વિનોબાજી કહેતા, ‘એવી રીતે જોડાવું કે ક્ષણવારમાં મુક્ત થઈ શકાય.’ સ્થળ, કાળ કે વ્યક્તિનાં બંધનમાં વિનોબાજી બંધાયા નથી. કાર્યકરોને કહેતા કે કામ પણ બંધન ન બનવું જોઈએ અને સાધકોને પણ ચેતવતા કે જોજો, સાધનાનો આનંદ અને ગર્વ ક્યાંક બંધન ન બની જાય. 

ટાગોરે ગાયું છે, ‘અગ્નિવીણા બાજાઓ’ વિનોબાજી અગ્નિને શ્રમિકોની વેદના સુધી લઈ ગયા છે. ટાગોરનો મનોભાવ જુદો હોઈ શકે, પણ વિનોબાજીના અર્થઘટનની પણ એક અપીલ જરૂર છે.   

‘અગ્નિવીણા બાજાઓ તુમિ કેમન કરે, આકાશ કાંપે તારાર આલોર ગાનેર ઘોરે – તમે કેવી રીતે અગ્નિવીણા વગાડી કે આકાશ તારાઓના પ્રકાશગાનના ઘોર રવથી કંપી રહ્યું છે…’ આવી અદ્દભુત પંક્તિ ટાગોર સિવાય કોણ લખી શકે? પણ આચાર્ય વિનોબા ભાવે પોતાની આગવી શૈલીમાં આ કાવ્યનું રસદર્શન કરાવતા હોય એવું બની શકે? હા, એવું બન્યું છે. વિનોબાજી અગ્નિને શ્રમિકોની વેદના સુધી લઈ ગયા છે અને વહેંચીને ખાવાથી ભગવત-સ્પર્શ થશે, પીડા પીડા નહીં રહે એમ કહે છે. ટાગોરનો મનોભાવ જુદો હોઈ શકે, પણ વિનોબાજીના અર્થઘટનની પણ એક અપીલ જરૂર છે.

1962માં વિનોબાજીએ આસામમાં મૈત્રી આશ્રમ સ્થાપ્યો. એમાં કેટલોક વખત રોજ સાંજે કોઈ ટાગોરનું એક ગીત ગાય અને વિનોબાજી એને સમજાવે એવો ઉપક્રમ ચાલ્યો હતો. એ સમય સર્વોદય-ભૂદાન-ગ્રામદાનના જુવાળનો. એટલે વિનોબાજી ટાગોરનાં સૌંદર્યદર્શનમાં સર્વોદય પણ વણી લે.

કેવા હતા વિનોબા? મહાત્મા ગાંધીએ 25 વર્ષના વિનોબાને એક પત્રમાં લખેલું, ‘તમારો પ્રેમ અને ચરિત્ર મને મોહમાં ડુબાડી દે છે. તમારી ભક્તિ અને શ્રદ્ધા આંખમાં ખુશીનાં આંસુ આણે છે. હું એને લાયક હોઉં કે ન હોઉં, પણ તમને તે ફળશે જ. તમે મોટી સેવાનું નિમિત્ત બનશો …’ એની પણ પહેલાં 1917માં 22 વર્ષના વિનોબાને ગાંધીજીએ એમને ‘આશ્રમનાં દુર્લભ રત્નોમાંના એક’ કહીને ઉમેર્યું હતું કે ‘તેઓ આશ્રમને પોતાનાં પુણ્યથી સીંચવા આવ્યા છે. પામવા નથી આવ્યા, આપવા આવ્યા છે.’

દસ વર્ષની વયે બ્રહ્મચર્ય અને દેશસેવાનું વ્રત લેનાર વિનોબાએ 21 વર્ષની વયે ગૃહત્યાગ કર્યો. એમના મનમાં હિમાલયમાં જઈ બ્રહ્મસાધના કરવી કે બંગાળમાં જઈ ક્રાંતિ કરવી એ મનોમંથન ચાલતું હતું એ વખતે ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકામાં અનાસક્ત દેશસેવાના પ્રયોગ કરી રહ્યા હતા. વિનોબા બનારસ આવ્યા એ પહેલા બે મહિને ગાંધીજી એમનું વિખ્યાત ભાષણ કરી ચૂક્યા હતા. એમની નિર્ભય, નિર્વેર, અનાસક્ત, કર્મઠ દેશસેવાએ વિનોબાને આકર્ષ્યા. એમને ગાંધીજીમાં શાંતિ અને ક્રાંતિનો સંગમ મળ્યો અને ગાંધીજીને વિનોબામાં એમના આધ્યાત્મિક વારસ મળી ગયા.

વિનોબાજી કહેતા, ‘એવી રીતે જોડાવું કે ક્ષણવારમાં મુક્ત થઈ શકાય.’ સ્થળ, કાળ કે વ્યક્તિનાં બંધનમાં વિનોબાજી બંધાયા નથી. કાર્યકરોને કહેતા કે કામ પણ બંધન ન બનવું જોઈએ અને સાધકોને પણ ચેતવતા કે જોજો, સાધનાનો આનંદ અને ગર્વ ક્યાંક બંધન ન બની જાય.

વિશ્વના આધ્યાત્મિક સાહિત્યનો અભાસ કરી વિનોબાજી વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મને ‘જોડનારાં’ અને રાજકારણ અને ધર્મને ‘તોડનારાં’ પરિબળો કહે છે. તેમનો ઉદ્દેશ માનવ-માનવ વચ્ચે એકતા સ્થાપવાનો હતો. તેમની ભૂમિકા સમન્વયની હતી. ગાંધીજીના મૃત્યુ પછી વિનોબાજીએ 13 વર્ષ પદયાત્રા કરી અને 47 લાખ એકર જમીન દાનમાં મેળવી. એ દરમ્યાન આસામમાં એમણે ટાગોરનાં કાવ્યો વિશે વાત કરી હતી.

ટાગોર જીવનસૌંદર્યના ઉપાસક અને વિનોબાજી જીવનસત્યના આરાધક. ટાગોર જીવનનું ગીત માણે, વિનોબાજી જીવનને યજ્ઞ સમજે. ટાગોર વિનોબા કરતાં 34 વર્ષ મોટા, પણ બંનેનું ચૈતન્ય આજે પણ તાજગીભર્યું વહે છે. બંને પરમના પ્રેમી અને હકારના માણસ. બંનેના મનોભાવવિશ્વનું કેન્દ્ર માણસ છે. વિનોબાજી ઘણીવાર ચાલતાં ચાલતાં ‘એકલા ચલો રે’ ગાતા. પણ ટાગોરે લખેલા ‘ઓ રે અભાગા’ને બદલે વિનોબાજી ‘ઓ રે ભાગ્યવાન’ ગાતા. આવા વિનોબાજી અને ટાગોરના મિલનની પળ કેવી પાવક હશે! એ પળ સુધી પહોંચાડનાર અને એ પળના સાક્ષી બનનાર બંને પણ એવા જ ધન્ય છે એની પ્રતીતિ આપણને ‘સત્ય-સૌંદર્ય સચરાચરમાં’ પુસ્તકમાંથી પસાર થતાં અચૂક થાય.

ભદ્રા વિક્રમ સવાઈ

આ પુસ્તકનાં અનુવાદક છે ભદ્રા-વિક્રમ સવાઈ. થયું એવું કે વિનોબાજીએ આલેખેલાં વ્યક્તિચિત્રોનો ‘ભૂમિપુત્ર’ માટે અનુવાદ કરતાં ભદ્રાબહેનને ‘દેવર્ષિ રવીન્દ્રનાથ ટાગોર’ શીર્ષક હેઠળ વિનોબાજીએ આપેલો ટાગોરનો પરિચય તો મળ્યો, પણ સાથે મળી પૂજાગીતો અંગેની નોંધ પણ. વિનોબાજીએ આ ગીતો નિમિત્તે સર્વોદયસમાજની, એકાદશવ્રતની, રચનાત્મક કાર્યક્રમની વાત તો કરી છે, સાથે વિશ્વૈક્ય, અહંકાર ઓગાળવો, ચિત્તશુદ્ધિને પણ સાંકળ્યા છે. ટાગોરના સૌંદર્યબોધ સાથે વિનોબાજીના સત્યબોધ અને સર્વહિતબોધનું આ મિલન મજાનું છે. આ ગીતોનું વિનોબાજીએ કરેલું અર્થઘટન ભદ્રાબહેન અને વિક્રમભાઈને એવું અનોખું લાગ્યું, એવું સ્પર્શી ગયું કે ભાષા-કૉપીરાઈટ-પ્રકાશનના કોઠા ઓળંગી તેમણે આ સુંદર પુસ્તક આપણા સુધી પહોંચતું કર્યું જ. સુઘડ-સુંદર પ્રકાશન નવભારતનું છે. 11 સપ્ટેમ્બરે આવતાં વિનોબાજીના જન્મદિન નિમિત્તે આચમન કરીએ આમાંના કેટલાંક કાવ્યોનું.

‘તારાં ગીત ગાતાં ગાતાં ક્યારનો નીકળ્યો છું હું, એ વાત આજની નથી, આજની નથી’ – વિનોબાજી કહે છે, નદી નીકળી પડે છે, વહે છે, ક્યાંક સાગરને મળે છે. પોતાના પ્રવાસની એને ખબર નથી, કોઈ પ્રેરણા એને ચલાવે છે. હું કૉલેજમાં હતો ત્યારે રોજ આઠદસ માઈલ ચાલતો. જો આ ટેવ ન હોત તો ભૂદાનની પદયાત્રા કરી શક્યો ન હોત. એ વખતે સંસારમાં ન પડવાનો સંકલ્પ ન ઊઠ્યો હોત તો પણ ભૂદાનયાત્રા થઈ ન હોત. એ વખતે મને ખબર નહોતી પણ એ સંકલ્પ ‘આજકે નય, આજકે નય’(આજનો નહોતો, આજનો નહોતો). એ બધી પ્રેરણા પરમાત્માની હોય છે અને જ્યાં સુધી પરમાત્મામાં ન ભળી જઈએ, ચાલતા રહેવાનું હોય છે.

‘સ્વચ્છ કરી દો મને પ્રકાશ-નિર્ઝરની ધારાથી … વિશ્વહૃદયમાંથી વહી આવતી પ્રકાશઘેલી હવાથી મારા હૃદયને નમાવી દો’ – વિનોબાજી કહે છે, વિશ્વહૃદય બનાવવું હશે તો પહેલા ગ્રામહૃદય બનાવવું પડશે. ગ્રામસમાજની જડતાના ઘેનને ટાગોર કહે છે તેમ અહિંસાના અરુણતેજના મુલાયમ સ્પર્શથી ઉતારવું પડશે. હવા તૈયાર થઈ રહી છે, આખી દુનિયા જાગશે અને કલ્યાણપંથે ચાલશે.

‘જાતજાતનાં બહાનાં કાઢી તારું નામ લઈશ, મારા મનની છાયા તળે એકલો બેસીને તારું નામ લઈશ’ વિનોબાજી કહે છે, બાળકો ‘મને બોલતાં આવડે છે’ એમ બતાવવાને બોલતાં હોય છે એમ આપણે ભગવાનનું નામ એટલા માટે લઈએ છીએ કે આપણને એમનું નામ લેતાં આવડે છે.

‘અંતર મમ વિકસિત કરો અંતરતર હે’ – વિનોબાજી કહે છે, આ ‘અંતરતર’ શબ્દ રવીન્દ્રનાથે ઉપનિષદમાંથી લીધો છે. અંતર્યામીને કવિ પ્રાર્થના કરે છે કે અમારાં સકલ કર્મોમાં શાંત લયનો સંચાર કરો. આ ગીત ભાવસમાધિ આપે એવું છે. આપણે અંતર્સૃષ્ટિ અને બહિર્સૃષ્ટિના સંગમ પર ઊભા છીએ. શરીરને કારણે બહારનો ને ચિત્તને કારણે અંદરનો સંપર્ક થાય છે. જે કામ કરીએ, એવું કરીએ કે બહાર અને અંદર બંને જગ્યાએ સંતોષ થાય. પ્રેમપૂર્વક ભૂમિહીનોને ભૂમિ આપવાથી આ બંને પ્રકારનો સંતોષ થાય છે. સારાંશ, ભક્તિ દ્વારા નિર્મળતા, જ્ઞાન દ્વારા ઉજ્જવળતા અને સમત્વ દ્વારા સુંદરતા આવે છે.

‘વિરાજો હે સત્ય, હે સુંદર, આનંદલોકમાં, મંગલ આલોકમાં’ – વિનોબાજી કહે છે, આ એક પ્રસિદ્ધ સૂક્તનો અનુવાદ છે. આવાં ગીતો ભારતની લગભગ દરેક ભાષામાં છે. આવાં જ ગીતોનો લોકો પર પ્રભાવ પડે છે. આવાં જ ગીતોએ લોકોની સદ્દભાવના કાયમ રાખી છે. એનો ઉપયોગ સમાજજીવનમાં કરવો જોઈએ. દરેક ગામ આનંદલોક હોવું જોઈએ, માંગલ્યથી પ્રકાશિત હોવું જોઈએ. અને યાદ રાખીએ કે જેટલો ત્યાગ કરીશું તેટલો વધારે આનંદ મળશે.

‘મનના નકામા નિષેધોને દૂર કરનારી આગ ભડકાવો’ – વિનોબાજી કહે છે, જો નવો પુરુષાર્થ કરવાનો મોકો મળે નહીં તો સૃષ્ટિ રસશૂન્ય થઈ જાય.

ટાગોર વિશેના લેખમાં વિનોબાજી ટાગોરને ‘સંકુચિત દેશાભિમાનથી ભારતને મુક્ત રાખનારા’ કહે છે. ટાગોર અને વિનોબા બંનેનાં ચિત્ત તમામ પ્રકારની સંકુચિતતાઓથી ઉપર ઊઠેલાં હતાં. ટાગોરે ‘વિશ્વમાનુષ’ને ગાયો અને વિનોબાએ ‘જય જગત’નો નારો આપ્યો.

દેશને આજે આ બંનેની કેટલી જરૂર છે!

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 10 સપ્ટેમ્બર  2023

‘ટ્યુઝડેઝ વિથ મોરી : એન ઑલ્ડ મૅન, અ યંગ મૅન એન્ડ લાઈફ્સ ગ્રેટેસ્ટ લેસન્સ’ એક સફળ અને લોકપ્રિય પણ અંદરથી ખાલીપણું અને શૂન્યતા અનુભવતો યુવાન જ્યારે તેના વૃદ્ધ અને મરણોન્મુખ પ્રોફેસર પાસેથી જિંદગીનો અર્ક મેળવે છે …

શિક્ષકદિન નજીક છે, ત્યારે જો આપણા મનમાં સવાલ આવતો હોય કે એક શિક્ષક વિદ્યાર્થીને શું આપી શકે તો એક બહુ જાણીતું, ફરી ફરી વાંચવું ગમે એવું પુસ્તક ‘ટ્યુઝડેઝ વિથ મોરી : એન ઑલ્ડ મૅન, અ યંગ મૅન એન્ડ લાઈફ્સ ગ્રેટેસ્ટ લેસન્સ’ યાદ કરવું જોઈએ. વિદ્યાર્થી ફી ભરે અને શિક્ષક વિષય ભણાવી દે ત્યાં વાત પૂરી નથી થઈ જતી, ત્યાં કદાચ વાત શરૂ થાય છે. જૂનો સમય હોય કે અત્યારનો, આ દેશ હોય કે બીજો, શિક્ષક-વિદ્યાર્થી સંબંધના સુંદર પરિમાણો જગતે હંમેશાં જોયાં છે – આ પુસ્તક એની જ એક ભવ્ય ઝાંખી આપે છે.

‘ટ્યુઝડેઝ વિથ મોરી’ આમ તો સ્મરણયાત્રા જેવું છે. તેનો અનેક ભાષામાં તેનો અનુવાદ થયો છે. ટેલિફિલ્મ, નાટક અને ફીચર ફિલ્મો બની છે. નૉનફિક્શન કેટેગરીના આ નાનકડા બેસ્ટસેલરમાં જિંદગીનો અર્ક ભર્યો છે. તેમાં એક શિક્ષક, એક વિદ્યાર્થી અને જીવન-શિક્ષણની વાત છે.

યુવાન મિચ આલ્બમ સફળ છે. પૈસા, પ્રતિષ્ઠા બધું મળ્યું છે તો પણ કંઈક ખૂટે છે, અંદરનું ખાલીપણું ખૂંચે છે. એક દિવસ નાઈટલાઈન નામના ટી.વી. શોમાં મિચ જુએ છે પોતાના પ્રિય પ્રોફેસર મોરી શ્વાર્ટઝને. એ કાર્યક્રમમાં જીવલેણ એ.એલ.એસ. રોગથી ઘેરાયેલા પ્રોફેસર મોરીની મુલાકાત લેવાઈ રહી હતી. એમણે કહ્યું કે ‘મારી પાસે વખત ઓછો છે. મરતા પહેલા હું જે શીખ્યો એ જિજ્ઞાસુઓ સાથે વહેંચવાની ઈચ્છા છે. મારા ઘરના દરવાજા મેં ખોલી નાખ્યા છે.’

મિચની નજર સામેથી ચલચિત્રની પટ્ટીની જેમ આખો કૉલેજકાળ પસાર થઈ જાય છે. તેને યાદ આવે છે કે યુનિવર્સિટી કૉન્વૉકેશન વખતે પોતે પ્રોફેસરને ભેટીને ભીની આંખે સંપર્કમાં રહેવાનું વચન આપ્યું હતું. એ વાતને સોળ વરસ થઈ ગયા છે. થોડા સંકોચ સાથે એ પ્રોફેસરને મળવા જાય છે. તેઓ તેને ઉષ્માભર્યો આવકાર આપતાં ભેટે છે ત્યારે મિચને ખ્યાલ આવે છે કે રોગે તેમના શરીરને કેટલું પોલું કરી નાખ્યું છે. મિચની આંખો ભીની થતી જોઈને પ્રોફેસર કહે છે, ‘દુ:ખ થાય ત્યારે રડવામાં વાંધો નથી, પણ મારા રોગે મને પ્રેમ આપતાં અને પ્રેમ સ્વીકારતાં શીખવ્યું છે. બચેલી જિંદગીને હું એક પ્રોજેક્ટ તરીકે જોઉં છું. મારે એ શીખવું, શોધવું ને વર્ણવવું છે જેનાથી જિંદગી અને મૃત્યુ વચ્ચે એક પુલ બંધાય. મિચ, મારે તને ઘણું બધું કહેવું છે.’

બંને નક્કી કરે છે કે દર મંગળવારે મળવું.

અને શરૂ થાય છે અદ્દભુત લાઈફ લેસન્સ. પ્રોફેસરના અંતિમ વર્ગો, અઠવાડિયામાં એક વાર તેમના ઘરમાં, તેમના અભ્યાસખંડની બારી પાસે મૂકેલા ટેબલ પરથ શરૂ થાય છે. બારીમાંથી દેખાય છે ગુલાબી ફૂલોની વેલ. નીચે નાના છોડ ડોલે છે. કોઈ પુસ્તક નથી, કોઈ વિષય નથી અને મિચને મળતો જાય છે જિંદગીનો અર્થ, અનુભવમાંથી નીતરતો અર્ક.

મિચ આલ્બલ

પણ પ્રોફેસરની તકલીફ વધતી જાય છે. ધીરે ધીરે પથારીમાંથી ઊઠવું પણ મુશ્કેલ બની જાય છે. સ્થિતિની ગંભીરતા બંને સમજે છે, છતાં બંને હસતાં રહે છે, વાતો કરતાં રહે છે. મૈત્રી, પ્રેમ, લગ્ન, પરિવાર, વૃદ્ધત્વ, ક્ષમા, સફળતા, કારકિર્દી, સંસ્કૃતિ, ઈશ્વર, જિંદગી અને મૃત્યુ વિશે. મિચ પોતાનામાં સ્થિર થતો જાય છે અને પ્રોફેસરનો પ્રકાશ ઓલવાતો જાય છે.

ચૌદમા મંગળવારે ફેફસાં સાવ ખલાસ થયાં છે. પ્રોફેસર માંડ બોલે છે, ‘આજે વાત નહીં કરું. મને સારું નથી.’ મિચ તેમને પંપાળતો રહે છે. પછી કહે છે, ‘મને ગૂડબાય કહેતાં નથી આવડતું.’ ‘જો, હું બતાવું.’ કહી પ્રોફેસર મિચનો હાથ લઈને પોતાની છાતી પર મૂકે છે, ‘આઈ લવ યુ.’ તેમની આંખોમાંથી આંસુ વહી નીકળે છે. મિચ તેમને આશ્લેષમાં લે છે અને હથેળીથી તેમનો ભીનો ચહેરો લૂછે છે. પાતળી ઢીલી ચામડી નીચેનાં હાડકાંનો સ્પર્શ થતાં તેને કંઈ કંઈ થાય છે.

ત્યાર પછીના શનિવારે પ્રોફેસર શાંતિથી મૃત્યુ પામે છે. ‘હું એમને બચાવી ન શક્યો.’ મિચ લખે છે, ‘મને લાગતું કે હું તેમને મળવામાં બહુ મોડો પડ્યો, પણ તેઓ કહેતા રહ્યા કે જિંદગીમા ક્યારે ય મોડું નથી થતું. છેલ્લી પળ સુધી તેઓ જીવંત અને પરિવર્તનશીલ હતા.’ 

પણ મિચ ત્યાર પછી ખાલી નથી રહેતો. જીવનને જોવાની નવી દૃષ્ટિ એને પ્રાપ્ત થઈ છે. થોડા વખત પછી મિચનો ભાઈ જીવલેણ રોગથી ઘેરાય છે ને મિચ તેને મળવા સ્પેન જાય છે. ‘તેને ભેટીને મેં કહ્યું કે તને બીમારી આવી છે તે સ્થિતિને હું સન્માનથી સ્વીકારું છું ને તારી સાથે સંપર્કમાં રહેવા માગું છું. જેટલો પણ તું મારી જિંદગીમાં રહી શકે તેટલા સમયને પકડી રાખવા માગું છું. આઈ લવ યુ, માય બ્રધર. મોરીને ન મળ્યો હોત તો હું આ રીતે વર્તી શક્યો ન હોત.’ મિચે લખ્યું છે.

એક શિક્ષક વિદ્યાર્થીને અને વિદ્યાર્થી શિક્ષકને આ હદ સુધી આપી શકે. એકમેકમાં પ્રાણ પૂરી શકે. જિંદગીને માણતાં અને તેને ગરિમાથી છોડતાં પણ શીખવી શકે. જિંદગીની પળેપળને નવાં ઉત્સાહ અને સ્ફૂર્તિથી, માનવીય સંવેદનો અને જીવનમૂલ્યોથી ભરપૂર કરી શકે.

મોરી કહે છે, ‘જે કરવાની ક્ષમતા છે અને જે કરવાની ક્ષમતા નથી એ બંનેને સ્વીકારો.’ ‘જે વીતી ગયું છે તેનાથી ભાગવાનો કે તેને ભૂંસવાનો પ્રયત્ન ન કરો.’ ‘પોતાને અને અન્યને ક્ષમા આપો.’ ‘જિંદગીમાં કદી મોડું થતું નથી.’ ‘હૃદયપૂર્વક જેની પાસે વ્યક્ત થઈ શકાય તેવું કોઈક શોધી લો, કોઈને માટે કંઈક કરી છૂટો, પોતાની જાત સાથે સંપીને રહો અને માણસાઈ ન ભૂલો.’ ‘પ્રેમ હંમેશાં જીતે છે.’ ‘આપણે જે સંસ્કૃતિમાં જીવીએ છીએ તે માનવીને પોતાની નજરમાં હીણો સાબિત કરે છે. એવી સંસ્કૃતિનો ઈનકાર કરવાની તાકાત તમારામાં હોવી જોઈએ.’ ‘એક અક્કલ વગરની દોડમાં સામેલ થઈને આપણે એવું માનીએ છીએ કે આપણે જે કરીએ છીએ તે બહુ અગત્યનું છે. પણ આ ભ્રમ તૂટે તે પછી કશું બચતું નથી. જીવનને અર્થ આપવો હોય તો બીજાને પ્રેમ આપો અને જીવનમાં અર્થ ઉમેરે તેવું કંઈક સર્જનાત્મક કરો.’

‘તમે ઈચ્છો તો તમારું સ્વપ્ન પૂરું થાય જ.’ ‘પ્રેમ આપતાં અને સ્વીકારતાં શીખો.’ ‘પ્રેમ એ એકમાત્ર બુદ્ધિપૂર્વકની ક્રિયા છે.’ ‘પોતાની દયા ખાવાનું મને ગમતું નથી. શરીરને રોજ રોજ થોડું થોડું કરીને ખલાસ થતું જોવું ભયંકર છે, પણ એનાથી રોજ મને અલવિદા કહેવાની તક મળે છે.’ ‘ક્યારેક તમે જે જુઓ છો તે નહીં, જે અનુભવો છો તે સાચું હોય છે.’ ‘આજનો દિવસ આ પૃથ્વી પર છેલ્લો હોય તો? જો મરવાનું આવડી જાય તો જીવવાનું પણ આવડે. મૃત્યુ ગમે ત્યારે આવશે તેવી પ્રતીતિ થશે તો તમે આટલા મહત્ત્વાકાંક્ષી નહીં રહો.’ ‘પરિવાર જેવો કોઈ ટેકો નથી, કોઈ આધાર નથી, કોઈ આનંદ નથી.’ ‘કોઈ ચીજ પર નિર્ભર ન રહો, દુનિયામાં કશું કાયમી નથી.’ ‘પૈસા માનવતાનો અને સત્તા પ્રેમનો વિકલ્પ ન બની શકે.’ ‘શું વિચારવું ને શાને મહત્ત્વ આપવું તે તમે પોતે નક્કી કરો. કોઈ વ્યક્તિ કે સમુદાયને તમારા વતી નિર્ણય લેવાનો અધિકાર ન આપો. ‘બધું જતું ન કરો અને બધા માટે જીદ પણ ન કરો.’ ‘કરુણા અને જવાબદારીનું ભાન – આ બે બાબતો વિશ્વને જીવવા જેવું બનાવે છે.’ ‘જ્યાં સુધી પ્રેમ છે, સ્મરણો છે, તમે જેને સ્પર્શ્યું છે, પોષ્યું છે તે છે, ત્યાં સુધી તમે પણ છો જ.’

પુસ્તકની છેલ્લી લીટી છે, ‘ધ ટિચિંગ ગોઝ ઓન.’

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 03 સપ્ટેમ્બર  2023

પ્રીતમ લખલાણી

રંગવાળા શેઠમાંથી રંગીલા બાપુ બનવામાં નવનીતલાલની આંખોનું યોગદાન બહુ જ મોટું હતું!

પાંસઠ વર્ષની ઉંમરે માણસ પ્રભુ ભજનમાં ખોવાઈ જાય. પણ આ નવનીતલાલ તો બીજે જ રવાડે ચઢી ગયા હતા. રસ્તે આવતી-જતી ફકત આઘેડ વયની જ સ્ત્રીઓમાં જ નહીં, પરંતુ બાલ્ય અવસ્થામાંથી યૌવન કાળમાં પ્રવેશલ કન્યાના ફ્રોકને ફૂટેલાં સ્તન પર કાળી ફ્રેમનાં ચશ્માંમાંથી સૂરમો આંજેલ નવનીતલાલની આંખો એકાદ બે ક્ષણ માટે નેત્ર-સુખનો લ્હાવો માણી લેતી.

ઘરમાં ચાર જન વચ્ચે બે નોકર હોવા છતાં નવનીતલાલે શાક્ભાજી લાવવાનું કામકાજ પોતાના માથે રાખ્યું હતું. દિવસમાં બે વાર શાક્ભાજી લેવા આવતા નવનીતલાલને મન શાકભાજીની ખાસ કોઈ કીંમત ન હતી. તેમને તો બસ, બટક-બટક બોલતી, નેણ ઊલાળતી, યૌવનથી છલકાતી મદ મસ્ત કાયાવાળી શાકવાળી દેખાણી એટલે ગંગા નાહ્યા. શાકવાળીનું ત્રાજવું કેટલું ઉપર-નીચે જાય છે એ જોવા કરતાં, તેમના કાળાં ચશ્માંની ફ્રેમમાં ડોકાતી ટગર ટગર જોતી આંખ ને શાકવાળીના પાતળા પાલવ હેઠળ દરિયાના મોજાની જેમ ઊછળતી ઘડકન જોવામાં વઘારે સુખ મળતું.

કયારેક દીકરાની વહુ નંદિની બપોર ટાણે કોઈ એકાદ બહેનપણી સાથે ભરતકામ કરવા એના બેડ રૂમમાં બેઠી હોય, ત્યારે હિંચકે બેઠા સોપારી વેતરતા નવનીતલાલ રાહ જોઈને જ બેઠા હોય, કે ક્યારે મહારાજ રસોડામાંથી ચા-નાસ્તાની ટ્રે લઈને વહુના રૂમ તરફ જવા નીકળે. જેવા મહારાજને રસોડામાંથી ચા-નાસ્તો લઈને આવતા જુએ એટલે નવનીતલાલ સફાળા હિંચકેથી ઊભા થઈ મહારાજને કહેશે, ‘તમે મારી એક કપ ખાંડ વિનાની ચા જલદીથી બનાવી નાખો તો. લાવો હું જ નંદિની અને તેની બહેનપણી ભાવનાને ચા નાસ્તો આપી આવું.’ આમ ચા નાસ્તાને બહાને બે બહેનપણીઓ વચ્ચે ટપકી પડેલ નવનીતલાલ ઘીમે રહીને સામે પડેલ ખાલી ખુરશી પર લંબાવતા, ઘોતિયાના છેડે ચશ્માંને લુંછતા ભાવનાના નવા પંજાબી ચૂડીદારના વખાણ કરતા કહશે,’ દીકરા ભાવના, આ ગુલાબી રંગ તારી કાયાને કેટલો આબેહૂબ શોભે છે. બાકી તને શું કહું!’ કાકાના આ વખાણમાં ખુશ થતી ભોળી ભાવના શરમાઈ પડે અને જો ભૂલથી તેની પાતળી ઓઢણી છાતીએથી સરી ગઈ તો ઘબકતી ભરાવદાર છાતી પર નવનીતલાલની બે આંખો ફરી વળતી.

વહુ નંદિની પરણીને સાસરે આવી ત્યારે સાસુ બાને પ્રથમ દિવસે પગે લાગવા તે નમી ત્યારે તેમણે કાનમાં એક શિખામણ આપી હતી, ‘દીકરી નંદિની, તમે ભલે આપણા કુંટુબમાં કોઈની લાજ ન કાઢો તો કાંઈ નહીં! પરંતુ તમારા સસરાની સામે બને ત્યાં લગી ખુલ્લે મોઢે ના જશો! તમારા સસરા થકી જ આપણું ખોરડું ગામમાં પાંચ ખોરડામાં પૂછાય છે.’ સમય જતા નંદિનીને તાગ કાઢતા વાર ન લાગી કે સાસુ બા શું કામ મને સસરાજીની લાજ કાઢવાનું કહેતાં હતાં.

******************************

એક સવારે ગામ આખામાં હાહા કાર મચી ગયો. ઓળખીતા પારખતા ચોરેને ચૌટે એક જ વાત કરતા હતા. નવનીતલાલને તો ભલા કયાં ય નખમાંએ રોગ ન હોતો. આમ કોઈને કીઘા-કારવ્યા વિના કેમ મોટે ગામતરે ચાલી નીકળ્યા? પાણીના રેલા સમા સમયને જતા કયાં વાર લાગે છે! પરિવાર હજી નવનીતલાલના મૃત્યુનાં રહસ્યમાં જ ગુચવાયેલ હતું ત્યાં તો તેમનું શ્રાદ્ઘ આવી ગયું.

નવનીતલાલનો પ્રથમ શ્રાદ્ઘ દિન હોવાથી સાસુ શારદાગૌરી બ્રાહ્મણોને દાન દક્ષિણા તેમ જ સીઘું દેવા હવેલી તેમ જ મંદિરે જવા નીકળતાં પહેલાં ઓસરીના હિંચકે શાક સમારતી નંદિનીને કહ્યું, ‘રસોડામાં લગભગ બઘી જ રસોઈ તૈયાર છે, બસ તું શાક સુઘારી લે એટલે આછા તાપે ચુલ્લા પર ચોડવવા મૂકીને તૈયાર રહજે ત્યાં લગીમાં દુકાનેથી આભિષેક પણ આવી જશે અને હું પણ મંદિરેથી આવી જઈશ. બસ પછી મેડીએ જઈને કાગવાસ નાખીને આપને બઘા સાથે જમવા બેસીશું.’

રોજની જેમ આજે ઘરમાં બૂમ બરાડા પાડીને નંદિનીને પ્રત્યેક ક્ષણે બોલાવવા વાળું કોઈ હતું નહીં. એટલે તેણે નિરાંતે નાહવાની તૈયારી કરવા માંડી. બાથરૂમમાં નહાવા બેસતાં પહેલાં ટેપરેકોર્ડર પર મનગમતી કેસેટ ચઢાવી. ઠંડા પાણીના ઘીમા શાવરમાં, ટેપરેકોર્ડરમાં વાગતાં ગીતને મનોમન ગુન ગુનાવતી વિચારતી હતી. ડોસાએ જીવતા આ કાયા પર કયાં ક્યાં નજર નહીં નાખી હોય? આજ તેમનું શ્રાદ્ઘ છે. ચાલ તર્પણ પણ કરી જ નાખું. આ વિચાર સાથે બાજુમાં પડેલ સાબુને હથેળીમાં લઈ નંદિનીએ છાતી, સ્તન, નિતબ્બ, કમર તેમ જ પેડુએ ચોળી ચોળીને એવા તેને ઘસ્યા કે ડોસાની મેલી નજર મેલ સાથે ઠંડાં પાણીમાં ગટરમાં વહી જાય.

આમ હોંશે હોંશે શરીરને ઘસીને નહાતી નંદિનીને અચાનક કાને, કોઈક ઘીમેથી બારી ખખડાવી રહ્યું તેવો, ઝીણો અવાજ પડ્યો. તેણે શાવર તેમ જ ટેપરેકોર્ડરને બંઘ કરી, કાનને બારી તરફ માંડ્યા કે   કે અવાજ ખરેખર બારીમાંથી જ આવી રહ્યો છે કે પછી આમ ખોટો ભ્રમ થઈ રહ્યો છે. અને ત્યાં તો ખટ ખટ કરતો નાજુક અવાજ ફરી તેના કાને પડ્યો. તેને બાથરૂમમાં ચારે બાજુ ડોક ફેરવીને જોયું પણ તેની નજરમાં કોઈ પડ્યું નહીં. તો પછી આ અવાજ કયાંથી આવી રહ્યો છે? આ વિચાર સાથે તેના હ્રદયની ઘડકન તેજ થઈ, મનને કોઈ મંગળ-અમંગલ વિચાર ઘેરી વળે તે પહેલાં જ અચાનક નંદિની નજર બારીના અઘ ખુલ્લા વેન્ટિલેશન ઊપર પડી અને એ ચમકી ઊઠી.

વેન્ટિલેશનની જાળીએ બેસીને એક કાગડો, ફાટી આંખે એના નગ્ન દેહ તરફ ટગર-ટગર તાકી રહ્યો હતો. થોડી થોડી વાર ડોકું હલાવતો, ચાંચથી કાચને ટકોરા મારતો વારા ફરતી બંને આંખે, નંદિનીની રૂપાળી, મદ મસ્ત કાયાના કૌવતનું રસપાન કરી રહ્યો હતો. તરત, નંદિનીએ ખીંટીએ ટિંગાળેલા ટુવાલને તરત ખેંચીને પોતાની છાતી ઢાંકી દીઘી. બારી તરફ ગુસ્સામાં બ્રાનો ઘા કરતાં બરાડી ઊઠી, ‘અરે, ડોસા તું મુવા પછી કાગડો થયો, તો ય આ ડોળા નાંખવાની તારી કુટેવ ગઈ નહીં?’

e.mail : preetam.lakhlani@gmail.com