ખારોસ્તી અને અરમૈક લિપિમાં પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલા છે.

મૂળાક્ષરોના ઉદય વિષે થોડી માહિતી અહીં આપવી યોગ્ય લાગે છે. ઇજિપ્તના પ્રાચીન સામ્રાજ્યમાં મહારાજાને “ફેરોહ” કહેવામાં આવતા અને સામાન્ય પ્રજાજનો અને સૈનિકો “સેમેટિક” લોકો તરીકે ઓળખાતા (યહૂદી અને બોડોવીન લોકોનો આમાં સમાવેશ હતો) મૂળાક્ષરોની શરૂઆત ઇજિપ્તના આ સીમેટિક લોકોએ આશરે ૪,૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ઇજિપ્તના સાઈનાઈ રણ પ્રદેશમાં કરેલી છે. ઇજિપ્તમાં હાઈરોગ્લીફ લિપિનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો. આ લિપિ ફક્ત રાજા, અન્ય સત્તાધારીઓ અને વિદ્વાનો જ લખી અને વાંચી શકતા. સામાન્ય પ્રજાને આ લિપિ શીખવવામાં આવતી નહિ, શીખવાની મનાઈ હતી અને અન્ય કોઈ પણ લિપિ ઉપલબ્ધ ન હતી. હાયરોગ્લીફ્સ લિપિ વસ્તુના ચિત્ર ઉપર આધારિત હતી એટલે એ ચિત્ર લિપિ હતી. દાખલા તરીકે ઘર શબ્દ લખવા માટે ઘરનું ચિહ્ન વપરાતું જે ફક્ત ઘર માટે જ વાપરી શકાતું. આ કારણે ઘણા મોટા પ્રમાણમાં ચિહ્નો યાદ રાખવા પડતા (આ જ કારણે ચીનમાં બાળકને શાળામાં ૬૦૦૦ થી ૭૦૦૦ ચિહ્નો મોઢે કરવા પડે છે!!) અને સુંદર આકારમાં ચિત્રો દ્વારા દર્શાવવામાં આવતા. આજે પણ ઇજિપ્તમાં અનેક જગ્યાએ પ્રાચીન અવશેષોમાં દીવાલો ઉપર, ગુફાઓમાં, મૂર્તિઓ ઉપર પ્રાચીન ઇતિહાસની માહિતી હાયરોગ્લીફ્સમાં કોરેલી જોઈ શકાય છે. સીમેટિક લોકોને એક બીજા સાથે સંપર્ક રાખવા માટે અન્ય કોઈ ઉપાય ઉપલબ્ધ હતો નહિ તેથી જ મૂળાક્ષરોનો શોધ થયેલો લાગે છે.(બ્રિટિશ સંશોધક શ્રી પેટ્રીએ ૧૯૦૫માં શરૂ કરેલું સંશોધન અમેરિકાની યેલ યુનિવર્સિટીના સંશોધકો ડાર્નેલ પતિ-પતિની જોડીએ ૧૯૯૦ થી સીમેટિક મૂળાક્ષરો ઉપર ઊંડાંણમાં સંશોધન કરેલું છે.) મૂળાક્ષરો ચિહ્ન ઉપર નહિ પણ ઉચ્ચાર ઉપર આધારિત હોવાથી થોડી સખ્યામાં હોવા છતાં (ફક્ત ૨૬ થી ૩૦ મૂળાક્ષરો) ફરી ફરીથી એ જ મૂળાક્ષર (અક્ષરો) મુકવાથી જુદા જુદા શબ્દો બની શકે છે જે ચિત્ર લિપિમાં અશક્ય છે. વિશ્વના પૂર્વના અને પશ્ચિમના બધા પ્રદેશોમાં (ચીન, કોરિયા અને જાપાન સિવાય) પોત પોતાની ભાષાના ઉચ્ચારો પ્રમાણે થોડા ફેરફારો સાથે મૂળાક્ષરોને સહજ રીતે અપનાવવામાં આવ્યા. ફોનેશિયન નામના લોકોએ સીમેટિક લિપિને પ્રથમ અપનાવી અને આ લોકો દરિયાના સમૃદ્ધ વ્યાપારી હતા અને સુંદર વહાણો દ્વારા કનાન પ્રદેશના (આજનું ઇઝારેલ, લેબનાન, સરિયા વગેરે પ્રદેશ) આજુબાજુના પ્રદેશોમાં વ્યાપાર કરતા હતા. આ લોકોના સંપર્કથી યહૂદી લોકોએ હિબ્રુ લિપિ બનાવી જેમાં યહૂદી ધર્મગ્રંથો લખાયેલા છે, ગ્રીક લોકોએ ગ્રીક લિપિ બનાવી અને તે સમ્રગ્ર ગ્રીક સામ્રાજ્યમાં અપનાવવામાં આવી. ગ્રીક લિપિને રોમન લોકોએ અપનાવી અને રોમન લિપિ બનાવી અને વિશાળ રોમન સામ્રાજ્યના દરેક પ્રદેશમાં આ લિપિ અપનાવામાં આવી જે લિપિ રોમન અક્ષરોમાં આજે પણ પશ્ચિમના દરેક દેશમાં અપનાવવામાં આવી છે અને તેમાં અંગ્રેજીનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ જ વિસ્તારમાં આરામીક લિપિ બની (જે લિપિમાં બાઇબલ લખાયેલું છે) અને આરમીક લિપિમાંથી અરબસ્તાનમાં આરબીક લિપિ, બલુચિસ્તાનમાં ખારોસ્તી, ઈરાનમાં પર્શિયન અવેસ્તાન લિપિ અને ભારત ખંડમાં આશરે ઇ.સ. પૂર્વે ૪૦૦માં આ મૂળાક્ષરોમાંથી બ્રાહ્મી લિપિનો જન્મ થયો. આ મૂળાક્ષરોમાંથી ભારતમાં ધીમે ધીમે ત્યાર બાદ દેવનાગરી અને અન્ય ભારતીય લિપિઓનો ઉદય થયો. મૌર્ય સામ્રાજ્યના મહારાજા ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને બિન્દુસાર રાજાના સામ્રાજ્ય વિષે કોઈ લખાણો અથવા શિલાલેખો ન હોવાનું કારણ કદાચ લિપિનો અભાવ હોવાની સંભાવના છે. બ્રાહ્મી લિપિની રચના સંસ્કૃત ભાષામાં બોલાયેલા શ્લોકોના ઉચ્ચારો લખવા માટે બહુ અનુકૂળ ન હતી તેથી અશોક રાજાના શિલાલેખો સંસ્કૃતને બદલે પ્રાકૃત ભાષામાં લખેલા છે અથવા બુદ્ધ ધર્મગુરૂઓ પ્રાકૃત ભાષા વધારે પસંદ કરતા હશે. અથવા સામાન્ય લોકોને સહેલાઈથી સમજી શકાય એ હેતુથી પ્રાકૃત ભાષા હશે. રાજાજ્ઞાની લિપિ કંદહારમાં અરામૈક અને ગ્રીક છે, પાકિસ્તાનમાં બે જગ્યાએ રાજાજ્ઞાની લિપિ ખારોસ્તી છે જયારે બાકીની મોટા ભાગની રાજાજ્ઞાઓ મોટા ભાગે બ્રાહ્મી લિપિ છે.

એક વાત કહેવી જરૂરી છે કે પ્રાચીન ભારતના ઇતિહાસ વિષે દુર્ભાગ્યે બહુ થોડી માહિતી ઉપલબ્ધ છે તેથી બ્રાહ્મી લિપિના ઉદય ઘણો વિવાદાસ્પદ છે. ઘણા વિદ્વાનોનું માનવું છે કે આરામૈક લિપિમાંથી અફઘાનીસ્તાનની ખારોસ્તી અને ભારતની બ્રાહ્મી બંનેનો જન્મ થયેલો છે જયારે અન્ય વિદ્વાનોનું માનવું છે કે ઇન્ડસ (હડપ્પા)  લિપિમાંથી બ્રાહ્મી લિપિનો ઉદય થયેલો છે. ઇન્ડસ લિપિ વિષે નજીવી માહિતી ઉપલબ્ધ છે કારણકે હજુ સુધી આ લિપિને સમજી શકાઈ નથી.

પ્રાચીન ભારતના લેખિત વેદિક ધર્મગ્રંથો ઉપલબ્ધ નથી એના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે. લખવાની લિપિનો અભાવ, ગુપ્તતા જાળવી રાખવાની પ્રણાલિકા, વેદોના શ્લોકોના પવિત્ર ઉચ્ચારોને લખવાની ક્રિયા દૂષિત બનાવાનો ભય, વેદોના અર્થો ઉત્તમ રીતે કંઠસ્થ કરી તેનું રટણ કરવાની પ્રથા (કદાચ અ પ્રથાને લીધે ભારતની શૈક્ષણિક પ્રણાલી કંઠસ્થ પ્રધાન બની હશે), અનેક આક્રમણોથી ધાર્મિક ગ્રંથોનો નાશ વગેરે કારણોને લીધે સનાતન વેદિક ધર્મ આધારિત લેખિત પ્રાચીન દસ્તાવેજો કે શિલાલેખો ન હોવાની શક્યતા વગેરે કારણભૂત હશે. 

http://www.cs.colostate.edu/~malaiya/ashoka.html

Letter Perfect- A Book by David Sacks

e.mail : aajiaba@yahoo.com

‘યુનેસ્કો’એ ૧૭ નવેમ્બર, ૧૯૯૯માં જાહેરાત કર્યા બાદ ૨૦૦૮માં સંયુક્ત મહાસભાએ ફેબ્રુઆરી ૨૧, ૨૦૧૪ ‘વિશ્વ માતૃભાષા દિન’ તરીકે ઉજવવાનો ઠરાવ પસાર કર્યો. આ દિવસના ઘણા મહિના પહેલાં આ લેખ લખવાનો વિચાર કરેલો હતો પણ કોઈ ને કોઈ કારણોને લીધે તે આજે પૂરો થઈ શક્યો નહિ તેથી એક મહિના બાદ પ્રસ્તુત કરું છું. 

ભાષાનું મૃત્યુ એટલે એ ભાષા બોલનાર માણસનું, સમાજનું, સંસ્કૃિતનું મૃત્યુ. ગૌણ ભાષાઓ જ્યારે નાશ પામે છે ત્યારે તેનું પરિણામ ઘણું કરુણાજનક હોય છે, જ્યારે મુખ્ય ભાષાઓના નાશથી ઘણું ઓછું નુકસાન થાય છે કારણ કે તેનું પરિવર્તન થઈ નવી ભાષાઓનો જન્મ થાય છે. દાખલા તરીકે લૅટીનનો વાપર ઘણો ઓછો થયેલો છે પણ લૅટીનમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી ફ્રેંચ, ઇટાલિયન, સ્પૅનીશ, પોર્ચીગીઝ વગેરે. ફ્રાંસ, સ્પેઈન, ઇટલી, પોર્ચુગલ વગેરે દેશોની સમૃદ્ધ રાષ્ટ્રભાષાઓ બનેલી છે. તેવી જ રીતે સંસ્કૃતમાંથી બનેલી ગુજરાતી, હિન્દી, મરાઠી વગેરે સમૃદ્ધ ભાષાઓ આજે ભારતની મહત્ત્વની ભાષાઓ ગણાય છે. વિવિધ પ્રાંતોની ભાષાઓની અસર અન્ય ભાષાઓ ઉપર થતી રહી છે. ગુજરાતી અને મરાઠી ભાષાઓ ઉપર દ્રાવીડિયન ભાષાની અસર થયેલી છે, દાખલા તરીકે અંગ્રેજી “we”  માટે ગુજરાતીમાં “આપણે” અને “અમે” અથવા મરાઠી ભાષામાં “आपण” અને  “आम्ही” વપરાય છે તે દ્રવિડ ભાષાઓની અસર છે.  જયારે હિન્દી ભાષામાં બંને માટે “हम” શબ્દ વપરાય છે જે સંસ્કૃત શબ્દ “વયમ” પર આધારિત  છે. 

ભાષાઓના મૃત્યુ વિષે ચર્ચા કરતાં પહેલાં ભાષાની આજની પરિસ્થિતિ વિષે ચર્ચા કરવી જરૂરી છે. એથ્નોલોગ નામની અમેરિકન સંસ્થાના મત પ્રમાણે દુનિયાના ૯૪% લોકો ફક્ત ૬% ભાષાઓ બોલે છે. આનો અર્થ એવો થયો કે ફક્ત ૬% લોકો બાકીની ૯૪% ભાષાઓ બોલે છે. આનું એક કારણ આધુનિક વૈજ્ઞાનિક શોધોની વિશ્વવ્યાપકતા, જેના લીધે થોડી ભાષાઓમાં વધુ અને વધુ લોકો બોલવા લાગ્યા છે. ચીનની ભાષા મેન્ડરીન બોલનારા આશરે ૮૪.૫ કરોડ લોકો, સ્પેનીશ બોલનારા બોલનારા આશરે ૩૨.૯ કરોડ લોકો, અંગ્રેજી બોલનારા આશરે ૩૨.૮ કરોડ લોકો. ભારતમાં આજે હિન્દી ભાષી ૩૬.૬ કરોડ, ગુજરાતી ભાષી ૪.૬ કરોડ લોકો છે. ૧૩૩ ભાષાઓ એવી છે કે જે ૧૦થી ઓછા લોકો બોલે છે. ૧૯૯૨ના લીધેલી ગણત્રી પ્રમાણે આજે વિશ્વમાં ૬,૦૦૦થી વધુ ભાષાઓ બોલાય છે. ‘યુનેસ્કો’ના અહેવાલ અનુસાર આ બધી વિશ્વ ભાષાઓમાંથી આશરે ૩,૦૦૦ ભાષાઓ ૧૦૦ વર્ષમાં નાશ પામેલી હશે. આજે વિચારોનું આદાન પ્રદાન કરાવનું અને સામૂહિક રીતે એકત્ર થવાનું અને રોજ બ રોજનું મુખ્ય માધ્યમ અને સ્થળ બનેલું છે તે વિશ્વજાળું (ઇન્ટરનેટ) દુનિયાની ૯૦% ભાષાઓ માટે ઉપલબ્ધ નથી! ડિસેમ્બર ૨૦૧૪માં પૂરા થનારી ભાષાની ગણતરી (poeple’s liguisttic survey of India-PLSI) પ્રમાણે ભારતમાં ૭૮૦ ભાષા અને બોલીઓ અને ૬૬ લિપિઓ છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં ૯૦ ભાષાઓ, ગુજરાતમાં ૪૮ભાષાઓ, મહારાષ્ટ્રમાં ૩૯ ભાષાઓ, અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૩૮ ભાષાઓ આ રાજ્યોમાં સૌથી વધારે ભાષા વૈવિધ્ય છે.

ભારત સરકારનું વસ્તી ગણતરી ખાતું લોકોની ગણતરી કરે છે. ભાષાઓની ગણતરી કરતા નથી! ૧૦,૦૦૦ માણસોથી ઓછા માણસો બોલતા હોય એવી ભાષાઓને ભાષા પણ ગણતા નથી!

પન્ચમહાલી ભીલ્લી જે એક ગૌણ ભાષા છે અને ભવિષ્યમાં કદાચ નાશ પામશે એ ભાષાના ભાષાના લેખક કાનજી પટેલના મત પ્રમાણે ભાષા શીખવવી, એ ભાષામાં લખેલું સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવું, અને અન્ય મુખ્યભાષી લોકોમાં આવી ગૌણ ભાષાઓ વિષે જાગરૂકતા લાવવી એ ખૂબ મહત્ત્વનું છે. આનંદની વાત છે કે ભારતમાં એવા લોકો છે કે જે ગૌણ ભાષાઓની રક્ષા કરવા માટે પ્રયત્નશીલ છે. તેજગઢમાં “ભાષા” નામની સંસ્થાએ સ્થાપેલી આદિવાસી એકેડમી બુધન થીએટર નામની સંસ્થા ચલાવે છે જે ગૌણ ભાષાઓનો પ્રચાર કરે છે. “ભાષા” સંસ્થાના પૂર્વ પ્રકાશ પ્રકાશને લોક ભાષાશાસ્ત્ર સર્વેક્ષણનો આરંભ કરેલો છે જે પૂરો થયા પછી “સર્વભાષી લોકશાહી” નિર્માણ કરવાનો પ્રયત્ન કરશે.    

પ્રોફેસર પ્રસન્નાએ ૧૦ ગૌણ ભાષાઓ માટે એક લિપિ બનાવી છે. સ્થાનિક તળપદી લિપિ જે તે ભાષા બોલીના રોજના વ્યવહારમાં વાપરતા ચિન્હો ઉપર આધારિત હોવાથી લોકોને સમજવામાં અને શીખવામાં સહજતા અને સરળતા લાગે છે. આ લિપિ તળપદી ભાષાના ઉચ્ચારો ઉપર પણ આધારિત હોવાથી આ ઉચ્ચારો જાળવી રાખવાનું મહત્ત્વનું કાર્ય પણ થાય છે અને લિપિના લીધે બોલી ભાષા વધારે કાયદેસર બને છે. માઓવાદી સામ્યવાદી સંસ્થાઓ આદિવાસી ભાષા “ગોંડી” માટે લિપિ તૈયાર કરી રહ્યા છે જેના લીધે ઉત્તર ભારતના આદિવાસી વિસ્તારોમાં સામ્યવાદી પક્ષ વિષે આદર નિર્માણ થયો છે.  

રાષ્ટ્રીય શૈક્ષણિક અનુસંધાન અને પ્રશિક્ષણ પરિષદ અનુસાર અંગ્રેજી ભાષા અને રાજ્યભાષા બનેમાં કોને અને કેટલું મહત્ત્વ આપવું એ બાબતમાં ફક્ત માતા-પિતા જ નહિ પણ શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને રાજકીય-સામાજિક  નેતાઓ માટે પણ આ વિષે એક મોટી સમસ્યા છે. જેના લીધે આ દ્વંદ્વ યુદ્ધ દરેક રાજ્યમાં ચાલુ છે પણ અંગ્રેજી ભાષા વિજેતા બનતી જાય છે એવું જણાય છે, ૨૬ રાજ્યોમાં અંગ્રેજીને પ્રાધાન્ય અપાએલું છે. અંગ્રેજી ભાષાના વધતાં જતાં મહત્ત્વ, પ્રભાવ અને અપાતા પ્રાધાન્યને લીધે શહેરોમાં મધ્યવર્ગીય સમાજમાં અને શિક્ષણને લીધે સમૃદ્ધિ વધી રહી છે. અને ગ્રામ્ય અને શહેરોમાં મજૂરકામ (ઘરકામ કરનારા. રોજીથી કામ કરનારા, કારખાનાઓમાં મજૂરી કરનારા વગેરે) નીચલા વર્ગમાં અંગ્રેજીના અભાવે આર્થિક નિષ્ફળતા વધી રહી છે. બે તદ્દન જુદા ભારત બની રહ્યા છે. જર્મની, પોલન્ડ, રશિયા, સ્વીડન, વગેરે વગેરે લગભગ દરેક દેશમાં સુશિક્ષિત તરુણ વર્ગ અંગ્રેજી ભાષા લખી, બોલી અને સમજી શકે છે, જ્યારે મોટી ઉંમરના પ્રજાજનો ફક્ત માતૃભાષામાં જ વાતચીત કરી શકે છે. એક રસદાયક કિસ્સો યાદ આવે છે. યુરોપમાં સ્વીડીશ, ડચ, ઇટાલિયન દેશોના લોકોએ એક નવી કંપની બનાવી. કંપનીના દૈનંદિન કારભાર માટે અંગ્રેજી ભાષા રાખવી પડી કારણ કે આ એક જ ભાષા કંપનીના દરેક સભ્ય માટે અનુકૂળ હતી!        

ભારતની સરખામણી યુરોપ સાથે કરીએ તો ધ્યાનમાં આવે છે કે યુરોપમાં ભલે દરેક દેશની પોતાની ભાષા છે પણ દરેક દેશ સ્વતંત્ર હોવાથી એકબીજા સાથે ભાષાની બાબતમાં વિવાદ થતા નથી જ્યારે ભારતમાં દરેક રાજ્યની પોતાપોતાની ભાષા હોવાથી એકબીજા સાથેના વ્યવહાર માટે સ્વતંત્ર ભારતમાં રાષ્ટ્રભાષા તરીકે હિન્દી ભાષાને અપનાવી છે જેનો દક્ષિણ ભારતના મોટા ભાગના લોકોનો વિરોધ છે. એક રાજ્યના લોકો બીજા રાજ્યના લોકો સાથે બોલતી વખતે હિન્દી અથવા અંગ્રેજી ભાષાનો જ ઉપયોગ કરવો પડે છે. પરદેશોમાં વસેલા ભારતીયોને પણ આ જ રીતે એક બીજા સાથે વાત કરવી પડે છે. બ્રિટિશ સમ્રાજ્ય વિશ્વમાં જ્યાં જ્યાં હતું તે દેશોમાં મુખ્ય બે જાતના દેશો હતા. એક બાજુ જેની માતૃભાષા અંગ્રેજી હતી એવા ઓસ્ટ્રેલિયા, ન્યુંઝીલંડ, અમેરિકા વગેરે દેશો અને બીજી બાજુ ભારત જેવા દેશો જ્યાં પ્રત્યેક રાજ્યની પોતાની રાજ્યભાષા હતી અને અંગ્રેજીને સરકારી વ્યવહાર માટે પોતાની સગવડ ખાતર અંગ્રેજી હુકુમતે દાખલ કરેલી. એક વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે ૨,૦૦૦ સાલમાં Y2Kની સમસ્યા ઊભી થઈ ત્યારે અમેરિકામાં “કોબોલ” જેવી કમ્પુટરની જૂની ભાષાઓ જાણનારા લોકોનો અભાવ હતો અને તે વખતે રશિયા, તાઈવાન, ફિલીપીન્સ, ભારત વગેરે દેશોમાં ઘણી મોટી સંખ્યામાં યુવાન લોકો આ ભાષા લખી શકતા હતા અને ઉપલબ્ધ હતા પણ ફક્ત ભારત જ એક એવો દેશ હતો જ્યાં એક વખતના બ્રિટિશ સામ્રાજ્યની અસરને લીધે યુવાનોમાં અંગ્રેજી ભાષાનું જ્ઞાન, આ બીજા બધા દેશો કરતાં ઘણું વધારે હતું તેથી આ કામ મોટા ભાગે ભારતની કંપનીઓને આપવામાં આવ્યું. કમ્પુટરની ભારતમાં થયેલી ક્રાંતિની શરૂઆત આ પછી જ થયેલી છે.

ભારતમાં પાલકો જાણે છે કે અંગ્રેજીને મહત્ત્વ આપવાથી પ્રાદેશિક માતૃભાષાને નુકસાન થાય છે પણ એ પણ ખબર છે કે આજના ભારતમાં આગળ વધવું હોય, આર્થિક પ્રગતિ સાધવી હોય તો આવું કરવું અનિવાર્ય છે. યુરોપ, જાપાન, ચીન, કોરિયા વગેરે દેશોમાં શહેરી વિસ્તારોમાં યુવાન મધ્યમ વર્ગીય લોકો અંગ્રેજી ભાષાનું શિક્ષણ ગૌણ ભાષા તરીકે લેવામાં આવે છે પણ પોતાની રાષ્ટ્ર ભાષાઓનું મહત્ત્વ જાળવી રાખવામાં આવ્યું છે આ મોટો ફેર ભારતની પરિસ્થિતિ અને અન્ય દેશોની આજની પરિસ્થિતિમાં છે . .

શિક્ષણ નિષ્ણાત હેલન પીનોક કહે છે કે ..

* કિન્ડરગાર્ટન અને પ્રાથમિક શાળાઓમાં શિક્ષણ માતૃભાષામાં આપવું જોઈએ.

* આવું કરવાથી વિદ્યાર્થીની સમજ અને સમાજની શૈક્ષણિકતા અને સાક્ષરતા અને મનન અને ચિંતન કરવાની ક્ષમતા વધશે.

* શિક્ષકની તાલીમ અને કાર્યસિદ્ધિનું સંચાલન કરવા માટે શિક્ષકે વિદ્યાર્થીઓની પ્રાદેશિક સંસ્કૃિતની માહિતી મેળવવી જોઈએ. 
આ ઉપરાંત હેલેન પીનોક કહે છે કે ભાષાની લિપિ ભાષાને કાયદેસરતા પ્રદાન કરે છે પોતાની પ્રાદેશિક સંસ્કૃિત પ્રત્યે અભિમાન નિર્માણ કરે છે. આદિવાસી લોકોમાં પ્રચલિત પ્રતીકો વાપરીને લિપિનું નિર્માણ કરવાથી સામાન્ય લોકોને લિપિ સમજવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ ઉપરાંત પ્રાદેશિક લિપિ પ્રાદેશિક બોલીના ઉચ્ચારો ઉપર આધારિત હોવાથી શીખવામાં સરળતા આવે છે.

ઝડપી અંગ્રેજીકરણ થઈ રહેલો અને માતૃભાષામાં લખી કે વાંચી ન શકનારો અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણેલો ભારતીય મધ્યવર્ગીય સમાજ ગુજરાતમાં અને અન્ય રાજ્યો ભવિષ્યમાં કેટલી પેઢીઓ સુધી સ્વતઃની ભાષા જાળવી રાખશે એ ઘણો મોટો અને ગહન પ્રશ્ન છે. પણ આના કરતાં પણ મોટો પ્રશ્ન, જે ભાષાઓ નાશ પામવાની વધારે શક્યતા છે એવી લઘુ ભાષાઓનું દુર્લક્ષ થતું આવ્યું છે એનો છે. ૨૨ મુખ્ય ભાષાઓને ભારત સરકારે માન્ય કરેલી છે અને રાજ્યોને આ ભાષાઓનું જતન કરવામાં આર્થિક મદત કરે છે. ૧૯૯૧ની ગણતરી પ્રમાણે ૩,૨૫૯ ભાષાઓ અને બોલીઓ ગણવામાં આવી છે પણ મુખ્ય ભાષાઓ સિવાયની બાકીની ગૌણ ભાષાઓ અને બોલીઓની અવગણના થયેલી છે. એક તરફ મુખ્ય ભાષાઓમાં સાક્ષરતા વધી છે તો બીજી તરફ ગૌણ ભાષાઓ નાશ પામતી જાય છે.

દુનિયાના દેશો જ્યાં દેશની ઘણી મોટી વસ્તીને માતૃભાષામાં શિક્ષણ મળતું નથી એવા દેશોમાં અમેરિકા ઘણા ઊંચા ક્રમાંકમાં આવે છે જ્યાં સ્પૅનીશ ભાષા બોલનારા લોકોમાં શૈક્ષણિક અને આર્થિક નિષ્ફળતા મળે છે. યુરોપના અમારા પ્રવાસો દરમ્યાન અમને હંમેશા અન્ય દેશોની ત્રણ કે ચાર ભાષા નાગરિકો મળેલા જ્યારે અમેરિકામાં અંગ્રેજી છોડીને અન્ય ભાષાનું અજ્ઞાન વધી રહ્યું છે. દુનિયાના સર્વ દેશોમાંથી અમેરિકામાં લોકો આવીને વસેલા છે અને સાથે પોતાની માતૃભાષા અને સંસ્કૃિત લાવ્યા છે. પહેલી પેઢી આ બધું જાળવી રાખવાનો પ્રયાસ કરતી રહે છે પણ આગળની પેઢીઓમાં ધીમે ધીમે અમેરિકન અંગ્રેજી અને અમેરિકન સંસ્કૃિતનો પગડો વધતો જ જાય છે. ૧૦૦ વર્ષ પહેલાં આવેલા લોકોની ઇટાલિયન, યહૂદી, જર્મન, આઈરીશ, વગેરે ભાષાઓ આ વર્ગોની નવી પેઢીઓમાં નાશ પામી છે. પાછલા ૫૦ વર્ષમાં આવેલા ભારતીય, પાકિસ્તાની, દક્ષિણ અમેરિકામાંથી આવેલા લોકો, સામ્યવાદી દેશોમાંથી આવેલા લોકોની પોલીશ, ગુજરાતી, તામિલ, બાંગ્લાદેશી, હંગેરિયન, ચીની, કોરિયન વગેરે ભાષાઓ પણ અમેરિકામાંથી ધીમે ધીમે નષ્ટ પામશે એ પણ ઘણી દુર્ભાગ્યની વાત છે.
ભાષા સમાજની સામૂહિક સાંસ્કૃિતક પ્રણાલિકા પ્રદર્શિત કરે છે અને સાંસ્કૃિતક વારસો છે. એટલા માટે વિશ્વની ભાષાઓનું જતન કરી સાંસ્કૃિતક વૈવિધ્ય સાંચવી રાખવું એ મહત્ત્વનું છે. ભાષાઓના મહત્ત્વ વિષે રાજકીય અને સામાજિક જાગૃતિ થવી ઘણી મહત્ત્વની છે. 
રશિયા, ચીન અને માંન્ગોલિયામાં બોલાતી ગૌણ આદિવાસી ભાષા એવંકીના કવિ અલિતેત નેમ્તુશ્કીને લખેલી આ કવિતા તળપદી બોલી વિશેની ભાવના સુંદર રીતે આ રીતે વ્યક્ત કરે છે. 

માતૃભાષા અને દેશવાસીઓનાં ગીતો જો ભૂલીશ હું 
આંખો, કાન, અવાજ છતાં  દૃષ્ટિહીન, શ્રુતિહીન, નિશબ્દ હું
ધરતીની મહેક જો ભૂલીશ હું
હાથ છતાં અપંગ હું,
આવા જીવનનો અર્થ શું?
કેમ માનું મારી ભાષા દુર્બળ છે હું?
જ્યારે મારી માંના છેલ્લા શબ્દો એવન્કી હોય!

ભારતમાં અંગ્રેજી અને અન્ય રાજ્ય ભાષાઓનો સંઘર્ષ ચાલુ જ રહેશે. પ્રત્યેક રાજ્યમાં ત્યાં ત્યાંની સાંસ્કૃિતક, રાજકીય, શૈક્ષણિક, સાહીસ્તિક સંસ્થાઓ અને પાલકોએ મળીને સામૂહિક સતત પ્રયત્નશીલ રહીને કામ કરવું ઘણું જરૂરી છે. આજના તાંત્રિક યુગમાં ઈન્ટરનેટ પ્રેરિત યુવાન સમાજમાં વેબગુર્જરી જેવા બ્લોગ, ગુજરાતી લિક્ષિકોન, ગુજરાતી સાહિત્ય એકેડમી – યુ.કે. વગેરેથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય જાળવી રાખવાનું ઘણું મહત્ત્વનું અને આદરણીય કાર્ય થઈ રહેલું એ ઘણી આનંદની વાત છે.

e.mail : aajiaba@yahoo.com