સંઘર્ષ સમતાનો : સ્ત્રીના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વની લડતનાં પર્યાયરૂપ નારીવાદી કર્મશીલનું તેમના 84ના જ્ન્મદિને સ્મરણ

ગુજરાતના અસાધારણ નારીવાદી કર્મશીલ ઇલાબહેન પાઠક(1933-2014)ના ચ્યોર્યાંશીમા જન્મદિવસ નિમિત્તે આવતીકાલે એક કાર્યક્રમમાં ‘સંઘર્ષ સમતાનો’ પુસ્તકનું લોકાર્પણ કરવામાં આવશે. નારીઅભ્યાસ ક્ષેત્રના વરિષ્ઠ અધ્યાપક-સંશોધક કલ્પના શાહે લખેલા આ પુસ્તકમાં, ઇલાબહેને સ્થાપેલી ‘અમદાવાદ વિમેન્સ અ‍ૅક્શન ગ્રુપ – અવાજ’ સંસ્થાની કામગીરીનું વિહંગાવલોકન છે.

‘અવાજ’ની સ્થાપના ઇલાબહેને 1981માં કરી. જોતજોતામાં તો આ સંગઠન સ્ત્રીઓ પરના અન્યાય-અત્યાચાર વિરુદ્ધની ચળવળ અને સ્ત્રીના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ-વ્યક્તિત્વ માટેની મથામણના પર્યાય સમું બની ગયું. અલબત્ત તે પહેલાં પણ ઈલાબહેન નારીગરિમા અંગે જાગૃત હતાં. ‘ગૉડેસ ફિગર્સ ઇન ઇન્ડિયન મિથોલૉજિ : અ ફેમિનિન પર્સ્પેક્ટિવ’ વિષય પર સંશોધન કરીને ડૉક્ટરેટ મેળવનારાં ઇલાબહેન અમદાવાદની શ્રી એચ.કે. આર્ટસ્ કૉલેજમાં અંગ્રેજીના અધ્યાપક હતાં. પહેલેથી જ વિદ્યાર્થીઓને જુદા પ્રકારે વિચાર કરવા, સ્ત્રીઓના દૃષ્ટિકોણથી બાબતોને તપાસવા પ્રેરતાં.

સિત્તેરના દાયકાના પાછલાં વર્ષોમાં ઇલાબહેને અશ્લિલ કે દ્વિઅર્થી સંવાદોથી સ્ત્રીઓનું અભદ્ર નિરૂપણ કરતાં ગુજરાતી નાટકો સામે ઝુંબેશ ઉપાડી. વિદ્યાર્થિનીઓ અને સમવિચારી નાગરિકો  સાથે શરૂ કરેલ ‘અવાજ’એ પ્રારંભિક તબક્કામાં જાહેરખબરો, મીડિયા અને પાઠ્યપુસ્તકોમાં સ્ત્રીના હીનચિત્રણ સામે ચળવળો કરી. અશ્લિલ પોસ્ટરો પર કાળો રંગ ચોપડાયો, ‘પુત્રકામેષ્ટિયજ્ઞ’ નામના નાટકનું આકાશવાણી પરનું પ્રસારણ બંધ રહ્યું. સતત રજૂઆતોનાં પરિણામે રાજ્ય સરકારે પાઠ્યપુસ્તકોનાં સ્ત્રીવિરોધી વલણોનાં અભ્યાસ અને નિવારણ માટે ઈલાબહેનના જ વડપણ હેઠળ સમિતી નીમી.

ઇલાબહેને 1982માં અમદાવાદના કાંકરિયાના કોલસા યાર્ડમાં મજૂરી કરતી આદિવાસી બહેનોની દુર્દશાનો અભ્યાસ કરી તેમના ધોરણસરના વેતન અને વર્કિન્ગ કન્ડિશન માટે સફળ લડત ચલાવી. એટલું જ નહીં પણ આ બહેનોને આદિવાસી કલાકારીગરીના ઉપયોગથી આવક મેળવવાની વ્યવસ્થા પણ  ‘અવાજે’ ઊભી કરી આપી. આવા પ્રકારની કામગીરી તેમણે 1989માં ગુજરાતમાં તમાકુનાં કારખાનાંની મહિલા કામદારો માટે પણ બજાવી. આ અંગેની અભ્યાસ સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે વડી અદાલતે તેમની નિમણૂક કરી હતી.

એ જ વર્ષે દક્ષિણ ગુજરાતના સાગબારા જિલ્લાની એક આદિવાસી મહિલા પર બે પોલીસોએ કરેલા બળાત્કાર સામે ન્યાયની લડત ઇલાબહેન ઍમ્નેસ્ટી ઇન્ટરનૅશનલ સુધી લઈ ગયાં. સર્વોચ્ચ અદાલતે આ કેસની તપાસમાં ઇલાબહેનની સહાય લીધી અને ગુનેગારોને સજા થઈ. દ્વારકાના કેશવાનંદ દુરાચાર પ્રકરણમાં ત્યાંની સંસ્થાઓને ‘અવાજ’ નો બળુકો ટેકો મળ્યો હતો. સાતેક વર્ષ પૂર્વે પાટણની એક કૉલેજની વિદ્યાર્થિની પર અત્યાચાર કરનાર અધ્યાપકોને ઓછા સમયમાં  સજા અપાવી શકેલી સફળ  ઝુંબેશમાં ઇલાબહેને અન્યો સાથે મોટો ફાળો આપ્યો હતો.

નેવુના દાયકામાં ઇલાબહેનનાં કામનો વિસ્તાર વધ્યો. સ્ત્રીઓ પર હિંસા, તેમનાં અપમૃત્યુ અને આત્મહત્યા અંગેનાં અભ્યાસ સાથે તે બધાંનાં નિવારણ માટે મોટા પાયે કામ શરૂ થયું. તદુપરાંત ‘અવાજ’ એ સ્ત્રીભ્રૂણહત્યા અંગે રાજ્યભરમાં જાગૃતિ જન્માવી. તેના માટે માહિતી, સંશોધન, જાતતપાસ, સતત સજગતા, સમૂહ માધ્યમો જેવાં અનેક માર્ગે વ્યૂહરચના કરી. દારૂબંધીના કાયદાના કડક અમલીકરણની બાબતમાં પણ ‘અવાજ’ ખૂબ સક્રિય રહ્યું છે. ગરીબ વસ્તીઓમાં ચાલતા દારૂના અડ્ડા બંધ કરાવવા માટે તેની કાર્યકર બહેનોએ ખૂબ જોખમો ઊઠાવીને પ્રયત્નો કર્યા છે. તદુપરાંત દારૂબંધીનો કાયદો હળવો કરવાની કોઈ પણ હિલચાલના અણસાર મળે એટલે ઇલાબહેન અચૂક સક્ષમ રજૂઆત કરતાં. પોલીસ અને તંત્રવાહકો સ્ત્રીઓ સામેના ગુનામાં સંવેદનશીલતાથી કામ લે તે માટે ‘અવાજ’એ પોલીસ સાથે કાર્યશાળાઓ પણ કરી હતી.

ન્યાય અને શાંતિપૂર્ણ સમાજની રચનામાં નગરિકની રાજકીય સામેલગીરીની અનિવાર્યતા જાણીને, રાજકારણનો છોછ નહીં રાખનાર ઇલાબહેન 1987માં અમદાવાદ મહાનગરપાલિકાની ચૂંટણી પણ લડ્યાં હતાં. કોમવાદની સામે લડત આપવા માટે ગુજરાતમાં નવમા દાયકાના આરંભે શરૂ થયેલા સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલન (મૂવ્હમેન્ટ ફૉર સેક્યુલર ડેમૉક્રસી- એમ.એસ.ડી.)  મંચના  સ્થાપકોમાંના એક ઇલાબહેન બાબરી મસ્જિદ ધ્વંસ પછી વધુ  સક્રિય બન્યાં હતાં. મંચના  કાર્યક્રમોમાં તેમણે ‘અવાજ’ને પણ સાંકળી લીધી. જો કે સંસ્થાનું બાપુનગરનું સંકુલ તો 1986 ના કોમી રમખાણોમાં મુસ્લિમ બહેનોને વેઠવી પડેલી હાડમારીને પરિણામે શરૂ થયું હતું. હિંસાચારના ત્યાર પછીના બધા તબક્કામાં તે બહેનો માટેનો મોટો આધાર બન્યું. ગોધરાકાંડને પગલે ફાટી નીકળેલ સંહારનો ભોગ બનેલી મહિલાઓ માટે ‘અવાજ’ એ  કરેલાં કામનાં પાંચ પાસાં છે − રાહત, રોજગાર, રજૂઆત, બાળશિક્ષણ અને મનોવૈજ્ઞાનિક માર્ગદર્શન. એ વખત ભૂકંપગ્રસ્તોના પુનર્વસનનું કામ પણ ચાલુ હતું. રાધનપુર તાલુકાના છેવાડાના ગામોમાં સાડા ચારસોથી વધુ ઘરો ‘અવાજ’ થકી બંધાયાં હતાં. રાપર અને સમીમાં પણ ‘અવાજ’ની શાખાઓ છે.

અલબત્ત, ઇલાબહેનનું કામ એ માત્ર ‘અવાજ’ પૂરતું મર્યાદિત ન હતું. વડોદરાના બેસ્ટ બેકરી કેસને રિ-ઓપન કરાવવામાંધારાશાસ્ત્રી ગિરીશ પટેલ, પ્રકાશ ન. શાહ અને અન્યોની સાથેના એમ.એસ.ડી.ના એક ટેકીલા લડવૈયા ઇલાબહેન હતાં. એમ.એસ.ડી.ના  અને માનવ અધિકાર દિન માટેનાં  ધરણાં, દેખાવ, સંમેલન, માનવસાંકળ જેવા દરેક કાર્યક્રમમાં એ પૂરો સમય જોડાયેલાં રહેતાં. એવાં જ એક કાર્યક્રમની મંજૂરી નહીં હોવા છતાં તે કરવા માટે નવમી માર્ચ 2012 ના રોજ ઇલાબહેને અટકાયત વહોરી હતી – ઓગણ્યાસી વર્ષની ઉંમરે. તેના પહેલાંના વર્ષે દિવાળીમાં પોલીસે તેમને મણિપુરના પાટનગર ઇમ્ફાલમાં પકડ્યાં હતાં. ત્યાં ઇલાબહેન બાર વર્ષથી ઉપવાસ પર ઊતરેલાં સત્યાગ્રહી ઇરોમ શર્મિલાને મળવા માટે નૅશનલ અલાયન્સ ફૉર પીપલ્સ મૂવમેન્ટસ (એન.એ.પી.એમ.) સંગઠનની ઝુંબેશમાં દુર્ગમ રસ્તે ચાલતાં ગયાં હતાં.

આવું ચાલવાનું ઇલાબહેને માર્ચ 2011માં મહુવા આંદોલન દરમિયાન પણ કર્યું હતું. શરૂઆતના તબક્કાની એક રેલીમાં પોલીસે મહિલાઓ પર લાઠીચાર્જ કર્યો ત્યારે ઇલાબહેને વિરોધ ઉપરાંત  અનેક સ્તરે કરેલી અસરકારક રજૂઆત કરી. તે પછી આંદોલન દરમિયાન પોલીસનું મહિલાઓ સાથેનું વર્તન બની શકે તેટલું ધોરણસરનું બન્યું. ઇલાબહેને ગાંધીઆશ્રમ પાસે ધરપકડ વહોરી હતી. ગાંધીજીના સ્ત્રીઓ વિશેના વિચાર તેમ જ સાદગી અને સ્વાશ્રયનાં મૂલ્યોમાં તેમને ઊંડી શ્રદ્ધા હતી. ગાંધી વિચાર અને સર્વોદય વિચારને વરેલી ગુજરાત લોકસમિતિમાં ચુનીભાઈ વૈદ્ય સાથે વીસેક વર્ષથી પૂરી નિષ્ઠાથી કાર્યરત હતાં. સમિતિએ ઊપાડેલી જળ-જંગલ-જમીન માટેની લડતોમાં તે પોતાની બુદ્ધિશક્તિ કામે લગાડતાં.

વિમેન્સ ઇન્ટરનૅશનલ લીગ ફૉર પીસ ઍન્ડ ફ્રીડમ(વિલ્ફ) થકી ઇલાબહેને ભારતની મહિલાઓની સમસ્યાઓની વિશ્વસ્તરે રજૂઆત કરવાનું કામ કર્યું હતું. વિલ્ફના નેજા હેઠળ ઓરિસ્સાના કંધમાલની કોમી હિંસાનો ભોગ બનેલી મહિલાઓની દુર્દશાનો અભ્યાસ કરીને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં અરજી કરી હતી. જિંદગીના છેલ્લા મહિનામાં કેમુથેરાપિની પીડા વચ્ચે પણ તેમણે ‘પૌરુષેય સમાજ’ના દુરાગ્રહો અને પકડ વિશે તેમ જ લઠ્ઠાકાંડ સંદર્ભે જાહેર હિતની અરજી પરના ‘કેવળ નિરાશા’ આપનારા  ચુકાદા વિશે લેખો કર્યા હતા.

ખૂબ ઊર્જા અને ધૃતિ ધરાવતાં નેત્રી ઇલાબહેન જીવનને ચાહનાર, માણનાર પ્રેમાળ વ્યક્તિ હતાં. ચિત્રો, ચૉકલેટ, આઇસ્ક્રીમ, ચટાકેદાર વાનગીઓ, રસોઈ, હિંચકો, ઊંધિયું વગેરેના તે શોખીન હતાં. લુણાવાડા રાજ્યના દિવાન પિતાના પુત્રી ઈલા એક જમાનામાં ઘોડેસવારી કરતાં, અને પછીનાં વર્ષોમાં  જીપ પણ ચલાવી લેતાં. સ્ત્રીની એક  વ્યક્તિ હોવાની – પુરુષસમોવડીના સાપેક્ષ માપદંડ અને માનદંડથી નિરપેક્ષ વ્યક્તિ હોવાની – સમજ સમાજમાં સર્વત્ર લઈ જવાની ઇલાબહેનની મથામણ હતી. તેનો સાચો ખ્યાલ તેમનાં પુસ્તકો અને ‘અવાજ’ના કામના અભ્યાસ પરથી જ મળી શકે. પાર્શ્વ પ્રકાશને બહાર પાડેલાં તેમનાં ‘નારીવાદીની કલમે’, ‘નારીવાદીની નજરે’, ‘નારીવાદીનું આકલન’ અને ‘નારીવાદીનું મનોમંથન’ પુસ્તકોમાં હજારેક પાનાંનું અભ્યાસ અને કર્મસિદ્ધ વાચન છે.

ઈલાબહેન હતાં ત્યારે ક્યાં ય મહિલાઓને અન્યાય-અત્યાચારનો સામનો કરવો પડે તો ગુજરાતને ‘અવાજ’ યાદ આવે. અત્યારે ભાગ્યે કોઈ છે કે જે – વાસનાભૂખ્યા પુરુષો, દારુડિયા પતિ, લોભી સાસરિયા, તેમની માગ મુજબ માના પેટમાંની દીકરીને પાડી નાખતા દાક્તરો, કામાંધ આસારામો, ધર્માંધ હુમલાખોરો, નારીદેહને વિપણન-વેચાણ માટે મૂકતું બજાર – આ બધાંથી બચવા માટે લડવા માગતી બહેનોને સાથ આપે. 

25 મે 2016

++++++

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની કોલમ, “નવગુજરાત સમય”, 27 મે 2016

જાણું નહિ હજુ કેટલા જન્મદિવસ બાકી હશે,

એટલું તો જાણું કે આ આયુષ્યની અવધ ક્યાંક તો આંકી હશે.

જે વર્ષો ગયાં એમાં શું રહ્યું અને શું ન રહ્યું,

એનો નથી હર્ષ, નથી શોક, જે કૈં થવાનું હતું તે થયું.

આજે તમે સૌ મિત્રો એક વધુ જન્મદિવસ ઊજવો છો,

તમારા સ્નેહ અને સૌહાર્દથી મને મીઠું મીઠું મૂંઝવો છો.

હવે જે કૈં વર્ષો રહ્યાં એમાં દેહ – મનથી સ્વસ્થ રહું,

જાત અને જગતની આંધીઓ વચ્ચે આત્મસ્થ રહું.

આજે તમે સૌ મિત્રો આટલું વરદાન મને આપો,

‘શિવાસ્તે પન્થાન: સન્તુ’ કહી માથે હાથ થાપો.

તો આ જીવ એની શેષ યાત્રામાં કદીયે ન થાકી જશે,

પછી ક્યારેક જાણે એક ફળની જેમ વિશ્વની ડાળ થકી ખરી જશે.

જે ધરતીની ધૂળમાંથી એ જન્મ્યું એ ધરતીમાં એ સરી જશે,

પણ એ તો ક્યારે ? ત્યારે કે જ્યારે એ પૂરેપૂરું પાકી જશે.

The women’s movement, the environmental cause, the struggle for justice has lost a voice that never flinched from standing up for victims of exploitation, injustice and violence. Trupti Shah (54) left us on May 26, 2016 in Vadodara after a valiant battle against lung cancer.

Trupti, an economist by training, centered her lifelong activism primarily on women’s issues, constantly drawing its intersections with development, environment, communal strife, caste, labour and human rights issues.

With parents, Thakorbhai Shah, a known labour union leader and mother Suryakanta Shah, active in public life, Trupti was drawn into people’s struggles very early in her life.

Trupti always attributed her initiation into activism to her parents. In her own words, “I inherited the spirit, ‘not to tolerate any injustice’ from my father who left his career as journalist and Gandhian ideology to fight against injustice and became a Marxist-Trotskyist and Trade unionist. Along with him and other younger comrades from the Communist League, a Trotskyist group, I witnessed or participated in most of the major movements that emerged in Gujarat in the 1970s. My involvement in the women’s movement has its roots in these experiences.’’

Her first experience of people’s movement was in 1973 when she was just 11-years old. She, with five other girls was detained in the state home of children for three days for participating with the elders in the anti-price rise movement that started in Vadodara to protest Rs. 1 hike in milk prices. She was soon to actively participate in the ensuing Nav Nirman Andolan and anti-Emergency movement. A product of Maharaja Sayajirao University’s distinctive academic atmosphere from her kindergarten studies, Trupti was to plunge into the women’s movement from her student days. And that turned into her lifelong passion.

As a young 18 year old, unlike most other Gujarati youth, she became active in the Communist League (CL), the Indian section of the Fourth International, which supported autonomous women’s movement world over. Dr. Vibhuti Patel, one of the leading activists of the Communist League was to mentor Trupti’s initiation in the autonomous women’s movement. Dr. Neera Desai, a renowned sociologist and feminist, too was a major influence on Trupti’s young mind and her work for women’s rights.

When the nationwide movement for reopening the Mathura Rape Case seeking amendments in legal provisions related to rape was started, Trupti was a part of the forum, Narishoshan Virodhi Samiti(Committee to Resist Exploitation against Women) to be initiated in Vadodara. Disenchanted with the apathy of women political leaders towards gender based violence, she participated as perhaps the youngest delegate in the first conference of Autonomous Women’s Movement organised in Bombay in 1980. The proceedings sharpened the need in her to start something afresh in Vadodara for women’s rights. And so she resolved:  ‘there is a need to have an autonomous women’s organisation in Baroda which will uphold the interest of women above all other issues and political affiliation.’ And the rest of her life became a persistent effort towards building such an organisation.

An effort of several years and like-minded friends resulted in Sahiyar (Stree Sangathan) an initiative led by the Maharaja Sayajirao University of Baroda students in 1984. The overriding consciousness resulted in an organisation by women and for women with the long term aim to work towards a society free from inequality, injustice and atrocity – a society where women enjoy equal status and recognition as human beings. Resisting communal forces and fundamentalists of all hues, in striving to uphold the principles of equality and non-discrimination, soon became central to all Sahiyar’s initiatives.

Sahiyar (Stree Sangathan) is a feminist group in Vadodara. She was one of its founder members. Sahiyar (Stree Sangathan) works for women’s rights and strives to create awareness among society on for women’s rights and strives to create awareness among society on women’s issues. She was involved in awareness programmes like street theatre, organising workshops, training, participatory research and publication on behalf of the organisation. She was also involved in counseling of adolescent girls and women and providing legal support to them.

Her concerns were not limited to only women’s issues. She brought gender perspective to other public concerns such as environment, civil liberties, human rights, anti-communalism and all just causes.

She was involved with several social / voluntary organisations since her student days and undertook community work and social awareness work through these organisations.

One such organization being Paryavaran Suraksha Samiti (PSS), an organisation working on the issues related to environmental rights and awareness. As also a part of PSS, Trupti brought in her impeccable research and analytical skills and her understanding of human environment in identifying and studying the rampant environmental degradation and displacement of adivasis in the name of development for land grabbing and privatization. The concerns highlighted by her have found their expression in the changing environment over time, which only goes to showcase the depth of her understanding. Her thorough approach and holistic understanding of environmental issues, helped in preparation for legal action, an important aspect of her action-oriented approach.

She was also involved with People’s Union for Civil Liberties (PUCL), as well as the Radical Socialist.

Trupti brought her expertise and sensitivities of women’s rights to other struggles and every major social upheaval that she responded to – during the anti-Narmada dam agitation, the anti-nuclear protests at Mithivirdi area, the fight against industrial pollution in Gujarat, the 2002 Gujarat Carnage, the various government undertaken slum demolition drives, and raised environmental concerns in Gujarat from time to time including in respect of the Statue of Unity project, Garudeshwar Weir project and the recent Vishwamitri Riverfront Development project, flagging the environmental violations, livelihood issue and damage being caused by the projects.

Her academic association with MSU continued simultaneously; in various capacities –  as a researcher,  teacher, and  as  academic coordinator with the Women's Studies Research Center and later in the faculty of commerce and faculty of social work as well.

She infused her academic expertise in her activism, translating it into action-oriented work at the grassroot level. Whether she was involved in preparing training manuals for NGOs, reviewing exercises, conducting training programmes, community programmes, she combined her academic brilliance with radical activism. She constantly flagged concerns and violations of all kinds with a rare passion.

She earned her Ph.D. for her thesis, “Economic Status of Women in Urban Informal Sector – A study of Baroda City” from MSU in 2000.

She continued to write extensively, with her unwavering faith in the collective women’s movement.  She took great satisfaction in the four part: ‘Nari Andolanno Itihas’ (History of Women’s Movement), a series of books on the History of women’s movement in 4 parts in Gujarati, Published by UNNATI and Sahiyar (Stree Sangathan), (2011).

During her last days, she was most concerned about the violations in the Vishwamitri Riverfront Development Project case, especially related to the river’s bio-diversity, environmental degradation, loss of livelihoods. Her concern to her last breath: behno na adhikar ni vaat loko nathi sambhadta….nadi, Paryavaran ni vaat loko samjhe to saru-People are apathetic to  women’s rights….it would be good if they understand the issue of river, environment.

She is survived by her fellow comrade, activist, friend and companion, Rohit Prajapati, who has been her partner in her efforts and pillar of support, and her son, Manav, amongst other family and friends.