What has religion to do with politics? What has violence to do with religion? And how does the expression of major political agenda shape itself in contemporary times? Roughly speaking it seems that the religion is being used as a cover for many a political phenomenon. This seems to be the observation more so from South Asian-West Asian perspective.

To talk of last few decades, the first major presence of religion in politics began with the coming to power of Ayatollah Khomeini in Iran. This was the political aftermath of the overthrow of Mossadeq, the democratically elected Prime Minister of Iran in 1953. Mossadeq had nationalized the oil wealth and this move hurt the interests of the Western oil (mainly US) companies. After the overthrow of this Government, Raza Shah Pahlavi, a US stooge, was installed into the seat of power. He was overthrown in a revolution which was so manipulated that Ayatollah Khomeini came to capture power. Khomeini and Company’s politics was that of Islamic Fundamentalism.  With this, there were rumblings in the media, and phrase ‘Islam: the new threat’ came to be coined. In South Asia during these decades in India we see the rise of politics of identity constructed around Hindu religion, in Pakistan Zia ul Haq Islamized the politics and Maulana Maududi’s interpretation of Islam came in handy for Zia to consolidate his power. A bit later in Myanmar in due course we saw the rise of likes of Ashin Wirathu, also called as Burma’s Bin Laden, Sri Lanka also saw the emergence of Buddhist clergy which ran along to supplement the politics in name of Buddhism. On a different note one also recalls the presence of Christian Fundamentalism in US.

With the Twin Tower, 9/11, attack, the US media coined the word “Islamic terrorism’, dragging Islam into the murky world of terrorist violence. Here after ‘Islam, Muslims are the cause of terrorist violence’ has been a part of social understating all over. The deviant tendencies with Islam, Political Islam have done enough to deepen this understanding to the detriment of Muslims all over.

The morality aspects of most religions’ talked of Humanism in the contexts in which they emerged. Somehow, the identity aspects of religion, the rituals; communitarian functions, clergy etc. became the dominant one’s and have been perceived as major parts of religion today.

In feudal society, pre-industrial society, we see a big alliance of clergy of religions with the powers that be. Clergy did evolve the concepts for people’s subservience to the power of the rulers. King-Pope in Europe, Nawab-Shahi Imam in large parts of Islamic world and Raja-Rajguru, where Hinduism was prevalent; formed the nexus of this alliance where the rulers took the cover of religion to carry on with their goals of power. During this era again we see that Kings' expansionism also expressed through the language of religion, the quest of Christian kings for expansion was called Crusade, Muslim kings had Jihad as a cover and not to be left behind Hindu kings expanded their kingdoms under the guise of Dharmayuddh.

The countries where the process of secularization, removal of the hold of feudal-clerical elements from social affairs was substantial, the religion was kept in the by lanes of society. Religion became related more to matters personal. State came to treat all its citizens on par, irrespective of their personal beliefs. In contrast; in South Asia in particular; the process of secularization remained incomplete and the declining sections of landlords and Clergy hit back with the politics in the garb of religion. In India we saw the emergence of Hindu and Muslim communal streams from the section of Kings and landlords, later to be joined in by the section of educated middle classes. They were exclusive, Hindu or Muslim Nationalists, and were led by small section the educated elite, likes of Jinnah or Savarkar or Golwalkar. This had its own trajectory, assisting the colonial project of ‘divide and rule’ and to maintain the economic dominance of colonial now imperialist powers. Maulana Abul Kalam Azad and Mohandas Karamchand Gandhi stood tall religious person advocating the secular state. The communal streams, spread hatred against the other communities.

The communal violence in South Asia is now a frighteningly disturbing phenomenon. It is taking the cover of Hinduism in India, of Islam in Bangladesh and Pakistan, of Buddhism in Myanmar and Srilanka for example. This violence has a political motto, the agenda; the values of the pre Modern feudal classes in a modern context. The attempt to reinforce the feudal values of caste and gender hierarchy is made in a language which sounds modern and is modified for the contemporary context.

To add salt to the injury of violence in the name of religion, the post Khomeini, labeling of “Islam as the new threat’ was boosted by the phrase “Islamic terrorism’ in the wake of 9/11 attack on twin towers. The Al Qaeda came to the forefront. This organization is the root of most the terrorist violence in the central-west Asia. The Boko Haram, ISIS and AL Qaeda form the triad where Islamic identifies is kept at the core. The process started with joining the anti Soviet forces in Afghanistan, calling the communists as infidels and so the violence. Now other’ sects of Muslims are called as infidels and done to death in the scary manner. Surely, more Muslims have died due to this violence than any other community.

Al Qaeda was a product of three major foundations. On one hand was Islamism of Zia ul Haq, who set up Madrassas in Pakistan for indoctrinating the youth. The ideology used here was from Saudi Arabia, Wahabism, which centers on the ‘king-ruler as the representative of God. Here one who disagrees with this version is the Kafir (Infidel), and killing the kefir is projected as the noble act Jihad, with reward of Janna waiting for those doing this inane violence. The major support for this endeavor came from US, which poured in 8000 million dollars and 7000 tons of armaments to build this root of the cancerous Al Qaeda and terrorist violence in the name of Islam.

So where do we go from here. The roles of religion have been changing over periods of time. We need to pick up the threads from the saint tradition of religions and face the present challenge to human society. Religion as a moral force needs to be projected; and morality of religions needs to be projected and the violence in the name of religion needs of is deconstructed to see the real intent of the violence, which is aimed at the preservation of pre modern values or which is an offshoot of the politics of oil. The activists and scholars of religion need to harp on the morality aspect of religion and debunk the religion as identity part.

—

૧૯૪૨માં મહાદેવભાઈનું આગાખાન પૅલેસમાં ગાંધીજી સાથે કેદમાં હતા ત્યારે અવસાન થયું હતું. ૧૯૪૪માં ગાંધીજીને આગાખાન પૅલેસમાંથી છોડવામાં આવ્યા એ પછી ગાંધીજીના મહાત્માપણાની કસોટી કરે એવા યાતનાના દિવસો શરૂ થયા હતા. મહાદેવભાઈના અવસાન પછી ગાંધીજીની પાંખમાં નારાયણભાઈ હતા અને યુવાન નારાયણભાઈ એ યાતનાના સાક્ષી હતા

ગાંધીજીની હત્યા આઘાતજનક ઘટના જરૂર હતી, નિરાશાજનક નહોતી. શરમજનક એ લોકો માટે હતી જેમણે ગાંધીજીની હત્યા કરી હતી અને હજી આજે પણ તેનો બચાવ કરે છે. નિરાશાજનક એટલા માટે નહોતી કે ગાંધીજીએ હજારો કાર્યકરોની ફોજ તૈયાર કરી હતી જેઓ આત્મવિશ્વાસથી છલકાતા હતા અને તેમના મનમાં કોઈ પ્રકારની દુવિધા નહોતી. આ બધા જીવનદાની લોકો હતા. સમાજ એક અનસૂયાબહેન સારાભાઈને ઓળખે છે, કારણ કે એ અંબાલાલ સારાભાઈનાં પુત્રી હતાં. અનસૂયાબહેને પારિવારિક સાહેબી છોડીને સમાજ માટે જીવન સમર્પિત કરી દીધું હતું, પરંતુ એ સમયે શંકરલાલ બૅન્કર જેવા બીજા હજારો લોકો હતા જેમણે લોકસંગ્રહ માટે સ્વસંગ્રહ છોડી દીધો હતો. સમાજ એક હરિલાલને ઓળખે છે, કારણ કે તેઓ ગાંધીજીના પુત્ર હતા, પરંતુ એ યુગમાં ગાંધીને સમર્પિત કાર્યકરોના ઘરમાં અનેક હરિલાલો હતા જેમના મનમાં સ્વૈછિક ભૂખ સામે અસંતોષ હતો. જીવન ધારણ કરનાર બધા લોકો પોતાને માટે કે પોતાના પરિવાર માટે જીવે છે, પરંતુ થોડા લોકો એવા પણ હોય છે જેઓ પોતાને અને પોતાના પરિવારને સુધ્ધાં બાજુએ મૂકીને સમાજ માટે જીવન જીવે છે. કઠોપનિષદમાં આને અનુક્રમે પ્રેય અને શ્રેય તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે.

કઠોપનિષદે જેને વ્યક્તિગત ગુણ કહ્યો છે એ શ્રેયને ગાંધીજીએ કદાચ ઇતિહાસમાં પહેલી વાર સામાજિક બનાવી દીધો હતો. ૧૯૪૮માં ગાંધીજી હજારોની સંખ્યામાં શ્રેયાર્થીઓને પાછળ મૂકતા ગયા હતા એટલે ગાંધીજીની હત્યાની ઘટના, આગળ કહ્યું એમ, આઘાતજનક ઘટના હતી, નિરાશાજનક નહોતી. આજે એક એક શ્રેયાર્થી આપણી વચ્ચેથી જાય છે ત્યારે હૃદયમાં ચીરા પડે છે. અંગત સ્વાર્થે જાણે દુશ્મનાવટ સાથે વળતું આક્રમણ કર્યું છે. આજે જે સ્વાર્થ જોવા મળે છે એ કઠોપનિષદે કહ્યું છે એવું પ્રેય નથી, પરંતુ કૃપણતા છે; જેને વિકૃતિ જ કહેવી પડે. કદાચ એવું હશે કે માનવી જ્યાં સુધી સેચ્યુરેશન લેવલે ન પહોંચે ત્યાં સુધી તેના મનમાં અભાવ પેદા થતો નથી. એ સમય જ્યારે આવશે ત્યારે સમાજને દિશાદર્શનની જરૂર પડશે એટલે ગાંધીજી જે અનેક દીવાદાંડીઓ આપતા ગયા હતા એમાં એક દીવાદાંડી નારાયણ દેસાઈ હતા. ચુનીભાઈ વૈદ્ય પછી ટૂંકા ગાળામાં આ બીજો આંચકો છે.

નારાયણભાઈ માટે મારા મનમાં વિલોભનીય આકર્ષણ હતું, કારણ કે તેમનો ગાંધીજી સાથેનો સંબંધ ગાંધીજીના બીજા સાથીઓ અને સમકાલીનો કરતાં જુદો હતો. મુદ્દલ કરતાં વ્યાજ વહાલું હોય એ ન્યાયે મહાદેવભાઈના પુત્ર નારાયણભાઈ ગાંધીજી માટે લાડકા હતા. નારાયણભાઈ ગાંધીજીનો બાબલો હતા એટલે ગાંધીજીના ખોળામાં બેસવાનો તેમને અધિકાર હતો. બાબલો સ્વતંત્ર મિજાજનો તરુણ હતો એટલે કોઈ પૂછવાની હિંમત ન કરે એવા સવાલો પૂછવાનો તેમને અધિકાર હતો. બાબુભાઈ (સર્વોદય પરિવાર માટે નારાયણભાઈ બાબુભાઈ હતા) ગાંધીજીના યુવાસાથી હતા અને તેમનું ઘડતર ગાંધીજીના હાથે થયું હતું. ૧૯૪૨માં મહાદેવભાઈનું આગાખાન પૅલેસમાં ગાંધીજી સાથે કેદમાં હતા ત્યારે અવસાન થયું હતું. ૧૯૪૪માં ગાંધીજીને આગાખાન પૅલેસમાંથી છોડવામાં આવ્યા એ પછી ગાંધીજીના મહાત્માપણાની કસોટી કરે એવા યાતનાના દિવસો શરૂ થયા હતા. મહાદેવભાઈના અવસાન પછી ગાંધીજીની પાંખમાં નારાયણભાઈ હતા અને યુવાન નારાયણભાઈ એ યાતનાના સાક્ષી હતા. નારાયણભાઈને વાંચતી, સાંભળતી કે મળતી વખતે બાપુ-બાબલાના સંબંધોની એ પૃષ્ઠભૂમિ કાયમ મનમાં અંકાયેલી રહેતી.



મેં એ નારાયણભાઈને પણ જોયા છે જેમને મળતાં ડર લાગે અને મેં એ નારાયણભાઈને પણ જોયા છે જેમને ક્યારે ય છોડવાનું મન ન થાય. જેમને સાક્ષાત્ ગાંધીજીની હૂંફ મળી હોય અને જેમણે ગાંધીજીના નિદ્વર્‍ન્દ્વ પ્રેમની સગી આંખે કસોટી થતી જોઈ હોય એ પોતે ઊંચાઈ ન પામે એવું બને ખરું? છેલ્લાં વર્ષોમાં નારાયણભાઈને પ્રેમથી છલકાતા મેં જોયા છે. ગયા વર્ષે નારાયણભાઈ તેમનાં નવા પ્રકાશિત થયેલા પુસ્તક ‘જિગરના ચીરા’ના લોકાર્પણ માટે મુંબઈ આવ્યા હતા. એ સમયે તેમણે મને કહ્યું હતું કે અત્યારે મારું ચિત્ત ગાંધીમય રહે છે અને ભાગ્યે જ બાપુ સિવાય બીજો કોઈ વિચાર આવે છે.



ગાંધીજીને સમજવાની અને સમજાવવાની એક તડપ નારાયણભાઈમાં હતી. ગાંડી ગુજરાત વધારે પડતી ગાંડી થવા લાગી ત્યારે નારાયણભાઈની એ તડપ વધારે તીવ્ર થવા માંડી હતી. એ અરસામાં તેમની બાયપાસ સર્જરી કરવામાં આવી ત્યારે તેમણે ગુજરાતીમાં ગાંધીજીનું બૃહદ્દ ચરિત્ર લખવાનો સંકલ્પ કર્યો હતો. આધુનિક આયુર્વિજ્ઞાન થકી મળેલાં વર્ષોનો ઉપયોગ તેમણે સાર્વજનિક કામો ઓછાં કરીને પલાંઠી મારવા માટે કર્યો હતો. ગાંધીજીએ જેટલી તીવ્રતા સાથે ‘હિન્દ સ્વરાજ’ લખ્યું હતું એટલી જ તીવ્રતા સાથે તેમણે ત્રણ ભાગમાં ગાંધીજીનું ચરિત્ર લખ્યું હતું. ગોધરા પછીનું ગુજરાત તેમને માટે મોટો આંચકો હતું એટલે ત્યારે તેમણે ગામેગામ જઈને ગાંધીકથા કરવાનો સંકલ્પ કર્યો હતો. ગુજરાતમાં કથા-ર્કીતનની ઓરલ ટ્રેડિશન વધારે પ્રભાવી નીવડે છે તો તેમણે એનો પ્રયોગ કરી જોયો હતો. છેલ્લાં ૧૨-૧૩ વર્ષમાં ૧૫૦ જેટલી કથાઓ તેમણે કરી હતી જેમાં પાંચ દિવસ પાંચ-પાંચ કલાક તેઓ ગાંધીજીવન અને ગાંધીદર્શનનો શ્રોતાઓને સરળ ભાષામાં પરિચય કરાવતા હતા.

ગાંધીજીને પામવાની અને પમાડવાની તીવ્રતા એટલી હતી કે છેલ્લે-છેલ્લે તો તેઓ ગાંધીને શ્વસતા હતા. સાધારણ રીતે ગાંધીવાદીઓ કલાની બાબતમાં ઉદાસીન હોય છે અને કેટલાકને તો મેં રુક્ષ પણ જોયા છે. નારાયણભાઈ આમાં અપવાદ હતા. નારાયણભાઈ સારું ગાતા. તેમણે પોતે કેટલીક રચનાઓ સ્વરાંકિત પણ કરી છે. તેઓ ગુજરાતી-હિન્દી-અંગ્રેજી ઉપરાંત ઉડિયા અને બંગાળી ભાષા પર પણ પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા. તેમણે ગુજરાતીમાં રેખાચિત્રો, જીવનચરિત્રો અને સંસ્મરણો લખ્યાં છે જે ભાષાલાલિત્યમાં કોઈ મૌલિક સાહિત્યકૃતિની બરાબરી કરે એવાં છે. જીવનચરિત્ર કેવું હોવું જોઈએ એનું જો કોઈ ઉદાહરણ આપવું હોય તો નારાયણભાઈએ તેમના પિતા મહાદેવભાઈ દેસાઈનું લખેલું ચરિત્ર ‘અગ્નિકુંડમાં ઊગેલું ગુલાબ’ વાંચવું જોઈએ. તેમને સાહિત્ય માટેના રણજિતરામ સુવર્ણચન્દ્રક, મધ્યસ્થ અકાદમી અવૉર્ડ વગેરે ઇલકાબો તો મળ્યા છે, પરંતુ ગુજરાતના સારસ્વતોએ સર્વાનુમતે તેમને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના અધ્યક્ષ તરીકે ચૂંટયા હતા. બાય ધ વે મહાદેવભાઈ અને નારાયણભાઈ એવી એકમાત્ર પિતા-પુત્રની જોડી છે જેમને બન્નેને મધ્યસ્થ સાહિત્ય અકાદમીનો અવૉર્ડ મળ્યો છે. મહાદેવભાઈને ૧૯૫૫માં ડાયરીઓ માટે મરણોત્તર ઇલકાબ આપવામાં આવ્યો હતો. ઉંમર જોતાં નારાયણભાઈ જવાનો અફસોસ નથી, પરંતુ ખપ જોતાં નારાયણભાઈ જવાનો અફસોસ મોટો છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 17 માર્ચ 2015

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/feature-columns-315

Like all true Gandhians, Narayan Desai lived a life of simplicity and dedication

Mahatma Gandhi touched the lives of millions when he was alive, and he continues to do so long after departing from this world. But there are few left whom he had physically touched, an experience many have described as a rare privilege in their lives. Last month I met Patil Puttappa (96), an eminent Kannada journalist, who has described this experience in his memoirs as “life-changing”. As a student-volunteer, Puttappa had received the Mahatma’s pat on his back when the latter visited his village in Karnataka. A couple of years ago, Justice Chandrashekhar Dharmadhikari, another 88-year-old Gandhian, recounted a similar experience on a widely appreciated episode of Aamir Khan’s Satyamev Jayate.

Narayanbhai Desai (90), who passed away in his native village, Vedchi, in Gujarat on March 15, had an even closer physical and missionary association with the Mahatma. First, he was the son of Mahadev Desai, Gandhiji’s legendary personal secretary. The Mohan-Mahadev relationship was so special that after the latter’s untimely death on August 15, 1942, during their imprisonment at Aga Khan Palace in Poona in the wake of the Quit India Movement, Gandhiji remarked: “The whole life of Mahadev was a poem of devotion… Remaining the disciple, Mahadev became my guru.” As such, Gandhiji showered his love, affection and attention on young Narayan, who spent his early years in Sabarmati and Sevagram ashrams.

Second, Narayanbhai himself became a widely respected populariser of Gandhiji’s life, philosophy and mission through his performances of “Gandhi Katha”, week-long discourses in Gujarati, Gujarati and English conducted in the traditional Bhagawat Katha style with music and songs. He rendered more than 100 such programmes in India and abroad. In 2011, the Ahmedabad Management Association published the English translation of Gandhi Katha, with a foreword by Rajmohan Gandhi, who writes: “This book is your ticket to a noble age. India then seemed to be the world’s moral leader… No one can take you closer to Gandhi than 86-year-old Narayan Desai. He has lived longer with Gandhi than anyone else living today. He has understood Gandhi better than anyone else. He has an amazing memory. He has a gift for telling stories; he is a poet, too.”

We should be truly grateful to people like Narayanbhai, his father and also Pyarelal (who worked devotedly with Mahadev Desai and later became Gandhiji’s chief personal secretary in the final tumultuous years of the Mahatma’s life) because they were not only first-rate Gandhians but also first-rate scholars and writers. Narayanbhai wrote 40 books, including My Life is My Message, an epic four-volume biography of Mahatma Gandhi, which was ably translated by Tridip Suhrud.

The Fire and the Rose, his biography of his father, is a gem. It holds a mirror to Mahadev Desai’s extraordinary life of service and sacrifice. If the world knows a lot about Gandhiji’s incomparably transparent life, including the smallest details, it is due mainly to Mahadev Desai’s meticulous recordings in his diaries. Again, I take recourse to Rajmohan Gandhi’s brilliant foreword to The Fire and the Rose. “His [Mahadev’s]diaries recorded Gandhi’s doings, conversations, political parleys, ethical dilemmas. Sometimes his articles and briefings interpreted Gandhi’s mind better than Gandhi’s own pen or tongue. Waking up before Gandhi in pre-dawn darkness, and going to sleep long after his Master, Desai lived Gandhi’s day thrice over — first in an attempt to anticipate it, next in spending it alongside Gandhi, and finally in recording it into his diary.”

Like all true Gandhians, Narayanbhai lived a life of utmost simplicity and dedication. And most of it was spent in constructive activities, which were an integral part of Gandhiji’s mission. He was a close associate of Vinoba Bhave in the Bhoodan Movement, and of Jayaprakash Narayan in his Sampoorna Kranti campaign. He called his residence in Vedchi “Sampoorna Kranti Vidyalaya”, where he experimented with Gandhiji’s ideas about “Nai Talim” education. He was also active in the worldwide movement for peace and nuclear disarmament.

In 2013, Narayanbhai invited me to deliver the Kamalnayan Bajaj Memorial Lecture on “Technology and Nonviolence” at Gujarat Vidyapeeth, of which he remained the chancellor until his demise. My lecture at the university (founded by Gandhiji in 1920) was based on the theme of my book, Music of the Spinning Wheel — Mahatma Gandhi’s Manifesto for the Internet Age. Narayanbhai did not sound convinced with my argument that Gandhiji was not opposed to modern science and technology. Nor did he agree with me that tools of the digital era, if guided by the moral philosophy of the spinning wheel, can be helpful in ending the death and destruction man has inflicted on nature as well on members of his own species. Nevertheless, he listened to my views with an open and curious mind.

After the lecture, Narayanbhai’s close aides and I discussed an important project with him — the need to create a digital library of all the available audio and video recordings of his “Gandhi Kathas”, coupled with some fresh recordings to fill the gaps. Unfortunately, this project could not commence because of Narayanbhai’s failing health. Prime Minister Narendra Modi, who condoled his death in a tweet, should ask his government to execute this project. The legacy of Narayanbhai and Mahadevbhai is too precious to be lost to posterity due to societal and governmental apathy.

March 17, 2015 

The writer was an aide to former Prime Minister Atal Bihari Vajpayee

photo courtesy :  Parthiv Shah

http://indianexpress.com/article/opinion/columns/mahatmas-storyteller-narayan-desai/