ગવર્નરના બંગલાની બાજુમાં આવેલા
મહેલ જેવા લવજી કાસલની મુલાકાત
હિન્દુસ્તાનનું સૌથી વધુ બહુરંગી અને ભાતીગળ શહેર કયું? જવાબ : બોમ્બે કહેતાં મુંબઈ. ના, આ હું નથી કહેતો. લગભગ ૨૦૦ વરસ પહેલાં મિસિસ પોસ્ટાન્સ લખી ગયાં છે. એટલે આજે તેમની આંગળી પકડીને મળીએ મુંબઈને મુંબઈ બનાવનારા કેટલાક લોકોને.
મુંબઈમાં જે ‘ભાત ભાત કે લોગ’ જોવા મળે છે તેમાં સૌથી વધુ ધ્યાન ખેંચે છે પારસીઓ. અહીંના મોટા ભાગના હિંદુ, જૈન વગેરે લોકો ખાનપાન અને રહેણીકરણીમાં પોતાની પરંપરા જાળવવાના આગ્રહી, એટલે પરદેશીઓને, ખાસ કરીને ગોરાઓને, માન આપે, પણ દૂરથી. તેમને પોતાને ઘરે બોલાવવાનું તો કદાચ વિચારે પણ નહિ. પણ પારસીઓને એવો કશો છોછ નહિ. પોતાની આગવી, અલાયદી, ઓળખાણ જાળવી રાખીને બીજા લોકો સાથે કઈ રીતે હળીમળી જવું એ પારસીઓ બરાબર જાણે. તેમની બીજી પણ એક ખાસિયત : ઘણા પારસીઓ ખાસ્સા ધનવાન. પણ પોતાના પૈસાનો દેખાડો કોઈ પારસી ભાગ્યે જ કરે. ઘરમાં જાહોજલાલી હોય, પણ ઠાવકાઈપૂર્વક તેનો દેખાડો ન કરે.
પરળ રોડ ૧૮૭૦
ઘણા વખતથી કોઈ પારસીના ઘરે જવાની ઇચ્છા. એટલે હોરમસજી બમનજીએ જ્યારે તેમને ઘરે જવાનું નોતરું આપ્યું ત્યારે મેં તે તરત જ સ્વીકારી લીધું. હોરમસજી રહે ‘લવજી કાસલ’ નામના મહેલ જેવા મકાનમાં. અને એ મકાન આવેલું પરળમાં, મુંબઈના ગવર્નરના બંગલાની નજીક. તેમનું સરનામું જ કહી દે કે આ કુટુંબ કેટલું સમૃદ્ધ હશે. હોરમસજીના બપાવા અને આ કુટુંબના વડવા લવજી નસરવાનજી વાડિયા મૂળ સુરતના. ૧૭૦૨માં જન્મ, ૧૭૭૪માં બેહસ્તનશીન. સુરતના એક જહાજવાડામાં વહાણો બાંધતા મજૂરોના મુકાદમ તરીકે કામ કરે. પણ નસીબ તેમને મુંબઈ લઈ આવ્યું. કંપની સરકાર માટે હિન્દુસ્તાનનો પહેલવહેલો જહાજવાડો તેમણે મુંબઈમાં બાંધ્યો. તેમણે અને તેમના પોરિયાઓએ બાંધેલાં લાકડાનાં વહાણો દેશદેશાવરની ખેપ ખેડતાં. ગ્રેટ બ્રિટનનાં લડાયક વહાણોના કાફલામાં પણ તેમણે બાંધેલાં વહાણો. પછી તો તેમનાં સંતાનો અને તેમનાં સંતાનો જૂદા જૂદા વેપાર-ધંધા કરતા થયા. આખા મુંબઈ ઈલાકાના સૌથી વધુ ધનવાન બે-પાંચ કુટુંબોમાં આ વાડિયા કુટુંબનો સમાવેશ.
લવજી કાસલના વિશાળ દરવાજામાંથી અમે દાખલ થયા. ભોંયતળિયે વિશાળ હોલ હતો. તેમાંથી એક દાદર ઉપરના ડ્રોઈંગ રૂમ તરફ જતો હતો. તેનાં લાકડાનાં પગથિયાં મોટાં અને પહોળાં હતાં. બંને બાજુએ કોતરણીવાળી જાળી હતી. પગથિયાંને કિરમજી રંગના મખમલથી જડી દીધાં હતાં. દિવાનખાનામાં તો જ્યાં નજર નાખો ત્યાં સુરુચિપૂર્ણ સમૃદ્ધિ નજરે ચડતી હતી. ખૂબ જ મોટા, સગવડભર્યા કોચ દિવાલો પાસે ગોઠવ્યા હતા. વચમાં વચમાં ખૂબ જ શણગારેલા બાજૂઠ મૂક્યા હતા. એ બધા બારીક ભરતકામવાળા દમાસ્કસના રેશમી કાપડથી મઢેલા હતા. દિવાલોને જૂદાં જૂદાં ચિત્રોથી શણગારી હતી. બધાં ચિત્રોની ફ્રેમ સોનેરી રંગે રંગેલી અને બારીક નકશીકામવાળી હતી. કુદરતી દૃશ્યોનાં ચિત્રો સાથે ગોઠવેલાં બીજાં કેટલાંક ચિત્રો તરફ મારું ધ્યાન તરત ગયું. તેમાં લોર્ડ નેલ્સન અને સર ચાર્લ્સ ફોર્બ્સનાં આદમકદ તૈલચિત્રો હતાં. દિવાનખાનાની બે સામસામેની ભીંતોમાં વચ્ચે વચ્ચે મોટી બારીઓ હતી. રંગબેરંગી કાચના કપચી કામથી મઢેલી આ બારીઓમાંથી ચળાઈને બહારનું અજવાળું અંદર આવતું હતું અને આખા ખંડના વાતાવરણને કોઈક અનેરી સુંદરતા બક્ષતું હતું. દિવાનખાનાની છત પર પણ બહુરંગી વેલબુટ્ટાનું ચિતરામણ કરેલું હતું. છત પરથી લટકતાં સુશોભિત ઝુમ્મરોમાં નોકરોએ મલોખાંના દીવા પ્રગટાવ્યા હતા. તેનું ન વધારે, ન ઓછું, એવું અજવાળું આખા ખંડને કોઈક અનેરું રૂપ આપતું હતું. આ બધું જોતાં જ ખાતરી થતી હતી કે અહીં જેટલી સમૃદ્ધિ હતી, તેટલી જ સુરુચિ પણ હતી.
૧૯મી સદીની પારસી છોકરી – ચિત્રકાર એમ.વી. ધુરંધર
અમને દાખલ થતા જોઈને હોરમસજી તેમની સિંહાસન જેવી ખુરસીમાંથી ચપળતાથી ઊભા થયા અને અમારું સ્વાગત કર્યું. ત્યાર બાદ ત્યાં હાજર રહેલા દરેક કુટુંબી સાથે અમારી ઓળખાણ કરાવી. તેમાં આઠેક વરસની ઉંમરની એક પરી જેવી છોકરીને તો હું જોતી જ રહી. તેણે પારસી પરંપરા પ્રમાણેનો ખૂબ સુંદર પોશાક પહેર્યો હતો. જો કે આપણી (અંગ્રેજોની) નજરે જોતાં એ પોશાક આવડી અમથી છોકરી માટે બહુ ભારેખમ લાગે. પણ એ છોકરીને તેનાથી કશી અગવડ પડતી હોય તેમ લાગ્યું નહિ. ઘેરા જાંબલી રંગનો સાટીનનો લેંઘો. પગમાં સોનાનાં કડાં. ધોળા બાસ્તા જેવા રેશમી કાપડનું ખમીસ. તેના ગળા પરની રેશમી દોરી પર વાળેલી ગાંઠ પર ચમકતું મોટું માણેકનું નંગ. ડોકમાં તો જુદા જુદા રંગના મણિની ચાર-પાંચ માળા. વાળ ખાસ્સા ભરાવદાર, પણ ભરતકામવાળી ટોપીથી ઢંકાયેલા.
છોકરીના ભાઈઓ પણ ગોરા અને દેખાવડા. હોશિયાર પણ ખરા. નવી શરૂ થયેલી ‘કોલેજ-સ્કૂલ’માં ભણતા હતા. બહુ સહેલાઈથી અંગ્રેજી બોલી શકતા હતા. તેમના ભણવા વિષે થોડી વાત કરી, તો બધાએ બહુ ઉત્સાહ અને ચપળતાથી જવાબ આપ્યા. બધા છોકરાઓએ સાદું, સુતરાઉ અંગરખું પહેર્યું હતું. માથે સફેદ પારસી ટોપી. એટલે આમ જુઓ તો પોશાક સાદો. પણ કાંડા પર પહેરેલ મોંઘા રત્નો જડેલા સોનાના કડાથી તેમના કુટુંબનાં સમૃદ્ધિ અને મોભો જણાઈ આવતાં હતાં. દરેક છોકરાએ ડાબા કાનમાં પહેરેલા લટકણીઆમાં જડેલ મોટા લાલ માણેક પણ કુટુંબની સમૃદ્ધિની ચાડી ખાતા હતા.
પારસી સ્ત્રી-પુરુષ, ૧૯મી સદી
પરદેશી મહેમાનો સાથે વિનય-વિવેકથી વાતો કરવામાં હોરમસજી પાવરધા હતા. કારણ બહોળા વેપારને કારણે તેમને ઘણા અંગ્રેજો સાથે ઘરોબો હતો. તેમણે પોતાના ચીન સાથેના બહોળા વેપારની અને સર ચાર્લ્સ ફોર્બ્સ અને તેની કંપની સાથેના ગાઢ સંબંધની વાતો બહુ સહજતાથી, કશી આપવડાઈ કર્યા વગાર કરી. તેમનું પોતાનું ‘લવજી ફેમિલી’ નામનું વહાણ ચીનના આંટાફેરા કરી કેવી તો મોંઘી અને ઉપયોગી જણસો લાવે અને લઈ જાય છે તેની તેમણે વાતો કરી. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે કંપની સરકાર વેપારી વહાણોને જેવી સલામતી પૂરી પાડે છે તેવી ન પાડતી હોત તો આટલો બહોળો વેપાર અમે કરી શકતા ન હોત.
અહીનાં કેટલાંક છાપાં તેમને મળતા વાણીસ્વાતંત્ર્યનો દુરુપયોગ કરે છે તે અંગે તેમણે ખેદ વ્યક્ત કર્યો. તેમાં ય ખાસ કરીને ‘ચાબૂક’ જે આડેધડ રીતે ટીકાઓ કરે છે તે માટે તેમણે ખાસ ખેદ વ્યક્ત કર્યો. (નોંધ : નવરોજી દોરાબજી ચાનદારૂ નામના પારસી પત્રકારે ૧૮૩૦માં ‘મુંબઈનાં વરતમાન’ નામનું ગુજરાતી અઠવાડિક શરૂ કરેલું. ૧૮૩૩માં તેનું નામ બદલીને ‘મુમબઈનાં ચાબુક’ કર્યું. યલો જર્નાલિઝમ કરનારું આ પહેલું ગુજરાતી છાપું. એ વખતનાં બીજાં બધાં છાપાંની સતત ખોટેખોટી આકરી ટીકા કરે. અને છાશવારે અંગ્રેજ સરકારની અને તેના અધિકારીઓની પણ કૂથલી કરે. છેવટે બદનક્ષીના એક કેસમાં ‘ચાબૂક’ સપડાયું, હાર્યું. કોર્ટે કરેલ મોટી રકમનો દંડ ભરતાં તંત્રી પૈસેટકે ખુવાર થઈ ગયા. છતાં ૧૮૭૨ સુધી તે છાપું પ્રગટ થતું રહ્યું. – દી.મ.)
હોરમસજીએ નવી શરૂ થયેલી ‘જુનિયર કોલેજ સ્કૂલ’નાં વખાણ કર્યાં ત્યારે મેં ઘણી નમ્રનતાઈથી પૂછ્યું: ‘તો પછી તમારી દીકરીને ત્યાં ભણવા મોકલવામાં શો વાંધો છે?’ સહેજ પણ વિચાર કરવા થોભ્યા વિના, બહુ સ્પષ્ટ રીતે તેમણે ચોખવટ કરી: ‘છોકરીઓ ભણવા માટે જાય એવો ટાઈમ હજી નથી આવ્યો. પણ આજે જે સુધારાનો પવન ચારે બાજુ વાઈ રહ્યો છે એ જોતાં એ દિવસ બહુ દૂર નથી કે જ્યારે છોકરીઓ પણ ભણવા માટે સ્કૂલમાં જતી થશે. પછી તેમણે કહ્યું કે એકંદરે જોતાં પારસી સ્ત્રીઓ પ્રમાણમાં મુક્ત વાતાવરણમાં રહે છે. ઘરકામ ઉપરાંત ભરત-ગૂંથણ, સીવણ કામ, સંગીત, વગેરે પ્રવૃત્તિઓમાં તેમનો વખત પસાર થાય છે. હા, પરદેશીઓ સાથે આ સ્ત્રીઓને ભળવા દેવાતી નથી. પણ સગાંવહાલાં અને બહેનપણીઓ સાથે તેઓ આનંદમાં દિવસો ગુજારે છે. અને જેમ જેમ વિલાયતના વિચારો અને રહેણીકરણી આ દેશમાં ફેલાતાં જશે તેમ તેમ સ્ત્રીઓને વધુ ને વધુ છૂટ મળતી જશે એમ પણ તેમનું માનવું હતું.
પારસી લગ્નવિધિ
પારસીઓના કાયદા પ્રમાણે કોઈ પુરુષ એક પત્ની હયાત હોય ત્યાં સુધી બીજી સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકતો નથી. પણ હોરમસજી તેમાં અપવાદરૂપ છે. પહેલી પત્ની હયાત હોવા છતાં તેમણે બીજાં લગ્ન કર્યાં છે. શરૂઆતમાં આ બીજાં લગ્નનો ઉગ્ર વિરોધ થયો હતો. પણ પછી તેમની સંપત્તિ, વેપારધંધામાંની સફળતા, અને સામાજિક મોભાને કારણે ધીમે ધીમે એ વિરોધ લગભગ શમી ગયો. એક તો પહેલું લગ્ન બાળપણમાં થયેલું, અને એ સિન્ડ્રેલા જેવી એ સ્ત્રી કોઈ રીતે હોરમસજીને લાયક નહોતી. એટલે હોરમસજીએ તેમનાં મમ્માને જ બીજી સ્ત્રી શોધવા અરજ ગુજારી. હવે એ બીજી પત્નીએ હોરમસજીનું ઘર ઉજાળ્યું છે.
થોડી વાર પછી અમે હોરમસજીની વિદાય માંગી. તેમણે ઈશારો કરતાં જ એક નોકર મોટો ચાંદીનો થાળ લઈને હાજર થયો. થાળમાં રંગબેરંગી ફૂલના ગુલદસ્તા બહુ આકર્ષક રીતે ગોઠવ્યા હતા. મને એ ગુલદસ્તા ધરતાં હોરમસજીએ કહ્યું કે અમારામાં મોંઘેરા મહેમાનને વિદાય આપતી વખતે આ રીતે ફૂલો ધરવાનો ચાલ છે. જો કે મને તો ખબર હતી જ કે દરેક સારા પ્રસંગે પારસીઓ ફૂલોનો ઉપયોગ છુટ્ટે હાથે કરે છે. એટલે મને આ ગુલદસ્તા જોઈ નવાઈ ન લાગી. વરસગાંઠ કે લગ્ન જેવા સારા પ્રસંગે ફૂલોથી ભરેલા થાળ લઈને નોકરો ઊભા હોય, અને દરેક મહેમાનને યજમાન પોતે કે તેના કુટુંબી નમનતાઈથી ફૂલ ધરે જે મહેમાન અહેસાનમંદ રીતે પોતાની પાઘડીમાં ખોસે. જતી વખતે દરવાજા આગળ દરેક મહેમાન પર ગુલાબજળનો છંટકાવ કરવામાં આવે.
દી.મ. તરફથી થોડું ઉમેરણ:
રતનજી વાચ્છાના ‘મુંબઈનો બહાર’ પુસ્તકને આધારે ‘લવજી કાસલ’ વિષે થોડી વધારે વાત. આ ઈમારત હોરમસજીએ પોતે ઈ.સ. ૧૭૯૩માં બંધાવી હતી. આ મહેલ જેવા બંગલાનું નામ તો ‘શીટોરી બાગ’ હતું, પણ લોકો તેને ‘લવજી કાસલ’ તરીકે ઓળખતા. તેની ખ્યાતિ મુંબઈ બહાર પણ એવી પ્રસરેલી કે બીજે ગામથી મુંબઈ આવનારા લોકો એ બંગલો જોવા – અલબત્ત બહારથી – ખાસ ત્યાં જતા. પરેલમાં આવેલા ગવર્નરના બંગલા અને ‘લાલ બાગ’ જેટલી જ ખ્યાતિ આ ‘લવજી કાસલ’ની પણ હતી. એ જમાનામાં મરાઠી લાવણી ગાનારી અને નાચનારીઓ ખાસ ‘લવજી કાસલની લાવણી’ ગાતી જે ખૂબ જ લોકપ્રિય થઈ હતી. તેની પહેલી બે પંક્તિ :
મુંબઈ શહેર ગુલઝાર, ઉસી મેં માહિમ-પરળ કા જંગલા,
દરમિયાને ખૂબ જોર હવા, હોરમસજી સેઠ કા બંગલા.
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
xxx xxx xxx
(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 17 ફેબ્રુઆરી 2024)
૧૦ 
आपको यह भी देखना चाहिए कि रत्नों की इस खोज में सरकार ने पार्टी का भेद भी नहीं किया है. सबको एक नजर से, एक ही तराजू पर तोला गया है. टके सेर भाजी, टके सेर खाजा! मैं यह भी देख रहा हूं कि जिन्हें काल के कूड़ेघर में फेंक दिया गया था, उन्हें भी जब वहां से निकाल कर झाड़ा-पोंछा गया तो इस मीडिया नाम के जमूरे को उनमें नई ही रोशनी व चमक दिखाई देने लगी. अब कोई पिछले सालों की सारी खाक छान कर मुझे बताए कि कर्पूरी ठाकुर की किस विशेषता का जिक्र किसने, कब किया और इस मीडिया ने कब उनकी चमक कबूल की ? अब तो कई दावेदार पैदा हो गए हैं कि जो कह रहे हैं कि कर्पूरी ठाकुर जैसे रत्न को ‘भारत-रत्न’ न मिलने के कारण वे सालों से सोये नहीं हैं. अब जा कर उन्हें नींद आएगी ! मुझे भी अच्छा लगता है जब कोई चैन की नींद सोता है. लेकिन कर्पूरी ठाकुर का क्या ? जैसे-जैसे लोग उनकी जैसी-जैसी प्रशंसा कर रहे हैं उससे उनकी नींद हराम हो गई हो तो हैरानी नहीं. अंग्रेजी अखबारों ने उनकी प्रशंसा में अब क्या-क्या नहीं लिखा जबकि उनके रत्न बनने से पहले इन अखबारों ने कभी उनकी सुध भी नहीं ली और कभी ली भी तो उनको बेसुध करने के लिए ही ली.