ગુજરાતની ચૂંટણીનાં પરિણામોનાં ઘણા પ્રકારે વિશ્લેષણ થઈ રહ્યાં છે, તેમાં એક ઉમેરો.

વિધાનસભા અને લોકસભા, બંનેની ચૂંટણીઓના આંકડા જોઈએ તો ૧૯૮૦માં ભા.જ.પ.ની શરૂઆતથી માંડીને તાજેતરની આ ચૂંટણી સુધી પાંચ-દસની આઘીપાછી ના ગણીએ તો એ પક્ષનો દેખાવ સતત બળવત્તર થઈ રહ્યો હતો, તે માત્ર એક જ વાર બરોબર ઝાટકો આવ્યો હતો ૨૦૦૪માં. ત્યારે છવ્વીસ બેઠકોમાંથી ભા.જ.પ.ને ૧૪ અને કૉંગ્રેસને ૧૨ મળી હતી. દેખીતો બે, પણ એક રીતે જોઈએ તો એક જ સીટનો ફરક. પોરબંદરમાં વિઠ્ઠલ રાદડિયા (૫૭૦૩) કે વડોદરામાં સત્યજીત ગાયકવાત (૬૬૦૩) પાતળી સરસાઈએ હાર્યા ના હોત તો ૧૩ : ૧૩ પરિણામ આવત. (એમ તો ભા.જ.પ.ના દિલીપ સાંઘાણી અમરેલીમાં ૨૦૩૦ મતે હારેલા, પણ આ તો એક દલીલનો દાખલો છે.) આજના વિજેતાઓમાંથી નીતિન પટેલ મહેસાણામાં હારેલા, આજના હારેલાઓમાંથી તુષાર ચૌધરી એ વખતે માંડવીથી જીતેલા.

૨૦૦૪નો ઉનાળો યાદ કરીએ તો આવા ઝટકાનો કોઈ મૂડ દેખાયો નહોતો. ચૂંટણી ભલે લોકસભાની હતી, નરેન્દ્ર મોદીની લોકપ્રિયતા ટોચ પર હતી. ગુજરાતનો કારભાર – ઉમેદવારની પસંદગીથી લઈને પ્રચાર-અભિયાન સુધી – મોદીજીએ જ સંભાળ્યો હતો. વાજપેયી સરકાર પણ કોઈ વિશેષ રીતે અ-લોકપ્રિય નહોતી. તો એ ઝાટકો કેમ આવ્યો હશે? એક જ ખુલાસો બેસે છે. પ્રજામાં કોઈ પણ સરકાર માટે તથાકથિત મધુરજનીગાળા પછી નાનોમોટો અસંતોષ કે પછી સાવેસાવ રોષ રહેતો હોય છે. મોદી એનો લાભ ઉઠાવવામાં માહેર છે, પણ જ્યારે ગાંધીનગર અને દિલ્હી, બંને જગ્યાએ ઠીકઠીક સમયથી ભા.જ.પ.નું શાસન હોય, ત્યારે એ રોષને બીજે વાળવો અઘરો પડે. ભાષણોમાં ગુસ્સો હોય તો જુસ્સો આવે, પણ એક પછી એક યોજનાઓની સિદ્ધિઓની વાત કરવી પડે ત્યારે, જેમ આ ચૂંટણીમાં જોયું તેમ, ખુરશીઓ ખાલી રહી જાય. અલબત્ત, પછી તમે કાલ્પનિક, અકાલ્પનિક કે અકલ્પનીય પ્રસંગો યાદ કરાવીને પ્રજાનો ગુસ્સો બીજે વાળવાના પ્રયત્ન કરી શકો છો. (મોરબીમાં ઇન્દિરા ગાંધીએ, બોલો, નાક પર રૂમાલ રાખેલો, ૧૯૭૯માં.)

એટલે, આ ખુલાસો બંધ બેસે છે એનો તાળો જોઈતો હોય તો આ રહ્યો. છવ્વીસમાંથી ૧૪ બેઠક એટલે ૫૪.૮૯ ટકા. હવે ૧૮૨ બેઠકના એક્‌ઝેક્ટ ૫૪.૮૯ કાઢો તો શું જવાબ આવે છે ? ૯૮ બેઠકો.

૨૦૧૯માં, ગુજરાત ભા.જ.પ.ને કેટલી સીટ આપે એવું લાગે છે ?

નવી દિલ્હી

E-mail: ashishupendramehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 જાન્યુઆરી 2018; પૃ. 07 

ઇટ્સ ડિફરન્ટ ધીસ ટાઈમ, જિજ્ઞેશ મેવાણી પણ એ જૂની અને જાણીતી લીટીનું પુનરાવર્તન કરે છે કે ગુજરાતમાં આ બાબતની જે દલિત-ચળવળ છે તે અલગ જ છે. રાજ્યમાં તાજેતરનાં વર્ષોમાં અનેક નાગરિક-ચળવળો ચાલી અને અમુક એના હેતુ સાધવામાં સફળ પણ થઈ, છતાં લાંબા ગાળાની અસર છોડવામાં સહુ નિષ્ફળ ગઈ. જિજ્ઞેશ માને છે કે દલિત – આંદોલનનું ભવિષ્ય ઉજળું છે. “આ ટિપિકલ દલિત-આંદોલન નથી, અમે કાસ્ટ અને ક્લાસ બંનેને સાથે લાવ્યા છીએ. અમને અત્યાર સુધીમાં જેના પ્રતિસાદ મળ્યો છે, તેના પરથી પણ સ્પષ્ટ છે કે તમારે સામાજિક ન્યાયના પ્રશ્નોની સાથે-સાથે આર્થિક પ્રશ્નો પણ ઉઠાવવા પડશે. જિજ્ઞેશ જે વાત કરી રહ્યો છે તે, અલબત્ત, રાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ આ વર્ષે આગળ આવી છે. ખાસ કરીને, હૈદરાબાદ યુનિવર્સિટીમાં દલિત વિદ્યાર્થી રોહિત વેમુલાની આત્મહત્યા અને જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સિટીના ડાબેરી વિદ્યાર્થી નેતા કન્હૈયાકુમારની આપવીતી પછી આંબેડકર અને માર્ક્સના અનુયાયીઓએ હાથ મિલાવ્યા છે અને સત્તાધારી ભાજપની હિન્દુત્વ વિચારધારા સામે સૌથી મોટો પડકાર ઊભો કર્યો છે.”

૨૦મી ઑગસ્ટે જિજ્ઞેશ દિલ્હી આવ્યો, બપોેરે પ્રેસક્લબમાં પત્રકારો અને કાર્યકર્તાઓ સાથે વાતચીત કરી, રાત્રે જે.એન.યુ.માં વિદ્યાર્થીઓ સાથે વાતચીત કરી અને બીજો દિવસ પૂરો વિવિધ સંગઠનોને આપ્યો. પ્રેસક્લબમાં મીડિયા સ્ટડીઝ ગ્રૂપે એક જ દિવસમાં પત્રકારપરિષદનું આયોજન કર્યું હતું, પણ ઘણી મોટી સંખ્યામાં પત્રકારો આવ્યા હતા. એકાદ કલાકની વાતચીત પછી ઇન્ટરવ્યૂ ચાલ્યા. મારો વારો બે કલાક પછી આવ્યો.

૧૧મી જુલાઈએ ઉના પાસે મોટા સમઢિયાળામાં ચાર દલિતોને બની બેઠેલા ગૌરક્ષકોએ બેરહેમ માર માર્યો અને પછી એની વીડિયો ઉતાર્યો, એ પછી શરૂ થયેલું આંદોલન સવા-દોઢ મહિના પછી પણ ગુજરાતના ખૂણેખૂણે આગળ વધી રહ્યું છે, એનું કારણ શું? જિજ્ઞેશ કહે છે કે ઘણાં વર્ષોથી દબાયેલા અનેક પ્રશ્નો એકસાથે બહાર આવી રહ્યા છે. “નરેન્દ્ર મોદીનાં ૧૨ વર્ષનાં શાસન દરમિયાન દલિતો પર અત્યાચારીની ૧૪,૫૦૦ ઘટનાઓ બની. ૫૫,૦૦૦ લોકો હજુ માથે મેલું ઉપાડે છે. ૧૫૯૦ ગામોમાં હજુ દલિતો અસ્પૃશ્ય ગણાય છે. દલિત-અત્યાચારના કેસોમાંથી માત્ર ત્રણ ટકામાં જ સજા થઈ છે…” તે બીજા આંકડા, હકીકતો અને વિગતો ટાંકે જાય છે. આમ તો લાલકિલ્લાથી પણ સેળભેળવાળા દાવાઓ આવતા હોય છે, પણ જિજ્ઞેશ દરેક આંકડા માટે સરકારી અહેવાલ કે આર.ટી.આઈ. જવાબ કે નવસર્જન જેવી સંસ્થાના સર્વેક્ષણનો હવાલો આપે છે.

“હવે મોદી કહે છે કે ‘દલિતોને નહીં, પહેલાં મને ગોળીએ દો’, પણ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨માં થાનગઢમાં પોલીસે ત્રણ દલિતોને એકે-૪૭ થી ઠાર માર્યા હતા, ત્યારે મોદી વિવેકાનંદયાત્રામાં માત્ર ૧૭ કિ.મી. જ દૂર હતા, છતાં પીડિત પરિવારોને મળવા ગયા નહોતા. થાનગઢકાંડમાં સી.આઈ.ડી.એ ત્રણમાંથી બે એફ.આઈ.આર.ને ચાર્જશીટમાં બદલવાની ના પાડી છે. હવે ઉનાની ઘટનામાં આનંદીબહેન પટેલે સી.આઈ.ડી.ને તપાસ સોંપી છે, તો એનું શું પરિણામ આવશે તે વિચારી શકે છે.”

ઉના દલિત-અત્યાચાર લડતસમિતિના નેજા હેઠળ જિજ્ઞેશ અને બીજા નાગરિક નેતાઓએ અમદાવાદથી ઉના સુધીની પદયાત્રા કરી અને ૧૫મી ઑગસ્ટે સમાપનસભામાં રાજ્ય સરકાર સમક્ષ દસ માગણીઓ રજૂ કરી. એમાં સૌથી મહત્ત્વની છે દર દલિત-પરિવારને પાંચ એકર જમીનની ફાળવણીની માગણી. જિજ્ઞેશનું કહેવું છે કે ૧૫ સપ્ટેમ્બર સુધીમાં સરકાર તરફથી જવાબ નહીં મળે, તો રેલ રોકો આંદોલન કરવામાં આવશે. “અમે જેલમાં જવા તૈયાર છીએ.”

પણ દરેક દલિત-પરિવારને પાંચ એકર જમીન આપવી શક્ય છે? “શક્ય પણ છે અને વહેવારુ પણ છે. રેવન્યૂ લૉમાં એવી જોગવાઈ પણ છે. સરકાર પાસે ગામેગામ ઘણા મોટા પ્રમાણમાં ખરાબાની જમીન છે. સરકાર લૅન્ડસિલિંગ ઍક્ટની જોગવાઈ પણ લાગુ પાડી શકે છે. ભૂદાન ચળવળમાં મળેલી ૫૦,૦૦૦ ઍકર જમીનની વહેંચણી પણ બાકી છે. એ પછી પણ જરૂર પડે તો સરકાર જમીન ખરીદીને પણ આપી શકે છે, એસ.સી. સબ-પ્લાનમાં એની પણ જોગવાઈ છે. મુદ્દો એ છે કે સરકાર અંબાણી-અદાણીને જમીન આપી શકે છે, તો દલિતોને કેમ નહીં?”

સત્ય માગણીઓમાં તમામ સફાઈ-કર્મચારીઓને નોકરીમાં કાયમ કરવા અને તેમાં મહિલાઓને – ખાસ કરીને વિધવા અને અપંગ બહેનોને પ્રાથમિકતા આપવાની માંગ છે. અત્યાર સુધી તો સરકાર તરફથી કોઈ જવાબ આવ્યો નથી અને જિજ્ઞેશનું કહેવું છે કે “ગેરબંધારણીય માગણીઓ પર પણ સરકાર પટેલો સાથે વાતચીત કરી શકતી હોય, તો અમારી સાથે કેમ નહીં?”

જો સરકાર જવાબ જ ન આપે અને આંદોલન નિષ્ફળ જાય તો? જિજ્ઞેશ આ વાતને જરા જુદી રીતે જુએ છે : “આ આંદોલન નિષ્ફળ જઈ શકે જ નહીં. જુલાઈના મહાસંમેલનમાં ૫૦,૦૦૦ દલિતોએ મેલાં કામ નહીં કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી, એ કોઈ નાનીસૂની વાત છે? ઘણા પરિવારોને મૃત ગાયનું ચામડું ઉતારવામાં મહિને દોઢ-બે લાખની આવક હતી. તે લોકોએ પણ આ પ્રતિજ્ઞા લીધી. બાબાસાહેબ આંબેડકરે એક સમયે દલિતસમાજ માટે આ જ સલાહ આપી હતી, એ યાદ કરીએ તો લાગે કે ગુજરાતમાં જે બની રહ્યું છે, તે સામાજિક ક્રાંતિની શરૂઆત જેવું છે.

“ગામેગામ લોકોએ સૂત્ર ઉપાડી લીધું છે કે ‘ગાય કી દૂમ આપ રખો, હમેં હમારી જમીન દો’. મોદીએ ‘કર્મયોગ’ નામના એમના પુસ્તકમાં એવું લખ્યું છે કે દલિતોને મેલાં કામ કરવામાં આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ થતી હોવી જોઈએ. હવે અમે તો મરેલાં જાનવર ઉઠાવવાનું બંધ કર્યું છે. હું મોદીજીને આધ્યાત્મિક અનુભવ કરવાનું આમંત્રણ આપું છું.” (પત્રકાર – પરિષદમાં જ્યારે જિજ્ઞેશે આ વાત કહી, ત્યારે ઠીકઠીક સંખ્યામાં પત્રકારોએ એમની નોટબુક ખોળામાં મૂકીને જોરજોરથી તાળીઓ પાડી હતી.)

જિજ્ઞેશ કહે છે કે જેમ આ આંદોલન ટિપિકલ દલિત-આંદોલન નથી તેમ તે પણ ટિપિકલ દલિતનેતા નથી. પાંત્રીસ વર્ષના આ યુવાનનું અત્યાર સુધીનું કામ દલિત સિવાયના અન્ય સમાજો અને સામાજિક સિવાયની અન્ય સમસ્યાઓ સાથે રહ્યું છે. અસારવાના એક નીચલા મધ્યમવર્ગના પરિવારમાં જન્મેલા જિજ્ઞેશ માટે સમાજકારણ શીખવાની શરૂઆત હ.કા. ઉર્ફે એચ.કે. કૉલેજથી થઈ. ‘ખાસ કરીને (સંજય શ્રીપાદ) ભાવેસાહેબે વાંચવા-લખવામાં માર્ગદર્શન આપ્યું. પછી મહેન્દ્ર મેઘાણીના નામનો પરિચય થયો. ભાવેસાહેબના લીધે ‘નિરીક્ષક’, ‘ભૂમિપૂત્ર’, ‘નયામાર્ગ’ અને દલિત-પત્રિકાઓ વાંચતો થયો.” (સૌરાષ્ટ્રમાં ખેડૂતોની આત્મહત્યાના વિશે જિજ્ઞેશે સ્થળ પરથી તૈયાર કરેલા અહેવાલ ચારેક વર્ષ પહેલાં ‘નિરીક્ષક’માં પ્રસિદ્ધ થયા હતા.) એચ.કે. કૉલેજમાં બીજા પ્રાધ્યાપક હતા સૌમ્ય જોષી, જેમના નાટક, ‘દોસ્ત, ચોક્કસ અહીં એક નગર વસતું હતું’ – થી પણ જિજ્ઞેશ પર ઘણી અસર પડી. પછી વિવિધ સામાજિક સંસ્થાઓ અને નાગરિક અભિયાનો સાથે સંકળાવાનું બન્યું. જિજ્ઞેશે ચુનીભાઈ વૈદ્ય, ઇલાબહેન પાઠક અને ગિરીશ પટેલ સાથે કામ કર્યું છે. વચ્ચે ૨૦૦૪થી ત્રણેક વર્ષ માટે ‘અભિયાન’ સાપ્તાહિકમાં નોકરી માટે મુંબઈ જવાનું થયું, અમદાવાદ પરત આવ્યા પછી મુકુલ સિંહાના જનસંઘર્ષમંચ સાથે કામ કર્યું. મુકુલ સિંહા આમ તો ૨૦૦૨ના રમખાણપીડિતો માટે કોર્ટકેસો લડતા વધુ  જાણીતા થયા. પણ મૂળે તેઓ ટ્રેડ યુનિયન ચળવળમાં હતા અને એમની પાસેથી પ્રેરણા લઈને જિજ્ઞેશે સફાઈ કર્મચારીઓનાં પણ યુનિયન બનાવ્યાં.

આ પશ્ચાદભૂમિકા આપવાનો હેતુ એ છે કે જિજ્ઞેશનું કાર્યક્ષેત્ર દલિત-વર્તુળની બહાર પણ રહ્યું છે અને માટે તે બહોળા પ્રશ્નોથી સારી રીતે વાકેફ છે. ‘હવે અમે દલિત-મુસ્લિમ એકતા પર કામ કરી રહ્યા છીએ. અમે આર્થિક પ્રશ્નો ઉપાડી રહ્યા છીએ. હું આ આંદોલનને ટિપિકલ દલિત – આંદોલનથી આગળ લઈ જઈને સર્વ સમાવેશી (ઇન્ક્લુઝિવ) બનાવવા માંગું છું. એટલે જ ગુજરાતમાં અમુક દલિતસંસ્થા-વર્તુળોમાં મારી ટીકા પણ થઈ રહી છે.’

એ રાહે ઉના-આંદોલનનો હવે તો પડાવ સ્પષ્ટ છે. ‘વિધાનસભાએ નવો જમીનસંપાદન કાયદો પસાર કર્યો છે, જેમાં ખેડૂતોની જમીન છીનવી લેવાનું સરળ બનાવાયું છે. અમે તેની સામે કિસાન-આંદોલન કરીશું. ભવિષ્યમાં અમે આને બધા વંચિતોનું આંદોલન બનાવીશું.’

e.mail : ashishupendramehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 સપ્ટેમ્બર 2016; પૃ. 03-04

પ્રિય દીકરી,

હમણાં તું મને જે.એન.યુ. પ્રકરણ પૂછી રહી હતી. નવ વર્ષની ઉંમરનું કોઈ બાળક રાજકારણ-સમાજકારણ વિશે પૂછે, તો કોઈને નવાઈ લાગે પણ ખરી. અલબત્ત, તેં આ વાત પૂછી, કારણ કે તને ખબર છે કે જે.એન.યુ. મારી માતૃસંસ્થા છે. જે.એન.યુ. પ્રકરણ વિશે સાદા પ્રશ્નના સાદા જવાબ આપી શકાય એમ છે અને આમે ય ટીવીથી લઈને સોશિયલ મીડિયા સુધી બધે સાદા બાળસહજ જવાબો અને પ્રત્યાઘાતો ચાલી જ રહ્યા છે. પણ આ પ્રકરણમાં ઘણીઘણી વાતો એવી પણ સંકળાયેલી છે જે સમાજકારણનાં મુખ્ય મૂલ્યોને સ્પર્શે છે. માટે મને એમ લાગે છે કે તારા સાદાસીધા પ્રશ્નનો લખીને વિગતવાર જવાબ આપું તો ભવિષ્યમાં તારી સમજ વધે, ત્યારે તું આ વાંચીને વિચારી શકે છે.

આમ તો એવું કહેવાય છે કે માબાપ પોતાનાં અધૂરાં સપનાં સંતાનો પૂરાં કરે એવા અભરખા રાખતા હોય છે. મારી એવી કોઈ ચોક્કસ ઇચ્છા નથી કે એક દિવસ તું જે.એન.યુ.માં જઈને ભાષાવિજ્ઞાન ભણીને પી.એચ.ડી. કરે. તું બીજો કોઈ વિષય, બીજી કોઈ સંસ્થા કે બીજી જ કોઈ કારકિર્દી લઈ શકે છે. અહીં હું વાત જે.એન.યુ.ની કરું છું ત્યારે એટલી આશા રાખું છું કે આ સંસ્થાને વિશિષ્ટ બનાવતી દરેક વાત – લોકશાહી, સમાનતા અને ક્રિટિકલ એટિટ્યૂડ અથવા પ્રશ્નાર્થચિહ્‌નવાળો અભિગમ – દસ વરસ પછી યથાવત્‌ રહ્યો હશે. બહુ વર્ષો પહેલાં જ્યારે તારા નાના સાથે પરિવાર-સંબંધ નહોતો, ત્યારે એમની સમક્ષ જાતપરિચયમાં મેં કહેલું કે જે.એન.યુ.માં ભણું છું. એમણે કહેલું કે આપણે નિરાંતે બેસીને તમારા પિયરની વાત કરવી છે. તો, મૂળે આ પત્ર મારા પિયરની વાત છે.

મને જે.એન.યુ.માં ઍડ્‌મિશન મળ્યું એ પછીના દિવસોમાં ઑફિસમાં બે સાથીમિત્રોએ આ જગ્યા વિશે સલાહસૂચનો આપેલાં. એ બંને કૅમ્પસમાંથી હાલમાં જ બહાર નીકળીને પત્રકારત્વમાં આવેલા. બેમાંથી એકે મને સ્પષ્ટ પૂછેલું કે તું કૉમ્યુિનસ્ટ તો નથીને? આજે એક બહુ મોટા છાપામાં બહુ મોટા પદે પહોંચેલા આ ભાઈની સલાહ હતી કે ડાબેરીઓ અને એમનાં મોરચા સરઘસોથી દૂર જ રહેજે અને બસ મસ્તમજા કરજે. પણ કેમ્પસમાં પહોંચ્યા પછી લાગ્યું કે પોલિટિક્સથી દૂર રહેવું મુશ્કેલ છે. થોડા વખતમાં હું દરેક ધરણા, સરઘસ અને મશાલયાત્રામાં આગળ નહીં, તો છેવાડે પણ ચાલતો થઈ ગયો. અને એની પણ મજા મસ્ત જ હોય છે એવું લાગ્યું.

શરૂઆતના મહિનાઓમાં હું નવોદિતના ઉત્સાહ સાથે દરેક પ્રકારના રાજકીય પ્રસંગમાં પહોંચી જતો. હૉસ્ટેલના વૉટરકુલર પર, ચાના ગલ્લે, બધે જાહેરાતો લગાડેલી હોય કે આજે રાત્રે કઈ હૉસ્ટેલની મેસમાં ડિનર પછી કોણ પ્રવચન આપવા આવવાનું છે. એ.બી.વી.પી. તરફથી ગોવિંદાચાર્ય કે અરુણ શૌરીનું પ્રવચન હોય કે પછી એસ.એફ.આઈ. તરફથી પ્રકાશ કરાત કે સીતારામ યેચૂરીનું પ્રવચન હોય કે એન.એસ.યુ.આઈ. તરફથી મણિશંકર ઐયર કે જયરામ રમેશનું પ્રવચન હોય. ચારે દિશામાંથી સારા વિચારો માટે મેં બારીઓ ખોલી દીધેલી. ત્યાં સુધી હું ડાબેરી-જમણેરી સૌ વિચારધારાઓ સમજવા માટે મોકળા મને તૈયાર હતો. થોડા મહિનામાં એટલી સમજ આવી કે એ.વી.બી.પી.ના પ્રસંગોમાં જવાની જરૂર નથી. આમે ય જમણેરી વિચારધારાઓ (હિંદુ કે અન્ય) બૌદ્ધિક ભાથું બાંધવામાં બહુ વિશ્વાસ રાખતી પણ નથી.

ડાબેરી મોરચે પણ એવું તો નહોતું કે મેં જઈને કોઈ સંસ્થાનું સભ્યપદ લઈ લીધું. એસ.એફ.આઈ. કોઈ મુદ્દા પર ધરણાં કરે અને એ મુદ્દે સંવેદના જણાય તો હું ચોક્કસ ભાગ લેતો. અને એનું રાજકારણ ક્યારેક લોકરંજક લાગે ત્યારે કોમરેડ મિત્રોને એ વિશે સવાલ પૂછતો. ‘આઇસા’ માટે ચંદા-કલેક્શન પણ કરતો અને ક્યારેક એનું રાજકારણ તકવાદી થાય ત્યારે એની સામે પૅમ્ફલેટ છપાવીને વહેંચવા માટે ફાળો પણ આપતો.

આમ તો (ગાંધીજીને બાદ કરીને વાત કરીએ તો) કોઈ પણ વિચારધારા એવી નથી કે જેની મહાનતા સિદ્ધ થઈ ગઈ હોય અને જેની પદ્ધતિમાં કંઈ ટીકા કરવા લાયક ન હોય. ડાબેરીઓ કોઈ દૂધના ધોયેલા તો છે નહીં. ભારતમાં અને બહાર એમનો ઇતિહાસ પણ ભ્રષ્ટાચાર, હિંસા અને શુદ્ધ ટાંગખેંચ રાજકારણથી ભરેલો છે. કોલકાતા કે કેરળમાં તૈયાર થયેલા ડાબેરી વિદ્યાર્થીનેતાઓ એ.બી.વી.પી.ના ‘લૂમ્યન’ નેતાઓથી પાછળ રહી જાય એવા નથી. છતાં – અને અહીં જે.એન.યુ.ની વિશેષતાની વાત આવે છે – આ કેમ્પસમાં એ.બી.વી.પી.ના આગમન પહેલાં હિંસા નહોતી અને પછી પણ મારામારીના કિસ્સામાં ડાબેરીઓએ માર ખાધો છે, હાથ ઉપાડ્યો નથી. ભારતનાં ઘણાં કૅમ્પસમાં અલગ અલગ સમયે હિંસાનું જે વાતાવરણ રહ્યું છે, તેની સામે જે.એન.યુ. અદ્દલ ગાંધીવાદી રહ્યું છે. કારણ કે, જમણેરી વિચારધારાથી ઊલટું, ડાબેરી વિચારધારા કમસેકમ આ એક મર્યાદિત દાયરામાં – તર્ક, સત્ય અને સંવાદમાં માને છે. દાખલો આપું. હું યેચુરીના પ્રવચનના અમુક મુદ્દાની મજાક ઉડાવતો હતો, એ એસ.એફ.આઈ.ના મિત્રોએ એમના નેતાઓ સુધી પહોંચાડી. તો એક દિવસ વહેલી સવારે જ્યારે હું પૂરો જાગ્યો પણ નહોતો ત્યારે પૂરી કમિટી, બધા હોદેદ્દારો આવી પહોંચ્યા અને મને વિનંતી કરી કે એક પછી એક વિવેચન કહેતા જાવ અને અમને ખુલાસો કરવા દો. એ.બી.વી.પી. તરફથી આવી મુલાકાતોના દાખલા ઓછા છે.

જે.એન.યુ. પહેલાં, અમદાવાદમાં, મારે માટે પોલિટિક્સનો અર્થ, રાજકીય પ્રશ્નો સાથે સંકળાવાનો અર્થ બહુ સીમિત હતો : ઑફિસમાં લોકો સાથે મંડલ-કમંડલની ચર્ચાઓ કરવી કે ચા પીતાં-પીતાં શામલાલ ગિરિલાલનાં લખાણોની ચર્ચા કરવી. જે.એન.યુ.માં આવ્યા પછી મને પોલિટિક્સનો એટલે કે રાજકારણ-સમાજકારણના પ્રશ્નો સાથે સંકળાવાનો અર્થ સમજાયો. (આ લાઇનમાં જે.એન.યુ.ની કોઈ ઇજારાશાહી નથી, અલબત્ત બીજાઓને બીજી સંસ્થાઓ અને અભિયાનોમાં એ અર્થબોધ લાધ્યો છે.)

જે.એન.યુ. કદાચ એકમાત્ર એવી સંસ્થા છે જ્યાં સ્ટુડન્ટ્‌સ યુનિયનની ચૂંટણીઓનું પૂરેપૂરું સંચાલન વિદ્યાર્થીઓ જાતે જ કરે છે. દર વર્ષે ઑક્ટોબર-નવેમ્બરમાં ચૂંટણીની એક પૂરી મોસમ ચાલે છે. એમાં સક્રિય રસ લઈએ ત્યારે પહેલી વાર એવું ભાન થાય છે કે લોકશાહી ખરેખર શું છે. પહેલાં આવે પૅમ્ફ્‌લેટો અને પોસ્ટરો, જેમાં કૅમ્પસની ચાર કે પાંચ પાર્ટીઓ હૉસ્ટેલ, એલોટમેન્ટ કે મેસ ફીથી લઈને અનામત પ્રથા કે અર્થતંત્ર સુધીના બધા મુદ્દાઓ પર પોતાના વિચાર રજૂ કરે છે. એ વાંચીને વિદ્યાર્થીઓ અંદરોઅંદર ચર્ચા કરે. પછી શરૂ થાય ચૂંટણી-પ્રવચનો, જેમાં દરેક પાર્ટીના રાષ્ટ્રીય નેતાઓ એમનો પક્ષ રજૂ કરે છે, અને પ્રવચનના અંતે મુક્તપણે સામા પ્રશ્નો થઈ શકે છે. દરમિયાન ઉમેદવારો હૉસ્ટેલોમાં રૂમે રૂમે જઈને રજૂઆતો કરે છે અને સામે પ્રશ્નોના જવાબ પણ આપે છે. પછી છેલ્લે આવે છે ‘પ્રેસિડેન્શિયલ ડિબેટ’, જેમાં દરેક પાર્ટીના મુખ્ય ઉમેદવાર ખુલ્લા મેદાનમાં બધા વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ પોતાનો એજન્ડા રજૂ કરે છે અને તમામ પ્રશ્નોના જવાબ આપે છે. પછી ચૂંટણી, મતગણતરી ઇત્યાદિ, જે વિદ્યાર્થીઓ પોતે જ સંભાળે છે. (અને તેમાં કોઈ ઘાલમેલની કોઈ ફરિયાદ એ.બી.વી.પી. તરફથી પણ આવી નથી.)

ચૂંટણી પછી જીતેલા ઉમેદવારોએ ખરેખર જે એજન્ડાનું વચન આપ્યું હતું, એ પ્રમાણે કામ પણ કરવા લાગે છે. જ્યારે ધાર્યા મુજબનું પરિવર્તન ન આવે, ત્યારે યુનિયનના નેતા કે પછી અન્ય પક્ષો બિલકુલ અહિંસક ઢબે, ધરણાં – સરઘસ દ્વારા લોકઆંદોલન પણ ચલાવે છે. અહીં હૉસ્ટેલની મેસથી માંડીને પ્રોફેસરના મૂલ્યાંકન સુધી દરેક બાબતમાં લોકશાહી ચાલે છે. માટે નેવુના દાયકાના અંતે સર્વોચ્ચ અદાલતે ‘વિશાખા ચુકાદા’ મારફતે જેન્ડર જસ્ટિસ માટેની માર્ગદર્શિકા આપી ત્યારે જે.એન.યુ. ભારતની પહેલી યુનિવર્સિટી હતી, જ્યાં જેન્ડર કમિટી બની. અને કદાચ આજે પણ એ ભારતની એકમાત્ર જેન્ડર કમિટી હશે જેના તમામ સભ્યોની ચૂંટણી થાય છે, નિમણૂક નહીં. (ગુજરાતમાં ૨૦૦૫ સુધી તો મહિલા પંચ પણ નહોતું.) નેવુના દાયકાના અંતે જે.એન.યુ.માં એક આંદોલન ચાલ્યું. ઓ.બી.સી. વિદ્યાર્થીઓ માટે અનામત નહીં પણ પ્રવેશપદ્ધતિમાં વધારાના ગુણાંક આપવા બાબતે ભારે ચર્ચા ચાલી. અંતે નિર્ણય સંસદની જેમ યુનિયને નહોતો લેવાનો, પણ સત્તાના પૂરા વિકેન્દ્રીકરણ સાથે તમામ વિદ્યાર્થીઓએ મત આપીને લેવાનો હતો. એ જ નિર્ણય વિદ્યાર્થીઓએ સાથે મળીને ચર્ચાવિચારણા કરીને લીધો, તે યુનિવર્સિટીએ અમલમાં મૂૂક્યો. આ પછીથી મને ખ્યાલ આવ્યો કે પ્રગતિશીલ લોકશાહી એ ચોપડીઓમાં લખેલો એક વિચાર નથી પણ વાસ્તવિકતા છે.

માટે જ જ્યારે જમણેરી વિચારધારાના કે પછી સરકારની નજીકનાં સજ્જનો જે.એન.યુ. બંધ કરવાની વાત કરે, કરદાતાના પૈસાનો બગાડ જુનવાણી રાજકારણ પર થઈ રહ્યો છે એવી વાત કરે, અહીં દેશવિરોધી પ્રવૃત્તિઓ થઈ રહી છે એવી વાત કરે ત્યારે યાદ રાખજે કે એમના દરદનું કારણમૂળ ક્યાં છે. એમનો વાંધો મૂળ એ છે કે ભારતમાં ક્યાં ય નાને પાયે તો નાને પાયે વાસ્તવમાં લોકશાહી, સમાનતા અને પ્રગતિ પાંગરી રહી છે. ક્યાંક બંધારણના ઘડવૈયાઓએ જે દર્શન આપ્યું હતું, તે ગંભીરતાથી લેવાઈ રહ્યું છે. સરકાર માટે આનાથી વધુ ખતરનાક પડકાર શું હોઈ શકે? (દરમિયાન, કરદાતા અને નાગરિક વચ્ચે થોડો ફરક છે. નાગરિક મૂલ્યની વાત કરે છે, સમાજને આપવાની વાત કરે છે, ભવિષ્યની પેઢીઓ માટે સંસ્થાઓનું સર્જન કરે છે. કરદાતા રિબેટની અને કદાચ પ્લાનિંગની ચિંતા કરે છે.)

જે.એન.યુ. જેવી જગ્યા અમુક સત્તાધારીઓ માટે કેવો ખતરનાક પડકાર છે એનો એક દાખલો. નેવુંના દાયકાની શરૂઆતમાં જે.એન.યુ. સ્ટુડન્ટ-યુનિયનનો પ્રમુખ હતો ચંદ્રશેખર પ્રસાદ, જેને સૌ ચંદુ કહેતા હતા. ‘આઇસા’(સીપીઆઈ-એમએલ)માંથી, પણ ચારેકોર લોકપ્રિય હતો. બિહારમાં લાલુરાજ વખતે શોષિતો વતી અવાજ ઉઠાવવા એ ગામેગામ જતો હતો. ૩૧મી માર્ચ, ૧૯૯૭ના રોજ સિવાનમાં ભરબપોરે ભરબજારે એને ઠાર મારવામાં આવ્યો. એક ભારે નામચીન બાહુબલી નેતાના ગુંડાઓએ ગોળી ચલાવેલી. ઘણા વખત સુધી એવું લાગતું હતું કે ગુનેગારો બચી જશે, પણ અંતે એમને સજા થયેલી. હું જ્યારે કૅમ્પસમાં આવ્યો, ત્યારે ૧૯૯૮ પછીનાં વર્ષોમાં મેં એ.બી.વી.પી.થી લઈને પ્રોફેસરો અને મેસકર્મીઓ – સૌમાં ચંદુ માટે જે દિલની લાગણી જોઈ, તે કોઈ રાષ્ટ્રીય સ્તરના રાજકારણી માટે જોઈ નથી. શું ચંદુની આ યાદગીરી – જેમાં આશા પણ છે અને નિરાશા પણ, કરુણાંતિકા પણ છે અને પ્રેરણા પણ – પરથી નથી સમજાતું કે ભા.જ.પ. હોય કે કૉંગ્રેસ, સૌ સરકારોને ‘જે.એન.યુ. ટાઇપ’થી ભય કેમ લાગે છે ?

કારણ કે જે.એન.યુ. અને તેના જેવી બચીખૂચી સંસ્થાઓમાં ભણતર પાઠ્યપુસ્તકથી અને વર્ગખંડથી વિસ્તરીને ઘણું આવરી લે છે. અહીં ભાષાવિજ્ઞાન ભણવામાં માત્ર વ્યાકરણના સિદ્ધાંતો જ નથી ભણવાના, પણ સામાજિક વાસ્તવિકતાને જોતાં શીખવાનું છે. દાખલા તરીકે સાદરી નામની ભાષાનો અભ્યાસ કરવામાં માત્ર એનાં નામરૂપ અને ક્રિયાપદોનું વર્ગીકરણ નથી કરવાનું, પણ જે સાદરી બોલતો છોકરો તમને તમારા સંશોધન માટે એનો સમય આપે તેને સમાન દરજ્જાનું માન આપવાનું છે. ત્યાંથી આગળ વધીને એ શીખવાનું છે કે બધા લોકો અને બધી ભાષાઓ સમાન દરજ્જે જ છે : અંગ્રેજી પાસે આર્થિક તાકાત છે, પણ વ્યાકરણની દુનિયામાં એક આદિવાસી ભાષા અંગ્રેજીથી પછાત નથી. આ ભાષાવિજ્ઞાનનો દાખલો આપ્યો, પણ એ બોધપાઠ અર્થશાસ્ત્રથી લઈને જીવવિજ્ઞાન સુધીની સૌ વિદ્યાશાખાઓમાં જે.એન.યુ.ના વિદ્યાર્થીઓને મળતો જ રહ્યો છે.

અહીંથી ઘણા વિદ્યાર્થીઓ પી.એચ.ડી. માટે કે પોસ્ટ-ડોક માટે અમેરિકા અને યુરોપ જાય છે જ્યાં સવલતો વધુ સારી છે. ત્યાં શિક્ષણ માટે સરકાર સારો ફાળો આપે છે. અહીં જી.ડી.પી.ના પ્રમાણમાં ઘણી નાની રકમ ઉચ્ચશિક્ષણને ફાળવાય છે. એટલે પુસ્તકાલયોમાં જોઈતાં પુસ્તક ન મળે અથવા આગળ સંશોધન માટે નાણાકીય મદદ ન મળે એવી સમસ્યાઓ સામાન્ય છે. (ફેલોશિપ કોઈ નાનીસૂની વાત નથી – જીવનમરણનો સવાલ છે. રોહિત વેમુલા ફેલોશિપના ટેકા વગર વધુ ભણી શકે એમ નહોતો, એટલે તેણે વધુ ન જીવવાનો નિર્ણય લીધો.) આ બધી સમસ્યાઓ છતાં મારી ગાઇડે આગ્રહ રાખ્યો કે ભારત એ ભારત છે અને ભારતીય ભાષાનું સંશોધન ભારતમાં રહીને અને બાકીના ભારતીયો જે સહન કરે તે સહન કરીને જ થઈ શકે. હવે ફેબ્રુઆરીમાં પતિયાલાહાઉસ કોર્ટમાં ભા.જ.પ.ના વિધાનસભ્ય ઓ.પી. શર્મા અને એમના સાગરીતોએ પત્રકારો અને જે.એન.યુ.ના શિક્ષકો પર હુમલો કર્યો તેમાં આ ગાઇડ પર જાતીયસતામણી સાથે હિંસા થઈ હતી. (શર્માએ ટીવી પર કહ્યું હતું કે ભારત વિરોધી વાત કરનારને તો હું ગોળીએ દઈશ. પોલીસ નિષ્ક્રિય હતી. પુરાવા પછી પણ શર્મા સામે કોઈ કાર્યવાહી ના થઈ.)

પુરાવા પરથી યાદ આવ્યું : આખી ઘટનાના પુરાવા તરીકે જે ટીવી ચૅનલની વીડિયોક્લિપ દિલ્હી પોલીસે એફ.આઈ.આર.માં નોંધી છે. તે નકલી હોવાનો ફૉરેન્સિક લૅબનો રિપોર્ટ આવ્યો છે. એ ચૅનલના સંપાદક એક ઉદ્યોગપતિ પાસેથી જાહેરખબર લેવા માટે બ્લૅકમેઇલ કરવાના કેસમાં તિહાર જઈ આવ્યા છે, પણ એમના દેશપ્રેમની સામે આવી ક્ષુલ્લક નબળાઈઓનો ઉલ્લેખ ન કરવો જોઈએ.

જમણેરી તંત્રમાં દેશદાઝના નામે પહેલાં કોઈને ત્રાસવાદી, દેશદ્રોહી જાહેર કરી દેવાય છે, પુરાવા ઊભા કરી દેવાય છે અને અડધી જનતા એ વાત સાચી માની લે છે. એ પછી પુરાવા ખોટા પડે તો પણ કન્હૈયા લોકમાનસમાં દેશદ્રોહી છે. જે સૂત્રોચ્ચાર સામે વાંધો લેવાયો છે, તેમાંથી કાશ્મીરની આઝાદી-તરફી સૂત્રો અને અફઝલ ગુરુ સંબંધી સૂત્રો તો ભા.જ.પ.ની ભાગીદાર પી.ડી.પી. પાર્ટી વર્ષોથી જાહેરમાં લગાવતી આવી છે. જ્યાં સુધી પાકિસ્તાન-તરફી અને ભારતની બરબાદીની વાત કરતાં સૂત્રોનો સવાલ છે, ત્યાં સુધી કહેવું જોઈએ કે જે.એન.યુ.માં ડાબેરી પરંપરામાં આવું કદી બન્યું નથી અને એની પાછળ વીડિયો ડોક્ટરિંગ કામ કરી રહ્યું છે. સૈનિકો જે સરહદે શહીદ થયા છે, તે મોદી સરકારને બચાવવા નહીં પણ ભારતની લોકશાહીને સલામત રાખવા શહીદ થયા છે.

જે.એન.યુ.માં અફઝલ ગુરુની ફાંસીની તારીખે એક પ્રસંગ હતો, પણ એમાં કન્હૈયા નહોતો. એને હાફીઝ સઇદનો કોઈ ટેકો હતો એવું કહેવામાં ગૃહપ્રધાન રાજનાથસિંહ જૂઠું ના બોલતાં હોય તો પછી એમની બૌદ્ધિક ક્ષમતા અંગે શંકા જાય એમ છે (અને ગૃહપ્રધાનને અસલી-નકલી ટિ્‌વટનો ફરક ન ખબર હોય, તો દેશની આંતરિક સુરક્ષા માટે ચિંતા થાય). ભા.જ.પ.નો સાથી પક્ષ અને લોકશાહી ઢબે ચૂંટાયેલા એના નેતા અફઝલ વિષે જેટલું બોલી શકે તેટલું કોઈ શિક્ષણ સંસ્થામાં કોઈ વિદ્યાર્થી બોલે – આટલું તો પરિપક્વ લોકશાહીઓમાં રોજ અવગણાતું હોય છે.

જે.એન.યુ. કૅમ્પસમાં પોલીસ-પ્રવેશનો આ પહેલો પ્રસંગ નહોતો. અને છેલ્લો પણ નહીં હોય. પણ છેલ્લા એકાદ વરસમાં એફ્ટીઆઈઆઈથી શરૂ કરીને એક પછી એક શિક્ષણસંસ્થાને ખતમ કરવાનો કારસો ચાલી રહ્યો છે. સરકારની ટીકા કરવામાં જાનનું જોખમ છે. મને લાગે છે કે ત્રીજા ધોરણમાં પણ તને તારા વર્ગમાં કંઈ બોલતાં પહેલાં માર ખાવાની બીક રાખવી પડતી નથી. હું આશા રાખું કે દસ વર્ષ પછી જે.એન.યુ.માં કે જે.એન.યુ.ની બહાર તારે કશી પણ સાચી વાત બોલતાં પહેલાં વિચારવું ના પડે.

– એ જ

નવી દિલ્હી 

e.mail : ashishm@governancenow.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2016; પૃ. 02-04