રાજ ગોસ્વામી

તાજેતરમાં અવસાન પામેલા પ્રતિષ્ઠિત ઉદ્યોગપતિ રતન ટાટા, ફેસબુકના સ્થાપક માર્ક ઝકરબર્ગ, એપલ કંપનીના સ્થાપક (સ્વર્ગસ્થ) સ્ટીવ જોબ્સ અને અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ બરાક ઓબામા વચ્ચે એક વાતનું સામ્ય છે; તે સૌ વર્ષો સુધી એકનાં એક કપડાં પહેરતા હતા. 

40 વર્ષના ઝકરબર્ગ માટે તો એવું કહેવાય છે કે 2004માં તેણે ફેસબુકની શરૂઆત કરી ત્યારથી તેણે તેનો પોષક બદલ્યો નથી; તે રોજ ગ્રે ટી-શર્ટ અને હૂડી પહેરે છે. સ્ટીવ જોબ્સ, જાપાનીસ ફેશન ડિઝાઈનર ઇસ્સે મિયાકેએ બનાવેલું બ્લેક ટર્ટલનેક શર્ટ અને બ્લુ જીન્સ પહેરતા હતા. તમને તેઓ ભાગ્યે જ બીજાં કપડાંમાં જોવા મળશે. બરાક ઓબામા રાષ્ટ્રપતિ હતા ત્યારે પણ મોટાભાગનો સમય ગ્રે અથવા બ્લુ સૂટ પહેરતા હતા.

વીસમી સદીના જીનિયસ વિજ્ઞાની આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને ગ્રે રંગના અનેક સૂટ ખરીદી રાખ્યા હતા, એટલે રોજ સવારે શું પહેરવું તે વિચારવામાં સમય ના બગડે. તેમને પગમાં ચંપલ પહેરવાનું પણ પસંદ હતું. આપણા લાડીલા ગીતકાર ગુલઝાર કાયમ સફેદ કૂર્તામાં જ હોય છે. તે તેમની ‘સિગ્નેચર સ્ટાઈલ’ બની ગઈ છે. 

જે લોકો રોજ નવાં કપડાં પહેરતાં હોય, તેમના માટે એ સમજવું બહુ અઘરું હોય છે અમુક સફળ અને જીનિયસ લોકોને એકનો એક પોશાક પહેરવાનો જરા ય કંટાળો નથી આવતો, કારણ કે મોટાભાગના લોકો માટે નવાં કપડાં પહેરવાં એ એટલું નોર્મલ છે જેટલું બ્રશ કરવું કે ન્હાવું. 

વાસ્તવમાં, એકનાં એક કપડાં પહેરવાં એ આપણા જેવા, જેમનાં કબાટ પ્રકાર-પ્રકારનાં વસ્ત્રોથી ભરાયેલાં છે, તેમના કરતાં વધુ સામાન્ય છે. ઉપર તો ખાલી જાણીતા લોકોનાં જ ઉદાહરણ આપ્યાં છે, પરંતુ એવા લાખો લોકો છે જે ઓછાં કપડાંમાં જીવન ગુજારે છે, કારણ જીવન જીવવા માટેની બીજી પ્રાથમિકતાઓ તેનું સ્થાન લઇ લે છે.

મનોવૈજ્ઞાનિકો પણ આ વાતને સમર્થન આપે છે. નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર આપણે દરરોજ લગભગ નાના-મોટા 10,000 થી 40,000 નિર્ણયો લઈએ છીએ. આનો અર્થ એ થયો કે તમે ઓછા મહત્ત્વનાં કામો પાછળ જેટલી વધુ વૈચારિક ઊર્જા ખર્ચો, તેની અસર મહત્ત્વના નિર્ણયો લેવાની પ્રક્રિયા પર પડે છે. 

ઝકરબર્ગ આ વાતની સાબિતી છે. એક પત્રકારે એકવાર તેને તેના ગ્રે ટી-શર્ટ અને હૂડી અંગે પ્રશ્ન પૂછ્યો હતો અને તેણે કહ્યું હતું કે, “હું રોજ સવારે ઊઠીને (ફેસબુક પર જોડાયેલા) એક અબજથી વધુ લોકો માટે કામ કરું છું. હું જો મારા જીવનની ફાલતું ચીજોમાં સમય બરબાદ કરું તો મને એવું લાગે કે હું મારું કામ બરાબર કરતો નથી. ફેસબુકના સમુદાયને લગતા વિચારો પર હું એટલો સમય આપું છું કે બીજી બાબતોના નિર્ણયો કરવા ના પડે તે લાભદાયી રહે છે.”

આને મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં, ‘ડિસિઝન ફટીગ’ (એટલે કે, નિર્ણય લેવાની થકાન) કહે છે. મગજ સતત નિર્ણયો કરવાની પ્રક્રિયામાં વ્યસ્ત રહે, તો ઉત્તરોત્તર તેના નિર્ણયો લેવાની ગુણવત્તા ઘટતી જાય છે. 

ધારો કે તમે રોજ સવારે ઊઠીને, પાંચ-દસ પ્રકારનાં બ્રશમાંથી આજે કયુ બ્રશ વાપરવું તેની પાછળ સમય આપો અથવા અલગ અલગ રંગ અને આકારના દસ-વીસ મગમાંથી આજે ક્યા મગમાં ચા પીવી તેનું મનન કરતા રહો, તો આજે કામ પર જઈને સૌથી પહેલું કયું કામ કરવાનું છે અથવા આજે કોને પહેલાં મળવાનું છે અથવા આજે કઈ સમસ્યાને હલ કરવાની છે જેવી બાબતો પર ધ્યાન આપતાં સુધીમાં મગજ થાક અનુભવવા લાગે છે. સાદી ભાષામાં એમ કહેવાય કે કઈ બાબતો સૌથી અગત્યની છે અને કઈ બાબતો સૌથી ઓછી અગત્યની છે તેનો તફાવત ના કરીએ તો આપણે ડિસિઝન ફટીગનો ભોગ બનીએ છીએ. 

જીનિયસ લોકો એવાં કામોને સમર્પિત હોય છે કે તેમના માટે એક એક દિવસ અથવા એક એક ક્ષણ મહત્ત્વની હોય છે. એટલા માટે નહીં કે તેઓને ઉતાવળ છે, પણ એટલા માટે કે તેઓ માનસિક ઊર્જાને બચાવી રાખે છે અને સમર્પિત કામોમાં આપી દે છે. એટલા માટે તેઓ તેઓ રૂટિન જીવનની એવી ઘણી બાબતોનું બલિદાન કરતા હોય છે, જે આપણા જેવા સાધારણ માણસો માટે સૌથી મહત્ત્વની હોય છે. 

બરાક ઓબામાએ આ સંદર્ભમાં, “વેનિટી ફેર” નામની પત્રિકાને કહ્યું હતું, “તમે મને કાયમ ગ્રે અથવા બ્લુ સૂટમાં જોયો હશે. હું નિર્ણયો ઓછા કરવાની કોશિશ કરું છું. હું શું ખાવું અને શું પહેરવું તેના વિચારો નથી કરતો, કારણ કે મારી પાસે નિર્ણયો કરવા માટેનાં ઘણાં કામ હોય છે. નિર્ણયો લેવાની ઊર્જાનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ. નકામી બાબતોમાં ઉલઝી જઈને તમે દિવસ પસાર ના કરી શકો.”

નાનો હોય કે મોટો, દરેક નિર્ણય પાછળ એક સરખી ઈચ્છાશક્તિ ખર્ચાય છે. આજે કાળા રંગના મગમાં ચા પીવી કે આજે નોકરીના ઇન્ટરવ્યુ માટે શું તૈયારી કરવી તે બંને બાબતો એક સરખી રીતે મેન્ટલ સ્પેસ રોકે છે. એક બાબતની અસર બીજી બાબત પર પડે છે. 

માર્કેટિંગવાળા આ વાતને બહુ સારી રીતે સમજતા હોય છે. તમને ક્યારેય વિચાર આવ્યો છે કે રિટેલ સ્ટોર્સ અથવા મોલ્સમાં કેશિયરના ડેસ્કની આસપાસ ચોકલેટ્સ, ડ્રીંક્સ, ગમ જેવી નાની-નાની વસ્તુઓ કેમ ગોઠવેલી હોય છે? એ સુગમતા માટે નથી. તેમને ખબર છે કે તમે સ્ટોરમાં એક કલાક સુધી ફરીને કંટાળ્યા છો અને હવે સમાન લઈને ઘર ભેગા થવાની ઉતાવળમાં છો. એ વખતે, તમારા મગજને બહુ કષ્ટ ન પડે અને વગર વિચારે બિનજરૂરી ચીજો પણ ઉપાડી લો એટલા માટે એવી નાનો સમાન ‘વ્યૂહાત્મક’ રીતે મુકવામાં આવ્યો હોય છે.

ધારો કે તમારે દર 24 કલાકમાં 100 નિર્ણયો કરવાના હોય છે. તમે શું કરશો? આ 100 માર્ક્સના પરીક્ષાપત્ર જેવું છે. તમે સૌથી ઓછા માર્ક્સવાળા (સૌથી ઓછા મહત્ત્વના) પ્રશ્નને છોડી દેશો, અને સૌથી વધુ માર્ક્સવાળા પ્રશ્નને પહેલાં સોલ્વ કરશો. શું ખાવું, શું પહેરવું, સોશિયલ મીડિયા પર શું જોવું વગેરે ઓછા માર્ક્સવાળા પ્રશ્નો છે. 

આપણે જો આપણા રૂટિનને બને એટલું સાદું અને સરળ રાખીએ, તો આપણે આપણી માનસિક ઊર્જાનો વધુ સકારાત્મક ઉપયોગ કરી શકીએ. એટલા માટે, સવારના ભાગમાં આપણે મોટા ભાગનાં કામો ‘ઓટોમેટિક’ કરીએ છીએ; આપણે એમાં મગજ ચલાવતા નથી. જેમ કે બ્રશ કરવું, ન્હાવું, ચા પીવી, કસરત કરવી અથવા ગપસપ કરવી. આપણે બાકી દિવસ માટે ઊર્જા બચાવીએ છીએ.

બાય ધ વે, એક પત્રકારે ગુલઝારને તેમના સફેદ રંગના કૂર્તા અંગે પૂછ્યું હતું અને તેમણે કહ્યું હતું, “અચ્છા લગતા હૈ. હું છેક કોલેજમાંથી સફેદ વસ્ત્ર પહેરતો આવ્યો છું. મને કલર ગમે છે, પણ હવે હું કલર પહેરું, તો કૃત્રિમ લાગું. જીવનમાં કે કામમાં, હું જેવો છું તેવો  ના લાગું, તો સારું ના કહેવાય.”

(પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર”, “મુંબઈ સમાચાર”, “ગુજરાત મેઈલ”; 24 નવેમ્બર 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

અમેરિકામાં, રાષ્ટ્રપતિપદની ચુંટણીમાં વિજેતા ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ પછી, સૌથી વધુ ચર્ચામાં કોઈ નામ હોય, તો તે છે ઈલોન મસ્કનું. ઈલોન મસ્ક, ટેકનોલોજીની દુનિયાનો અબજોપતિ બિઝનેસમેન છે. તે તેની માણસોને મંગળ પર લઇ જવા માટે કાર્યરત અંતરિક્ષ કંપની ‘સ્પેસએક્સ’ અને ઇલેક્ટ્રિક કાર બનાવતી ‘ટેસ્લા’ માટે જાણીતો છે. મંગળ પર મનુષ્યોને મોકલવા એ મસ્કના જીવનનું સૌથી મહત્ત્વાકાંક્ષી લક્ષ્ય છે. મસ્કનું માનવું છે કે મનુષ્યને કોઈક સમયે પૃથ્વી છોડવી પડશે. એટલા માટે તેને અંતરિક્ષ વિજ્ઞાનમાં સવિશેષ રસ છે.

તેણે ટ્રમ્પને જીતાડવા માટે 2022માં સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ ટ્વિટર (જેને હવે તેણે ‘એક્સ’ નામ આપ્યું છે) ખરીદ્યું હતું. એ ઉપરાંત, તેણે આર્ટિફિશિયલ ઈન્ટેલિજન્સ પર સંશોધન કરતી ઓપનઆઈ કંપની સ્થાપવામાં પણ ભૂમિકા ભજવી હતી. તેની બીજી એક કંપની ન્યૂરાલિંક માનવ મગજ અને કોમ્પ્યુટર એકબીજા સાથે ‘વાત’ કરી શકે તેવું ઇન્ટરફેસ વિકસાવવાની દિશામાં કામ કરી રહી છે.

ટ્રમ્પને જીતાડવામાં, ઇલોને ટ્વિટર પ્લેટફોર્મ પર જબરદસ્ત મહેનત કરી હતી. તેણે ટ્રમ્પના પ્રચાર માટે (અને કમલા હેરિસને પછાડવા માટે) ટ્વિટરને સંપૂર્ણપણે સમર્પિત કરી દીધું હતું. સપ્ટેમ્બરના મધ્યમાં, ઈલોન મસ્ક અને ઇઝરાયલના વડા પ્રધાન બેન્જામિન નેતન્યાહૂ વચ્ચે વાતચીત થઇ હતી. તે વખતે, નેતન્યાહુએ મજાકમાં મસ્કને કહ્યું કે તેઓ યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના રાષ્ટ્રપતિ ન બની શકે (કારણ કે તે આફ્રિકન મૂળનો છે). મસ્કે ટૂંકો પણ સૂચક જવાબ આપ્યો હતો, “સત્તાવાર રીતે નહીં.” 

ઈલોને બીજું કામ કર્યું; તેણે પોતાને ગમતા રાષ્ટ્રપતિને ચૂંટવામાં મદદ કરી. આજે તે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પના સૌથી વિશ્વસનીય સલાહકારોમાં એક છે. તેણે માત્ર ટ્રમ્પને જીતાડવામાં મદદ કરી છે એટલું નહીં, તેણે આગામી ચાર વર્ષ માટે વ્હાઈટ હાઉસમાં પોતાનો નક્કર પ્રભાવ ઊભો કર્યો છે. ચૂંટણી પરિણામોના ત્રણ દિવસ પછી, ઈલોને ટ્રમ્પ વતીથી યુક્રેનના રાષ્ટ્રપતિ સાથે વાતચીત કરીને યુદ્ધ સમાપ્ત કરવાની સંભાવનાની ચર્ચા કરી હતી. અમેરિકા કેવી રીતે ચાલવું જોઈએ તેમાં હવે ઈલોન મસ્કની ભૂમિકા હશે. તે બિનસત્તાવાર રીતે ઉપરાષ્ટ્રપતિ જ છે, અને 2028માં રાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીમાં પણ ઝૂકાવે તો નવાઈ નહીં.

ટ્રમ્પે તેમના વિજય ભાષણમાં ઈલોનનાં મ્હોં ફાટ વખાણ કર્યાં હતા. તેમણે કહ્યું હતું કે આ ચૂંટણીમાં ઈલોન મસ્ક નામનો ‘નવો તારો’ પેદા થયો છે. તેમણે કહ્યું હતું, “તે એક સુપર જીનિયસ છે. આપણે જીનિયસ લોકોનું રક્ષણ કરવું જોઈએ, આપણી પાસે એવા લોકો ઓછા છે. બે અઠવાડિયા પહેલાં તેમણે રોકેટ છોડ્યું હતું અને મેં તેને સલામત રીતે નીચે આવતું જોયું હતું. મને થયું કે આવું ઈલોન જ કરી શકે. ચીન આવું કરી શકે? ના. શું તેના વગર અમેરિકા આવું કરી શકે? ના.”

અમેરિકન પત્રકાર વોલ્ટર આઇઝેકસને મસ્કના જીવન પર એક પુસ્તક લખ્યું છે. પુસ્તકમાં, મસ્ક કહે છે કે તે સ્વભાવથી જુસ્સાદાર છે અને આ જુસ્સો અને દૃઢતા સફળતા મેળવવાની તેની ઇચ્છામાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. તેણે કહ્યું છે, “આ માત્ર પૈસા કમાવાની વાત નથી. આ બધાથી અલગ, કદાચ, વિશ્વમાં પર્યાવરણ સહિત સમસ્યાઓને ઠીક કરવાની ઇચ્છા છે.”

21મી સદીની ટેકનોલોજીની દુનિયામાં, ઇલોન મસ્ક ગંભીર રીતે અભ્યાસ કરવાનું મન થાય તેવું દિલચસ્પ વ્યક્તિત્વ છે. આઇઝેકસનું આ પુસ્તક તેના વ્યક્તિત્વને બરાબર પકડે છે. આ પુસ્તકમાંથી (ઈલોનમાંથી) શીખવા જેવું ઘણું છે, અને ઘણું બધું તો નહીં શીખવા જેવું છે.

ઈલોને 2022માં, ટ્રમ્પ માટે જ ટ્વિટર ખરીદી લીધું હતું. આ પુસ્તકમાં એક જગ્યાએ લખ્યું છે તે મુજબ, તેના ચાર દીકરાઓ સોશિયલ મીડિયાના ગંદા ધંધામાં જવાની વિરુદ્ધમાં હતા. ત્યારે ઈલોને તેમને કહ્યું હતું, “પણ તો પછી આપણે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને 2024માં જીતાડવા માટે કેવી રીતે મદદ કરીશું?”

દક્ષિણ આફ્રિકામાં જન્મેલા આ 53 વર્ષીય ઉદ્યોગપતિએ રિપબ્લિકન પાર્ટીના ઉમેદવાર ટ્રમ્પને જીતવા માટે પોતાનો સમય, જ્ઞાન અને નાણાંનું રોકાણ કર્યું હતું. સામાન્ય રીતે અમેરિકન ઉદ્યોગપતિઓ આવું કરતા નથી. તેઓ પડદા પાછળ રહીને રાજકારણમાં હસ્તક્ષેપ કરવાનું પસંદ કરે છે. 

ઈલોનનું વર્તન અમેરિકન સી.ઇ.ઓ.ના પરંપરાગત અભિગમથી તદ્દન વિપરીત છે. જેમાંથી ઘણા સામાન્ય રીતે માત્ર રાજકીય ભંડોળ એકત્ર કરવા માટે, મોંઘા રાત્રિભોજનની વ્યવસ્થા કરવા માટે અથવા ભવ્ય ઘરોમાં સંભવિત દાતાઓને હોસ્ટ કરવા માટે સક્રિય હોય છે. ઈલોન પહેલો બિઝનેસમેન છે જે, ક્રિકેટની ભાષામાં, રાજનીતિની પીચ પર ફ્રન્ટ ફૂટ પર આવીને રમ્યો છે. તેનું કારણ તેનું અજીબોગરીબ વ્યક્તિત્વ છે. 

તે એસ્પર્જર નામની માનસિક બીમારીથી પીડાય છે, એટલે તેનામાં સોશ્યલ ઇન્ટેલિજીન્સનો અને સહાનુભૂતિનો અભાવ છે. આ સમસ્યાથી પીડાતી વ્યક્તિને કહેવાયેલી અથવા ન કહેવાયેલી વાતોને સમજવામાં મુશ્કેલી થાય છે, તેનું મન કોઈ પ્રકારની માહિતીને પ્રોસેસ કરવામાં સામાન્ય વ્યક્તિ કરતાં અધિક સમય લે છે. આવા લોકોને પોતાની લાગણીઓ વ્યક્ત કરવામાં (અને બીજાઓની સમજવામાં) મુશ્કેલી પડે છે. એસ્પર્જર સિન્ડ્રોમ ધરાવતા ઘણા લોકો સરેરાશ વ્યક્તિ કરતાં કોઈ ચોક્કસ કામમાં સવિશેષ દિલચસ્પી ધરાવતા હોય છે અને તેમાં ખૂબ એકાગ્રતા કરવા સક્ષમ હોય છે. 

તરંગી અને ફાટ ફાટ થતી એનર્જીથી ઉભરાતો ઇલોન, અંગત અને વ્યવસાયિક સંબંધોમાં અત્યંત દહેશતપૂર્ણ છે, પરંતુ તે રિઝર્વ, અત્યંત સ્માર્ટ, આત્મનિરીક્ષણ અને બૌદ્ધિક ક્ષમતા વાળો છે. એ નો-નોન્સેન્સ બોસ છે. તેને ના સાંભળવાની આદત નથી. તેની સાથે દલિલો કરનારા અનેક અધિકારીઓને તેણે કાઢી મૂક્યા છે. તે ટ્રમ્પને પણ ગેટ આઉટ કહે તેવો છે (એમ તો ટ્રમ્પ પણ માથું ભાંગે તેવા છે). એ દરેક કામ જાતે કરે છે. તે તેની ઇલેક્ટ્રિક કાર, ટેસ્લાની ફેક્ટરીમાં ફ્લોર પર સૂઈ જતો હતો. તેણે અવકાશ સંસ્થા નાસા સાથે કરાર કરીને નાગરિકોને અવકાશમાં (અને મંગળ પર) મોકલવાનું બીડું ઝડપ્યું છે.

ઇલોનનું બાળપણ યાતનાભર્યું હતું. તે સ્કૂલમાં લોંઠ છોકરાઓના હાથે માર ખાઈને અને ઘરે દારૂડિયા અને હવસી પિતાના અત્યાચારથી નિર્દયી બની ગયો હતો, જે તેના કામમાં પ્રતીત થાય છે. તે એટલો ભાવશૂન્ય છે કે નિષ્ફળતા કે અવરોધથી પણ વિચલિત થતો નથી, અને તેમાંથી બોધપાઠ લઈને આગળનો રસ્તો બનાવે છે.

તે સ્કૂલમાં હતો, તે સમયે પ્રિન્સિપાલે ચેતવણી આપી હતી કે ઈલોનને સામાજિક માહોલમાં મુશ્કેલી પડશે, કારણ કે વર્ગના અન્ય તમામ વિદ્યાર્થીઓ કરતાં તે નાનો હતો. સ્કૂલમાં તેને કોઈ મિત્ર નહોતા અને જ્યારે તે બીજા ધોરણમાં ભણતો હતો ત્યારે તે એકલો જ રહેતો હતો. વધુમાં, મસ્કની માતાએ આઇઝેકસનને કહ્યું હતું કે જ્યારે તેણે શાળામાં જવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે તે “ખૂબ જ એકલો અને હતાશ થઈ ગયો હતો”.

વોલ્ટર આઇઝેકસને તેમના પુસ્તકમાં ઈલોન મસ્કને, શેક્સપીરિયન નાટ્યકૃતિઓના નાયક તરીકે વર્ણવ્યો છે. તેઓ લખે છે, “શેક્સપીયર આપણને શીખવે છે તેમ, બધા નાયકોમાં ત્રૂટિઓ હોય છે, કેટલીક દુઃખદ હોય છે, અને અમુકને આપણે ખલનાયક તરીકે ગણીએ તેટલી જટિલ હોય છે. તેમણે લખ્યું હતું કે, શ્રેષ્ઠ લોકો પણ તેમની ત્રૂટિઓમાંથી ઘડાયેલા હોય છે.”

(‘બ્રેકીગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 17 નવેમ્બર 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

અભિષેક બચ્ચનની ફિલ્મ ‘ગુરુ’માં તેના પાત્ર ગુરુકાંત દેસાઈનો એક સંવાદ છે. ગુરુકાંત પર કાનૂનોના ઉલ્લંઘન અને અનુચિત રીતે વેપાર કરવાનો આરોપ મુકવામાં આવે છે, ત્યારે તે કહે છે;

“દો કમીઝ એક બીવી ઔર એક સાલે કો લેકર બૉમ્બે આયા થા. સોચા થા બિઝનેસ કરૂંગા. યહાં પહુંચા તો દેખા કી ધંધે કરને કે સારે દરવાજે બંધ થે. વો ખુલતે થે તો સિર્ફ અમીરોં કે લિએ. સરકારી દરવાજે થે યે આપ કે બનાયે હુએ, યા તો લાત માર કે ખુલતે થે યા જી હજુરી કરકે. મૈંને દોનો કિયા. જહાં લાત માર સકતા થા, લાત મારી. જહાં બોલા સલામ દો, મૈંને કહા સલામ લો … મૈં બાપુ નહીં હૂં, મૈં બસ અપના ધંધા કરના જાનતા હૂં. અગર પૈસા બન સકતા થા, તો મૈંને બનાયા હૈ.”

નિર્દેશક મણિરત્નમે, વેપાર-ધંધાનાં મૂલ્યોમાં આવેલા બદલાવને બતાવવા માટે આ ફિલ્મ બનાવી હતી. તે એ વાતને ચિત્રિત કરવા માંગતા હતા કે કેવી રીતે સામાજિક હિત હાંસિયામાં જતાં રહ્યાં છે અને વ્યક્તિગત હિત કેન્દ્રમાં આવી ગયાં છે. મૂડીવાદ અથવા બજારવાદની એક ટીકા એ થાય છે કે તેમાં પૈસા બનાવવા તે એક માત્ર સૌથી મહત્ત્વનો હેતુ ગણાય છે અને તેના માટે જે પણ કરવું પડે તે ઉચિત મનાય છે. 

તાજેતરમાં જેમનું અવસાન થયું તે ઉદ્યોગપતિ રતન તાતા આનાથી સામેના છોર પર ઉભા હતા. તેમણે મૂડીવાદનો સમાજવાદી ચહેરો બતાવ્યો હતો. તેમણે એ સાબિત કર્યું હતું કે ઉદારતા, માનવતા અને નૈતિકતા સાથે પણ પૈસા બની શકે છે. 

ઘણા લોકો એવી દલીલ કરે છે કે બિઝનેસ અને નૈતિકતા વચ્ચે મનમેળ શક્ય નથી. ભારતનો એક મોટો વેપારી વર્ગ માને છે કે આ દેશમાં ચોખ્ખા રહીને ધંધો ન થઇ શકે. ‘ગુરુ’ ફિલ્મનો કેન્દ્રિય વિચાર પણ એ હતો કે પૈસા નિયમોને આધિન રહીને નથી બનતા. પરંતુ રતન ટાટાએ એ સાબિત કર્યું હતું કે નૈતિકતા બિઝનેસમાં સુસંગત છે એટલું જ નહીં, સફળતાપૂર્વક બિઝનેસને જાળવી રાખવા માટે તે અનિવાર્ય પણ છે. 

ભારતીય મૂડીવાદી વર્ગમાં, રતન ટાટાને નૈતિકતા અને સચ્ચાઈના ઠેકેદાર ગણવામાં આવતા હતા. તેમના અવસાનથી જે લાખો લોકોએ દુઃખ અનુભવ્યુ હતું તેની પાછળ મૂળ કારણ તેમનો ‘એથિકલ બિઝનેસ’ હતો.  તેમના અવસાનના સમાચાર આવ્યા, ત્યારે એક મિત્રએ મેસેજ કર્યો હતો, જેમાં લાખો લોકોના દિલની વાત હતી: 

“છઠ્ઠી પેઢીએ પણ જેની સાથે લેવાદેવા નથી, જેને કદી સપનાંમાં પણ મળ્યા નથી, માત્ર તેમના વિશે વાંચ્યું અને જોયું હોય તેવા રતન ટાટાના જવાથી કેમ ‘કંઈક સારું ન થયું’નો ભાવ લાખો લોકોમાં જોવા મળતો હશે? શું ભલમનસાઈ, ઉદારતા, માનવતા, સાદાઈનો આ પ્રભાવ હશે?” 

એક શાયરની પંક્તિ છે : હર જગહ ઈત્ર હી નહીં મહકા કરતે, કભી કભી શખ્સિયત ભી ખુશ્બૂ દે જાતી હૈ. ટાટા માટે આ લાઈન એકદમ બંધ બેસે છે. ઉદ્યોગપતિઓ અને અમીરો તો ઘણા છે, પણ 140 કરોડ લોકોના દેશમાં, જેમના જવાથી સામાન્ય લોકો વ્યથિત થઈ જાય તેવા કેટલા? ટાટાના  અવસાનના સમાચાર આવ્યા, ત્યારે મુંબઈ-ગુજરાતના અનેક ગરબા સ્થગિત થઈ ગયા હતા અને તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી. આવું માન કેટલાને?

બહુ ઓછા ઉદ્યોગપતિઓ લોકોનાં જીવનને, સીધી કે આડકતરી રીતે, પ્રભાવિત કરી શકે છે. ટાટા એમાંથી એક હતા. તેનું કારણ એ હતું કે તે સુદૂર સ્વર્ગમાં બેઠેલા કોઈ અમીર સેલિબ્રિટી નહોતા, પણ લોકોની વચ્ચે રહેતા અને પોતીકા લાગતા ઇન્સાન હતા. ઉદ્યોગ જનતાનું, જનતા દ્વારા અને જનતા માટેનું સાહસ છે એવું પ્રતીત કરવાના ટાટા પહેલા ઉદ્યોગપતિ હતા. 

તે મોટા માણસ નહોતા, બલ્કે તેમણે લોકોને મોટા હોવાનો અહેસાસ કરાવ્યો હતો. એકવાર તે કોઈને કહ્યા વગર બે વર્ષથી બીમાર કર્મચારીની ખબર જોવા માટે પૂણે પહોંચી ગયા હતા. એકવાર તે નેનો કાર લઈને હોટેલ તાજના એક કાર્યક્રમમાં ગયા હતા. એકવાર ફ્લાઇટમાં બિઝનેસ ક્લાસ છોડીને ઇકોનોમી ક્લાસમાં યાત્રા કરી હતી.

તેમની અંગત અને વ્યવસાયિક ફિલોસોફી ચાર બાબતો પર ટકેલી હતી : નિષ્ઠા, નૈતિકતા, કરુણા અને સેવા. આ એક જ બાબત તેમને બીજા ઉદ્યોગપતિઓ કરતાં જુદા પાડતી હતી. ટાટા જેવી કેટલી બ્રાન્ડ વિશ્વાસ સાથે જોડાયેલી છે?

રતન આધ્યાત્મિક ગુરુ નહોતા. પરંતુ તેનાથી ઉતરતા પણ નહોતા. તેમની વાતોમાં, કિસ્સા-કહાનીઓમાં પ્રેરણાદાયી વાતો હતી. ભારતમાં એવા કેટલા ઉદ્યોગપતિ છે, જેમણે અછડતાં કહેલી વાતો અવતરણો બનીને લોકોમાં લોકપ્રિય થઇ હોય! તેઓ અચ્છા બિઝનેસમેન હતા, પરંતુ બીજા જેવા નફાખોર નહોતા. કદાચ આ જ કારણ છે કે જ્યારે રાજકીય ઝપાઝપીમાં ઉદ્યોગપતિઓ પર કાદવ ફેંકવામાં આવે છે, ત્યારે રતન ટાટાનું દામન શુદ્ધ રહ્યું હતું. 

મૂડીવાદ ખરાબ છે એવું જે કહે છે (જે મહદ્દ અંશે સાચું પણ છે), તેમણે રતન ટાટાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. મૂડીવાદનો સમાજવાદી ચહેરો જોવા મળશે. તેમને “પર્સનલ વેલ્થ”માં દિલચશ્પી નહોતી. તેમની 65% કમાણી સમાજ સેવામાં જતી હતી. આ કારણથી જ, તેમનું નામ ક્યારે ય “સૌથી અમીર” ઉદ્યોગપતિઓની સૂચિમાં આવ્યું નહોતું. 

તેમણે સંપત્તિનું વરવું પ્રદર્શન નહોતું કર્યું. તે પોતાને ટાટા ગ્રુપના માલિક નહીં, ટ્રસ્ટી ગણતા હતા. આ વાત નાનીસૂની નથી, કારણ કે પૈસા કમાવાનો આપણે એક જ અર્થ કરીએ છે; મને મન થાય તેમ વાપરું, મારા છે. એટલા માટે ટાટા કહેતા ગયા હતા કે મારું અવસાન થાય ત્યારે ગ્રુપ કંપનીઓમાં રજા જાહેર ના કરતા, કારણ કે લાખો પરિવારો કામ પર નભે છે. 

અબજોનું સામ્રાજ્ય હોય, છતાં “આ મારું નથી” એવી ભાવના સાથે જીવવું (અથવા કંપનીના હેડક્વાટર “બોમ્બે હાઉસ”માં મુંબઇનાં રખડતાં કૂતરાં માટે આશ્રય સ્થાન બનાવવું) એ કેવી મોટી સમૃદ્ધિ હશે! વિશ્વના છ ખંડોમાં 100થી વધુ દેશોમાં તેમની 30થી વધુ કંપનીઓ ફેલાયેલી હતી, પરંતુ તેઓ સાદું જીવન જીવતા હતા.

દુનિયાની સૌથી સસ્તી ટાટા નેનો કાર, ભલે નિષ્ફળ ગઈ, પણ ભારતના સામાન્ય માણસો અને તેમની ભાવનાઓને કેન્દ્રમાં રાખવાની ટાટા ગ્રુપની નીતિનું સૌથી ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. તેને લઇને, ટાટાના આ શબ્દમાં એ વાતની પ્રતિતી છે કે કેમ તેમના જવાથી લાખો લોકોને ઉદાસી મહેસૂસ થઈ:

“મને યાદ છે, મેં એકવાર મુંબઈના ભારે વરસતા વરસાદમાં, ૪ લોકોના એક પરિવારને મોટરસાઇકલ પર બેસીને જતો જોયો હતો. ત્યારે મને થયું કે જે પરિવારો વિકલ્પોના અભાવે જીવનનું જોખમ ઉઠાવે છે, તેમના માટે માટે કંઈક કરવું જોઈએ. અમે નેનો લૉન્ચ કરી, ત્યારે અમારી કોસ્ટ વધી ગઈ હતી, પરંતુ મેં સસ્તી કારનું વચન આપ્યું હતું, અને અમે એ પાળી બતાવ્યું. પાછળ વળીને જોઉં છું તો, મને આજે પણ તે કારનું અને તેને બનાવાના નિર્ણયમાં આગળ વધવાનું ગૌરવ છે.”

જો ભારતના નિર્માણમાં ઋષિ-મુનિઓ અને સંતોના યોગદાનને શ્રેય આપવામાં આવતું હોય, તો રતન ટાટા જેવા ઉદ્યોગપતિનું પણ તેમાં એવું જ યોગદાન છે. જેમણે મૂલ્ય આધારિત મૂડીવાદને નવી રીતે પરિવર્તિત કરીને સમાજમાં લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. એટલું જ નહીં, તેમણે પોતાના બિઝનેસ સ્વચ્છ અને પારદર્શક સિદ્ધાંતોની એવી રેખા દોરી, જેને ભૂંસી નાખવી મુશ્કેલ છે. તેમના જવાથી ભારતમાં “એથિકલ બિઝનેસ”નો એક યુગ પૂરો થયો છે. ભ્રષ્ટાચાર અને અમીર-ગરીબની વિકરાળ ખાઈમાં જીવતા આ દેશના સામાન્ય લોકોને એ નૈતિકતાની કમી સાલી રહી છે. 

(પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 20 ઑક્ટોબર 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર