ગુજરાતમાં પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના અવશેષો સૌથી પહેલાં કોણે શોધ્યા હતા? સામાન્ય જ્ઞાનનાં પુસ્તકોમાં તમે આ સવાલ વાંચ્યો હશે! સવાલનો જવાબ છે, રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ. ક્યારેક એવો સવાલ પણ વાંચવા મળે છે કે, ભારતના પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના પિતામહ કોણ ગણાય છે? આ પ્રશ્નનો જવાબ પણ એ જ છે, રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ.

જો કે, ઇતિહાસના જાણકારો અને વિદ્યાર્થીઓ સિવાય મોટા ભાગના લોકો તેમના વિશે ખાસ કશું જાણતા નથી. હાલમાં ફેસબુક પર વાંચ્યુ કે, ચેન્નાઇના મ્યુિઝયમ થિયેટરમાં પહેલી ઓગસ્ટે રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ પર બનેલી ડોક્યુમેન્ટરીનો શૉ છે. એ વખતે ખ્યાલ આવ્યો કે, થિરુ રમેશ યાંથ્રા નામના ફિલ્મમેકરે ફૂટને શ્રદ્ધાંજલિ આપવા 'ફાધર ઓફ ઈન્ડિયન પ્રિ-હિસ્ટરી – રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ' નામે ડોક્યુમેન્ટરી બનાવી છે. આ ફિલ્મ માટે રમેશ યાંથ્રાએ એ બધા જ પ્રાચીન સ્થળોની મુલાકાત લીધી, જ્યાં ફૂટે સંશોધન કર્યું હતું. આ ડોક્યુમેન્ટરી બનાવતા રમેશ યાંથ્રાને ત્રણ વર્ષનો સમય લાગ્યો, પરંતુ ભારતના પ્રાગ ઐતિહાસિક સંસ્કૃિતના અવશેષો શોધવા ફૂટે ૭૮ વર્ષના આયુષ્યમાંથી ૪૦ વર્ષ રઝળપાટ કરી હતી. એ માટે ફૂટે ક્યારેક પગપાળા, ક્યારેક ઘોડા પર બેસીને પ્રવાસ કર્યો હતો.

એ પછી ફૂટને શું મળ્યું? આ સવાલનો જવાબ મેળવતા પહેલાં થોડું બેકગ્રાઉન્ડ.

***

મે ૧૮૫૭માં ભારતનો પહેલો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ શરૂ થઈ ગયો હતો. આ ઐતિહાસિક ઘટનાના એક વર્ષ સુધી ભારતમાં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીનું શાસન રહ્યું. જો કે, ભારતમાંથી અંગ્રેજોને જવાને હજુ વાર હતી. બીજી ઓગસ્ટ, ૧૮૫૮ના રોજ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા એક્ટ-૧૮૫૮ હેઠળ પોતાની સત્તા બ્રિટિશ ક્રાઉનને સોંપી દીધી. ૧૯મી સદીની શરૂઆત સુધી લગભગ ભારતભરમાં કંપનીનું રાજ સ્થપાઈ ચૂક્યું હતું. આ દરમિયાન ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતમાં લાંબા ગાળાનું શાસન કરવા જુદા જુદા ક્ષેત્રે સંશોધનો શરૂ કર્યાં હતા.

જેમ કે, ૧૯મી સદીની શરૂઆતમાં જ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના અધિકારી હેનરી વેસ્લી વોયસીની આગેવાનીમાં કેટલાક નવાસવા બ્રિટિશ જિયોલોજિસ્ટે (ભૂસ્તરશાસ્ત્રી) ભારતીય ઉપખંડનો વૈજ્ઞાનિક નકશો તૈયાર કરવા ગ્રેટ ટ્રિગોનોમેટ્રિકલ સર્વે શરૂ કર્યો. આ પ્રોજેક્ટ હેઠળ હેનરી વોયસીએ હૈદરાબાદ રીજનનો પહેલો જિયોલોજિકલ મેપ (સંપૂર્ણ ભૂસ્તરીય માહિતી ધરાવતો નકશો) તૈયાર કર્યો હતો, જેથી તેઓ 'ભારતીય ભૂસ્તરશાસ્ત્રના પિતામહ ગણાય છે. એ પછી ઈસ. ૧૮૫૧માં ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ ભારતના વિવિધ પ્રદેશોની ખાણ-ખનીજ સંપત્તિની જાણકારી મેળવવા જિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાની સ્થાપના કરી. આ સંસ્થાનો વહીવટ થોમસ ઓલ્ધામ નામના એક ઉત્સાહી જિયોલોજિસ્ટને સોંપાયો. થોમસ ઓલ્ધામ એટલે કેલ્શિયમ, મેગ્નેિશયમ અને સલ્ફાઈડ નામના ખનીજો ધરાવતી 'ઓલ્ધામાઇટ' નામની ખનીજના શોધક.

હેનરી વેસ્લી વોયસી અને થોમસ ઓલ્ધામ

આ સંસ્થાનો પ્રાથમિક હેતુ અંગ્રેજોએ ભારતમાં શરૂ કરેલી રેલવે માટે વિવિધ પ્રાંતોમાં કોલસાની ખાણો શોધવાનો હતો. કોલસો મળી જાય તો રેલવે અવિરત ચાલ્યા કરે અને રેલવે ચાલે તો બ્રિટિશરોનો વેપાર પણ ધમધોકાર ચાલે. આ લક્ષ્યાંક સાથે ભારત આવેલા ઓલ્ધામે ઈ.સ. ૧૮૫૭માં મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સીની ધરતીમાં છુપાયેલી ખનીજ સંપત્તિનો વૈજ્ઞાનિક નકશો તૈયાર કરવા ચાર જિયોલોજિસ્ટની નિમણૂક કરી. આ નિમણૂકના એક જ વર્ષ પછી ૧૮૫૮માં તમિલનાડુના પ્રાચીન શહેર તિરુચિલ્લાપલ્લીના પર્વતીય વિસ્તારોમાં સંશોધન ચાલતું હતું, ત્યારે પેલા ચાર પૈકી જિયોલોજિસ્ટ હેનરી ગેઘનનું લૂ લાગવાથી મૃત્યુ થયું.

જો કે, આ યોજનામાં કોઈ જ અવરોધ આવે એ અંગ્રેજોને પોસાય એમ ન હતું. એટલે ઓલ્ધામે ગેઘનની જગ્યાએ બ્રિટિશ જિયોલોજિસ્ટ રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટની આસિસ્ટન્ટ જિયોલોજિસ્ટ તરીકે નિમણૂક કરી. રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ બ્રિટનથી એક સ્ટીમરમાં બેસીને ૨૯મી ડિસેમ્બર, ૧૮૫૮ના રોજ મદ્રાસ બંદરે ઉતર્યા. એ વખતે તેમની ઉંમર હતી, ૨૪ વર્ષ. અંગ્રેજો ભારતમાં (અને વિશ્વમાં પણ) લાંબા સમય સુધી રાજ કરી શક્યા, એ સમજવા આ પ્રકારની યોજનાઓ વિશે જાણવું જરૂરી છે. આવી ‘વિકાસ યોજનાઓ’ થકી જ અંગ્રેજ વેપારીઓ જે તે પ્રદેશમાં લાંબો સમય સુધી ટકી શકતા હતા.

***

24 વર્ષના યુવાન જિયોલોજિસ્ટ રોબર્ટ ફૂટની એન્ટૃી

આસિસ્ટન્ટ જિયોલોજિસ્ટ તરીકે નિમણૂક પામ્યાનાં થોડાં વર્ષોમાં તો રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટે ભારતની ખનીજ સંપત્તિનો નકશો તૈયાર કરવા મધ્ય, દક્ષિણ અને પૂર્વ ભારતના અનેક જંગલ અને પર્વતીય વિસ્તારો ધમરોળી નાંખ્યા. આ રઝળપાટ દરમિયાન ૩૦મી મે, ૧૮૬૩માં ફૂટને ચેન્નાઈના પલ્લવ પુરમમાંથી પથ્થરની કુહાડી જેવું ઓજાર મળ્યું. કુહાડી જોતાં જ ફૂટને અણસાર આવી ગયો કે, આ કોઈ સામાન્ય ચીજ નથી, પરંતુ પ્રાચીન પાષાણ (પથ્થર) યુગ સાથે સંકળાયેલો કોઈ નમૂનો છે. બાદમાં ફૂટે સપ્ટેમ્બર ૧૮૬૩માં મદ્રાસ નજીક આવેલા અથિરાપક્કમ અને આજના થિરુવલ્લુર જિલ્લામાંથી પાષાણ યુગ સાથે સંકળાયેલા બીજા પણ કેટલાક અવશેષો શોધી કાઢ્યા. આ શોધોથી ઉત્સાહમાં આવીને ફૂટે જાન્યુઆરી ૧૮૬૪માં ફરી એકવાર આ સ્થળોની મુલાકાત લીધી અને પાષાણ યુગના બીજા બે અવશેષ શોધ્યા.

રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટ

યાદ રાખો, ફૂટ આસિસ્ટન્ટ જિયોલોજિસ્ટ તરીકે નોકરી કરતા હતા. તેમનું મુખ્ય કામ ભારતીય ઉપખંડનો જિયોલોજિકલ મેપ તૈયાર કરવાનું હતું, પરંતુ આ કામ માટે રઝળપાટ કરતી વખતે ફૂટ એક અઠંગ આર્કિયોલોજિસ્ટ(પુરાતત્ત્વવિદ્)ની જેમ ભારતના પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના અવશેષો પણ ભેગા કરી રહ્યા હતા. જિયોલોજિકલ મેપ તૈયાર કરતી વખતે જમીનની નીચે છુપાયેલી ખનીજ સંપત્તિ જ શોધવાની હોય, પરંતુ ફૂટે તો ભારતીય ઉપખંડમાં પાંગરેલી પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળની સંસ્કૃિતનાં મૂળિયાં ફંફોસવાનું કામ પણ સમાંતરે શરૂ કરી દીધું હતું. પ્રાગ ઐતિહાસિક એટલે ઐતિહાસિક કાળથી પણ પહેલાનો અ-લિખિત ઇતિહાસ. આ અતિ પ્રાચીન માનવ સંસ્કૃિતનો ગાળો પાંચ લાખ વર્ષનો મનાય છે, જેમાં માણસ પાસે પથ્થર સિવાય કોઈ સાધન ન હતું. એટલે જ એ યુગ પાષાણ યુગ તરીકે ઓળખાય છે.

પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના પુરાવા ભેગા કર્યા પછી ફૂટનો જિયોલોજિકલ મેપ તૈયાર કરવાનો દૃષ્ટિકોણ વધુ વૈજ્ઞાનિક થયો. ફૂટને જે સ્થળેથી પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના પુરાવા મળ્યા હતા, તેનો અર્થ એ હતો કે, દક્ષિણ ભારતના એ તમામ સ્થળે લાખો વર્ષ પહેલાં માણસો રહેતા હતા અને ત્યાં કોઈ પ્રાચીન સંસ્કૃિત પણ અસ્તિત્વ ધરાવતી હતી. એ પછી ઈ.સ. ૧૮૮૩માં ફૂટે આંધ્રપ્રદેશના કૂરનુલ જિલ્લામાં આવેલા બેલમ ગામમાં સાડા ત્રણ કિલોમીટર લાંબી ગુફા શોધી, જે આજે બેલમ ગુફા તરીકે જાણીતી છે. બેલમ ગુફા ભારતીય ઉપખંડની બીજા નંબરની સૌથી લાંબી કુદરતી ગુફા છે. અહીં પણ માણસો રહેતા હતા એ વાત ફૂટે સાબિત કરી દીધી.

***

ઈ.સ. ૧૮૮૭માં ફૂટ જિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયાના ડિરેક્ટર બન્યા અને ૧૮૯૧માં નિવૃત્ત થયા. જિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયામાંથી નિવૃત્ત થતાં જ ફૂટનો ગુજરાત સાથે ટૂંકા ગાળાનો પણ મહત્ત્વનો સંબંધ શરૂ થયો. ફૂટે બરોડા સ્ટેટ જિયોલોજિસ્ટ તરીકે કામ શરૂ કર્યું. ઈ.સ. ૧૮૯૩માં ફૂટ પ્રાંતીજમાં સાબરમતી નદીના તટમાં આવેલા સાદલિયા ગામની આસપાસના પ્રદેશનું આર્થિક દૃષ્ટિએ ભૂસ્તરીય નિરીક્ષણ કરી રહ્યા હતા. એ વખતે ફૂટને અનોડિયા-કોટ અને પેઢામલીમાંથી પથ્થરના હથિયારો અને ઓજારો મળ્યા. ગુજરાતમાં પણ લાખો વર્ષ પહેલાં માણસજાતનું અસ્તિત્વ હતું એનો એ સૌથી પહેલો ઠોસ પુરાવો હતો.

૩0મી મે, ૧૮૬૩ના રોજ ચેન્નાઈના પલ્લવ પુરમમાંથી ફૂટને મળેલા આદિકાળના ઓજારો.

ગુજરાતની પ્રાગ ઐતિહાસિક સંસ્કૃિતને લગતાં સંશોધનો પછી શરૂઆતમાં એવાં તારણો કઢાયાં હતા કે, આદિમાનવો ફક્ત ઉત્તર ગુજરાતમાં સાબરમતી નદીના કિનારે વસતા હતા, પરંતુ બાદમાં માલુમ પડ્યું કે સાબરમતીની ઉપ નદીઓ, નર્મદા તેમ જ દક્ષિણ ગુજરાતની અંબિકા, સૌરાષ્ટ્રમાં સૂકી, ભાદર અને કચ્છની ભૂખી નદીના કિનારે પણ આદિમાનવોની વસતી હતી. એ પછી લાંઘણજ જેવા સ્થળોએ પણ ઉત્ખનન કરાયું અને ગુજરાતના વિવિધ વિસ્તારોમાં ૧૯૬૩ સુધી એ સંશોધનો ચાલ્યા. આ શરૂઆત ફૂટના કારણે થઈ શકી હતી.

ગુજરાતમાં માંડ બે-ત્રણ વર્ષ નોકરી કરીને ફૂટ મૈસુર જિયોલોજિકલ ડિપાર્ટમેન્ટમાં જોડાયા. આ વિસ્તારમાં તેમણે એક સોનાની ખાણ શોધી કાઢી, જે આજે કોલર ગોલ્ડ ફિલ્ડ તરીકે જાણીતી છે.

***

ફક્ત ૨૪ વર્ષની ઉંમરે રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટની જિયોલોજિસ્ટ તરીકે કારકિર્દી શરૂ થઈ. તેમને ખુદને અણસાર ન હતો કે, હવે દુનિયા એક જિયોલોજિસ્ટ(ભૂસ્તરશાસ્ત્રી)ને આર્કિયોલોજિસ્ટ (પુરાતત્ત્વવિદ્) તરીકે ઓળખવાની છે. એટલું જ નહીં, ભારતમાં તો તેમને 'ભારતીય પ્રાગ ઐતિહાસિક કાળના પિતામહ’ તરીકે પણ માનપાન મળવાના છે. ભારતનો ખનીજ સંપત્તિનો નકશો તૈયાર કરવા ફૂટે ૩૩ વર્ષ ખર્ચી કાઢ્યા, પરંતુ એ પછીયે તેમણે ગુજરાત-મૈસુરમાં જિયોલોજિસ્ટ તરીકે નોકરી શરૂ કરી અને આર્કિયોલોજિસ્ટ તરીકે ફરી એકવાર રઝળપાટ શરૂ કરી. એ રીતે ફૂટે સતત ૪૦ વર્ષ રઝળપાટ કરીને ભારતીય ઉપખંડની આદિમાનવ સંસ્કૃિત સાથે સંકળાયેલા ૪૫૯ પ્રાગ ઐતિહાસિક સ્થળ, પાષાણ યુગના ૪૨ સ્થળ, નવ પાષાણ યુગના ૨૫૨ સ્થળ અને ધાતુ યુગના ૧૭ સ્થળ શોધી કાઢ્યા.

ચાર દાયકાની મહેનત પછી, ફૂટ પાસે પાષાણ યુગના અતિ પ્રાચીન હથિયારો, ઓજારોના અનેક નમૂના હતા. યુરોપના લોકો આ પુરાવાનું મહત્ત્વ સમજતા એટલે તેમણે મ્હોં માંગ્યા દામની લાલચ આપીને ફૂટ પાસેથી એ બધું ખરીદી લેવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જો કે, ફૂટ તેમને જવાબ આપતા કે, ભારતનો ઇતિહાસ ભારતમાં જ સચવાવો જોઈએ. છેવટે ૧૯૦૪માં ફૂટે રૂ. ૩૩ હજારમાં ભારતીય ઉપખંડની પ્રાચીન સંસ્કૃિતના બધા જ અવશેષો મદ્રાસ મ્યુિઝયમને વેચી દીધા.

તમિલનાડુના યર્કૂડમાં રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટની સમાધિ.

૨૯મી ડિસેમ્બર, ૧૯૧૨ના રોજ ફૂટનું ૭૮ વર્ષની વયે અવસાન થયું અને તેમને કોલકાતામાં દફનાવવામાં આવ્યા. બાદમાં તમિલનાડુના યર્કૂડમાં આવેલા હોલી ટ્રિનિટી ચર્ચમાં ફૂટના અસ્થિ લવાયા અને પાદરી પીટર પર્સિવલની સમાધિની બાજુમાં જ તેમની પણ સમાધિ બનાવવામાં આવી. પીટર પાર્સિવલ એટલે રોબર્ટ બ્રુસ ફૂટના સસરા. પાર્સિવલે સમગ્ર દક્ષિણ ભારતથી છેક શ્રીલંકા સુધી સાક્ષરતા અભિયાન ચલાવ્યું હતું. આ ઉપરાંત તેઓ અંગ્રેજી-તમિલ અને અંગ્રેજી-તેલુગુ ડિક્શનરીના સર્જક તરીકે પણ જાણીતા છે. પાર્સિવલે ૧૮૫૬માં મદ્રાસ પ્રેસિડેન્સીના રજિસ્ટ્રાર અને સંસ્કૃતના પ્રોફેસર તરીકે પણ સેવા આપી હતી.

આ વિદ્વાનની બાજુમાં સ્થાન મેળવનારા ફૂટની સમાધિ પર અંગ્રેજી ભાષામાં લખ્યું છે કે, ''હું ખૂબ સારી લડાઈ લડ્યો. મેં મારી ફરજો અદા કરી. હું શ્રદ્ધાથી જીવ્યો.''

***

અંગ્રેજ અધિકારીઓ શોધ-સંશોધનોનો પાછળની અથાક મહેનતનો ઈરાદો ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની કે બ્રિટિશ ક્રાઉનને આર્થિક લાભ કરાવવાનો હતો એ કબૂલ, પરંતુ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ ફૂટના સંશોધનોની અવગણના ના કરી શકાય.

સેવાભાવી નર્સ તરીકે જાણીતા ફ્લોરેન્સ નાઇન્ટિંગલને ધ્યાનમાં રાખીને ગાંધીજીએ એકવાર 'ઇન્ડિયન ઓપીનિયન'માં નોંધ્યું હતું કે, ‘'… ઇંગ્લેન્ડ તેની લશ્કરી તાકાતના કારણે નહીં પણ આવાં પુરુષો-સ્ત્રીઓની પ્રશંસનીય કામગીરીના કારણે વિશાળ પ્રદેશો પર રાજ કરે છે …''

ગાંધીજીના આ શબ્દો ફૂટને પણ લાગુ પડે છે!

e.mail : vishnubharatiya@gmail.com

સૌજન્ય : ‘ગુજરાત સમાચાર’, ‘શતદલ’ પૂર્તિ, ‘ફ્રેન્કલી સ્પીકિંગ

http://vishnubharatiya.blogspot.co.uk/2017/09/blog-post_21.html

The period starting September 2016 has been my loneliest phase till date. The loneliness at first was deliberately desired but it slowly became a cause of great anxiety and later grew into a depression. For far too long, I have wished to write about mental health based on my experiences of what I went through and what I still suffer (albeit in a very truncated sense). A long impending emotional outburst resolved my several month-long internal conflict about whether to write or not write reflecting on the dreadful part of loneliness i.e. depression: Whether the personal should come out in public or not?; how do I balance the sentimental with the rational? I decided to hurriedly write this slightly long piece yesterday not thinking of many such questions that ringed inside my head (breaking boundaries of some grammar rules): In the process, this has become more of an unorganised personal tale; better to publish it with its imperfections than not. Hence, unconcerned of what many would think, today, I wish to open up.

I.

As I looked at the morning-sky at 7:15 AM, it seemed that the sun was yet to rise fully. Time of sunrise and sunset is unusually peculiar in London. After preparing the routine insipid breakfast, tuning in to Hindustani Classical music, I turn in a ritualistic fashion to read at 8:15 AM. The sun had yet not risen. No: It had already set; the time was 8:15 PM. My (self-prescribed) medicines had proved out to be too heavy, giving 19 long-hours of sleep.

I sat awe-struck at this obstinately enduring depression (while staring endlessly outside the window at the panopticon like structure of my residence building), that had stayed with me for nearly 11 weeks till then, end of February. It has continued till now, draining myself of self-dignity and energy on many occasions. My concentration ability dwindled: as it accompanied a persistent migraine (and sometimes unbearable chest pain). My curiosity to learn reduced so thin that it was impossible to discern whether it was there at all or not: Intellectual orgasms became a blissful memory (and other kinds of…? Shhh). Whatever little remained of my curiosity was consciously achieved at a time when I urged unconscious learning like before. These fault-lines of mind coupled with that of blood, in the first-time witnessed anaemia. The all-optimistic assurances (and reassurances) of my counsellor seemed nonsensical. The socialising sessions with the small coterie of friends I had in London appeared purposeless.

To overcome the low mood, I began some brief affairs with the cultural atmosphere of London, yet the depression would remain. The self-constructed meaning of life – to pursue knowledge in the silence of my room buried under innumerable books – laughed at my face: It was a purpose rightly thought but wrongly carried in reality. This at a place where I always dreamt of being – something that had been made possible by a wide-range of scholarships (I was disappointing all of them). All in all, I lay wondering about the meaning of modernity, pushed into post-modern loneliness.

[At the cusp of my (high-sounding) epistemological break from the discipline of management, I sinked into an (see this snobbery) epistemological crisis.]

In this (supercilious) epistemological crisis, books came to advise me at unexpected moments. In Tube, Gandhi told me to self-negate and reduce myself to level-zero and kill desires. Remarkably during a class on English Civil War, Iqbal self-affirmed my worth when I should have been focusing on Parliamentarians and Royalists. While exercising (if the migraine, which remained for 6 months, momentarily dissipated), Tagore reasoned with me to move beyond binary oppositions and seek moderation. In the high-modernist SOAS library, Nehru romantically urged me to build a synthesis among all currents of thoughts, worldly and personal. While taking an exit from this revolutionary campus, Camus argued to reawaken the Rebel in me (with just means), and Foucault (don’t take him seriously), as always, reinforced my cynicisms in all human designs. On my way to British Library, Rousseau reminded of his warnings about the perils of modern civilization. And in the solitude of my room, Greeks wanted me to live a good life of reasoning: How often do we associate places with political thoughts? 

[What about Marx?! I knew that you never had sympathy for the working classes. (You do not know anything. In my mind, Marx the sociologist keeps on defeating Marx the organiser.) Why no poets?! (You do not think about poets when poetry is absent from life.)]

When Greeks stopped urging me to live with reason, books stared at me in my inhumanely designed 11 by 7 feet room that I was forced to recognise as home. Yet I abused all of them, as the written word lost its value. I despised my bookshelves: It was the death of Socrates; thus walking on the streets, London’s architecture stopped making its political arguments in my mind as the transition from classical to neoclassical, Gothic to neo-Gothic, articulate (but sometimes ugly and suffocating) modernist designs to (deliberately) senseless post-modernist structures stood there without evoking thoughts.

In despair, I turned to the final rescuer in whom this rationalist had long lost faith, God. In the Muslim prayer room of college (British multi-culturalism, as they say), I kneeled with lachrymose emotions allowing my nose (long-nose problems or a blessing; Rushdie writes: ‘A nose like that, little idiot, is a great gift.’) and then head to hit the ground: ‘La Illaha’ (There is no God), leaving it there without completing it, echoing Mansoor’s Anal Haq, and Sarmand. I tried to loosen up (alas, failed) as the Dhamaal at SOAS in tribute to victims of the blast at Sehwan Sharif proceeded, ironically celebrating the death of many.

[I had to ahistoricise myself and make a quantum leap into the future: I was high modernism individualised. (Should I hide this overthinking? (Yes! (Such are the voices in my head.)))]

II.

March was spent fighting loneliness and a fading sense of ambitions; I was victorious at the end of it. Drawing my meticulously detailed planner (please: do not reduce every minutes of life to pages of some planner) for April and May (as the classes came to an end), I felt supremely confident: Go out of home once a day, meet someone once in two days (that is ridiculously less), relish food whenever possible filled between the regular tasks of finishing essay-writing, library visits, exercising, managing household, cooking, Urdu self-learning, and movies. [Dopamine recovering, serotonin moderate – artificially maintained, migraine almost over]. The first week of April passed with some success, then the world turned upside down: In 4 days, I was back to ground-zero (or probably slipping beneath the ground).

On the morning of 10th April, with unbearable chest pain and a throbbing head, I searched number of Samaritans and then set out to dial Ambulance – Heart Attack (it was not – is not there a long family history?; nor did I call); in three hours, I was reading at the British Library with all the bodily pain. [Dopamine minimal, serotonin – is it there?] At night, I re-drew the planner for the next 2 weeks increasing outings and socialising. And in another 30 minutes, I broke down (for the umpteenth number of time in the past 4 months) but this time was different: I decided to fly back to Ahmedabad at the earliest. Hurriedly packing my bags, I paid my farewell to London. When I took photographs of my room before leaving (my way of taking stock of what remained in the room), tears rolled down rapidly (again, for the umpteenth number of time in the past 4 months): There was no courage left in me to ever return to this metropolis. Nothing less than a miracle was required to save me and let me complete my degree.

III.

[Did you not want to return to Ahmedabad? – the city you cherish, the most. Did you not read out aloud, on the banks of Sabarmati from Gandhi Ashram, that clichéd poem on the day when you left for London? (Questions contain the answers.)]

Approaching India from a distant vantage point, I could point out how modernism and post-modernism mixed themselves with traditions. From Britain, I wanted to see India through some lucid prose, growing some intellectual fecundity by desiring a solitary life; I wished to inculcate courage to speak truth to power. To do that, I desired loneliness in London – actively, literally – forgetting that isolation never helps. What was to happen once I ruptured this distance?

(Nehru was true, almost always:). As I left the Ahmedabad airport with its spectacularly ridiculous futurism, I saw a couple touching feet of their parents. (India is “an ancient palimpsest on which layer upon layer). The occult was repeated approaching a materialistic possession: Put the right foot in the car first. (of thought and reverie had been inscribed, and). Followed by a dose of truncated rationalism I received from family: Why insist on having a cup of tea at Lucky before reaching home? Did not you have good food on the plane? Could not say – ‘I did not eat nor did I sleep’. (yet no succeeding layer had completely hidden or erased what had been written previously”). Here I was: Much had changed and yet nothing had been erased though the process of closing up (what? Mind!) was (is) underway. 

Hence, as I reached Ahmedabad back, I wondered about the paradoxes of the city: Ahmedabad’s people aspiring to acquire Western materialism fail to imbibe the West’s cosmopolitanism; the city is at once parochial and modern with all its innocence (and violence): Yet most loveable. I partially regained my self-esteem by frankly and openly sharing my emotional state of mind with friends and less so with family. As I reached out to friends in Ahmedabad, I yet felt lonely – passively, metaphorically. Nevertheless, endless café visits, reading of novels, and of course, the soulful time spent at my favourite places in the city revived much of my enthusiasm. But as the day of departure to London came closer in mid-May, I started to slip back.

IV.

I would want to leave the story of the time from mid-May unexplained: Numbness has been a norm; though the worst phase of depression is over, on most days, I found myself lacking internal enthusiasm (less so now). At night, I felt energetic enough to conquer the world only to wake up with thoughts about how to survive the day. In the numbness, I became sure that the future was optimistic and for that, I needed to focus on only one thing: Appreciate the present and the past will take care of itself. For a history student, the past is of utmost importance but now I had to grapple with the mundane realities of the present: How to feel energetic? How not to sleep for 10 hours a day (some experience insomnia; some oversleep) and wake up with calm emotions (without migraine)?

The battle with depression has been an excruciatingly painful one. During these 9 long-months, the burden of past has informed my present blurring my visions of future. In the past: the societal stigma concerning mental health loomed large at me. The cry that ‘men don’t cry’ rendered me a non-muscular person – Gandhi (despite being a sexist) remains my life-time hero for he did not pretend to symbolize any muscularity; this cry does more harm to men than to anyone else.

The only probable solution to my frustrating condition of low energy seemed to lie in the past. I wanted to relive it. I wanted to repeat my undergrad and energize myself by the festivity of college life. I wanted to reside in my dilapidated old city home in the familiar (but sometimes very nosy and intruding) sociability found in innocent neighbours. Like all attempts to recreate the past, this too is futile. In this terrible diagnosis, how was I supposed to live in the present, optimistically staring at the future? I am still searching for an answer.

V.

As I reaffirm my self-worth, I urge whoever reads this to take mental health seriously and not ridicule it as yet another wasteful, snobbish adventurism to gain sympathy (which I also did in past and in the first two months of witnessing depression). (In fact, the poor are more vulnerable to it more than the rich and the privileged like us. They simply do not have a vocabulary to describe it.) Seek help at the earliest, open up: I repressed my emotions for 2 months until they revealed heavily upon me.

Without the support of incredible teachers, cherishing moments of affection, care, and counsel provided by friends in London and from back home in India, I would not have been able to write this: time to acknowledge them. Every time a well-known personality took his/her life out of depression, at least 2 friends made it a point to ask me about my well-being and provide assurances. (Remember: Some will only pretend to help – “Oh, I am sorry” – it’s important to know that too; only a few will help – never let them go). Special thanks are due to Gopika, Nirali, and Sudhir who supported at crucial moments while giving timely, unmatched personal and academic help. Of course, Aarti (with her ‘simply’ communicated frequent doses of pragmatism (activism?) with which I inevitably disagree first only to reconcile to it later; the copy-editor in her would be frustrated by seeing the peculiarly deliberate errors and complex writing style of this piece), Anisa (who acted as my counsellor on many occasions), Charul, Chirayu Samaan (words shall not suffice for this ceaseless pillar of lifetime support), and Jayraj (whose ever enthusiastic voice unfailingly energises – always, mixing scholarly talks with enjoyable, rich small talks – which I cherish as my perpetual talisman) cannot be forgotten. Particular regard to Vipoolbhai whose conversations helped without knowing anything about my condition (and who let me lavishly dig into his personal library of 20k books!); he would read this to his dismay I believe. More thanks are due to (some of them did not know about my health): Aadit, Abin, Ari, Grahame, Jyot, Naveed, Sagar, and Mathias. During this phase, some have suffered incredible thoughtless flows of relentlessly emotional outbursts from my side. I take this moment to apologise to these victims.

While writing this, I have deliberately left out the extreme incidents (not to forget the cause: It is not important to tell everything to everyone; regardless, the cause entirely stems out of my own faults) and also the trivial ones like wondering for one full hour whether the alphabet ‘q’ precedes ‘b’ or ‘t’ (now I am fully aware that it precedes ‘r’) – never forget that mental health tremendously affects your memory functions.

Had this depression not taken place, my academic experience in London would have been more vivid, but I am grateful to it for making me a better person who knows how to master some of his habits of mind and body. I have realised that the quest for a perfect self – invented at breath-taking speed to impress the world – is a farcical chimera. I assumed the individual’s social (and more importantly, personal) world to remain stable without any struggle: My liberalism’s staunchly anti-utopian vision had failed to truly reside within me; now it settles itself more thoughtfully and prominently – No more robotic perusal of 24/7 intellectualism.

I will return having rediscovered myself through London though not fully ready for the imminent (why do you want to use that word?) epistemological transition if not rupture. Now on, I will be slow on life, easy on myself, and care to enjoy everything that comes without solid expectations or planning to the minutest detail: that should be the norm for all of us and not the exception as the Brooklyn moment (the movie that is better than the book) is awaited when I return to London for the graduation.

[I finish writing this having successfully (hopefully?) defeated the worst phases of depression without any usage of antidepressants, drug or alcohol abuse, in London (in a new accommodation which I am leaving, for good – the previous one reminded too much of bad (and happy) memories (memories: the good is so merrily mixed with the bad that what you want to remember inevitably reminds of what you wanted to forget; I did not want to relive both for some time – ahistoricization, right?!)), as on my right lay (fitted in a broken photo-frame – ground handling at airports) Socrates’ timeless dictum – An unexamined life is not worth living (When will you examine yours? (What else was this? (Sorry.))); and on my left is pinned my source of idealism, Tagore’s ‘Where the mind is without fear’. (E, such a nerdy geek you are!) As I flick my glance from left to right, I missed staring at two photographs: the first is an image of Mahatma in conversation with the sage Tagore, and the second is the iconic (endlessly photoshopped) image of Nehru with the Mahatma – such conversations shaped India: All three had to spend momentous years of their lives in London, the city that crucially defined India.

Some will wonder why the voices of my mind are ambivalently contained in brackets running directionless; my answer: during depression, I could not discern who I was and who I was not.]

WEDNESDAY, 20 SEPTEMBER 2017

સિરક્રીકના પેટાળમાં પેટૃોલિયમ અને ગેસના વિપુલ ભંડાર હોવાથી એનું જીવની જેમ જતન કરવું પડે

આપણે ત્યાં કહેવત છે: બાર વર્ષે બાવો બોલ્યો. કાંઇક એવું જ કચ્છ સરહદે આવેલી સિરક્રીક વિશે હમણાં બન્યું. સિરક્રીક મુદ્દાને વર્ષ 2012ની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ખૂબ ગજવ્યો હતો. એ પછી હમણાં નવનિયુક્ત રક્ષામંત્રી નિર્મલા સીતારામને ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે વિવાદનું કેન્દ્ર બનેલી સિરક્રીક સીમાનું હવાઈ અને હોવરક્રાફ્ટ નિરીક્ષણ કરતાં પહેલાં જાહેર નિવેદન કર્યું કે સિરક્રીક રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની દૃષ્ટિએ ખૂબ મહત્ત્વનો પ્રદેશ છે.

પાકિસ્તાને અને ચીને ગપચાવેલા જમ્મુ-કાશ્મીર સહિતના ભારતના પ્રદેશને પણ પાછો મેળવવો, એ 1994માં ભારતીય સંસદના સર્વાનુમતે કરાયેલા ઠરાવ-સંકલ્પ મુજબ, પ્રત્યેક વડાપ્રધાન અને ભારતીયની ફરજ અને આકાંક્ષા છે. સિરક્રીકના પેટાળમાં પેટ્રોલિયમ અને ગેસના વિપુલ ભંડાર હોવાનું પણ સ્પષ્ટ થઈ ગયું હોવાથી સ્વાભાવિક છે કે એનું જીવની જેમ જતન કરવું પડે. જો કે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની વાતો અને એના માટે લેવામાં આવનારાં પગલાંનાં આયોજનો જાહેર નિવેદનો કે ચૂંટણીસભાઓનો વિવાદમુદ્દો ન બની શકે એટલી ગંભીરતા અને ગરિમા તો શાસકોએ જાળવવાની જરૂર ખરી.

સિરક્રીકની વાત આજે છેડાઈ છે એનું સવિશેષ મહત્ત્વ છે. વર્ષ 2012ની વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે તત્કાલીન મુખ્યમંત્રીએ વાત ચલાવી હતી કે એ વેળાના વડાપ્રધાન ડૉ. મનમોહન સિંઘ સિરક્રીક પાકિસ્તાનને પધરાવી દેવાના છે. તેમણે એ મુદ્દે ચૂંટણી સભાઓ પણ ગજવી હતી. ડૉ. સિંઘ જાણે કે રાષ્ટ્રદ્રોહનું કોઈ કૃત્ય કરી રહ્યા હોય એવી હવા ઊભી કરીને પ્રજાને વાતના વતેસર માટે પ્રેરવામાં આવી હતી. 16 એપ્રિલ 2012ના રોજ વડાપ્રધાન ડૉ. સિંઘે બોલાવેલી મુખ્યમંત્રીઓની બેઠકમાં પણ મોદીએ સિરક્રીક મુદ્દો ઊઠાવ્યો હતો. 13 ડિસેમ્બર 2012ના રોજ વિધાનસભાની ચૂંટણીના પહેલા તબક્કાનું મતદાન હતું. મુખ્યમંત્રીનો 12 ડિસેમ્બર 2012નો પત્ર વડાપ્રધાન કાર્યાલયને પહોંચે એ પહેલાં તો એ જાહેર કરી દેવાયો હતો. તેમના એ પત્રમાં ભારત સરકાર સિરક્રીક પાકિસ્તાનને પધરાવી દેવાની હોવાની વાત લખી હતી અને એવું ન કરવા તથા પાકિસ્તાન સાથે મંત્રણા તાત્કાલિક બંધ કરવાનો આગ્રહ કર્યો હતો.

હકીકતમાં ભારત અને પાક વચ્ચે સરહદી વિસ્તાર પર ભારતીય કબ્જા હેઠળનો આ 96 કિલોમીટર લાંબો કાદવિયા વિસ્તાર પાકિસ્તાનને હવાલે કરવાની કોઈ દરખાસ્ત નહોતી, એ વાત તૂર્તજ એ વેળાના વડાપ્રધાન ડૉ. સિંઘ થકી સ્પષ્ટ કરાઈ હતી. મિતભાષી ડૉ. સિંઘે સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે ‘મોદી સિરક્રીક વિશે ‘બિનપાયાદાર આક્ષેપબાજી’ કરી રહ્યા છે. ચૂંટણીટાણે આધારહીન બાબતોનો પત્ર લખીને એને જાહેર કરવાના તેમના ઇરાદા તોફાની (મિસ્ચિવસ) છે. પાકિસ્તાન સાથે સિરક્રીક મામલે છેક 1998થી મંત્રણાના દોર ચાલે છે અને વડાપ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયી લાહોર ગયા ત્યારે પણ આ મુદ્દે મંત્રણા ચાલુ રહી હતી. સિરક્રીક પાકિસ્તાનને આપવામાં આવી રહ્યાનો ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીએ આક્ષેપ કર્યો એ આક્ષેપ ખોટો છે. મોદીએ ભારત સરકાર પાસેથી વિગતોની ખરાઈ કરવાની કોઈ કોશિશ કર્યા વિના જ આ પત્ર લખ્યો છે.’ આના ઉત્તરમાં મોદીએ ફરીને ડૉ. સિંઘ પર પ્રહાર કરતાં કહ્યું કે જનરલ પરવેઝ મુશર્રફ આગ્રા શિખર પરિષદ માટે આવ્યા ત્યારે સિરક્રીક મુદ્દો ચર્ચાયો નહોતો. વાસ્તવમાં ડૉ. સિંઘે અટલજીની ફેબ્રુઆરી 1999ની લાહોર મુલાકાતનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જુલાઈ 2001ની આગ્રા શિખર પરિષદનો નહીં! ત્યારનો દિવસ અને આજની વાત, વડાપ્રધાન થયા પછી મોદીએ જાહેરમાં ભાગ્યે જ સિરક્રીકનું નામ લીધું છે અથવા પાકિસ્તાન સાથે મંત્રણાઓ ખોરંભે પડે એ પહેલાં પાકિસ્તાનના એ વેળાના વડાપ્રધાન મિયાં નવાઝ શરીફ દિલ્હી આવ્યા કે વડાપ્રધાન મોદી એમને જ્યારે જ્યારે મળ્યા કે લાહોરની અણધારી મુલાકાતે ગયા ત્યારે પણ સિરક્રીક વિવાદ વિશે એમણે મગનું નામ મરી પાડ્યાનું જાણમાં નથી. માથે 2017ની વિધાનસભાની ચૂંટણી હોય ત્યારે સિરક્રીકનું ગુજરાતને આંગણે ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીનાં સહપ્રભારી એવાં સીતારામનને એકાએક કંઈ અમસ્તું જ સ્મરણ થઈ આવે એવું તો ન જ બને.

મોદીયુગમાં પણ ભારત સરકાર અને પાકિસ્તાન સરકાર વચ્ચે મંત્રણાના મુદ્દાઓમાં સિરક્રીક વિવાદ હજી વણઉકલ્યા મુદ્દા તરીકે જ રહ્યો છે. સી. રાજામોહન સહિતના વિદેશ અને સુરક્ષા બાબતોના નિષ્ણાતોએ નોંધ્યું છે કે ‘વર્ષ 2004-06 દરમિયાન એ વેળાના વડાપ્રધાન ડૉ. સિંઘ સિયાચીન અને સિરક્રીક જ નહીં, કાશ્મીર કોકડાને પાકિસ્તાન સાથે ઉકેલવામાં લગભગ સફળતાની નજીક હતા, પણ જનરલ મુશર્રફના ઘટતા પ્રભાવ અને 2007-08માં પતન પછી એમના અનુગામી જનરલ અશફાક કયાની મુશર્રફના સમયગાળામાં થયેલી સમજૂતીઓને મંજૂર રાખવા બાબત દ્વિધામાં રહ્યા અને મુંબઈ પરના 26/11ના આતંકી હુમલાએ તો સંબંધોમાં કડવાશ આણી. યુ.પી.એ.-2ના સમયગાળામાં શાંતિવાર્તામાં પ્રગતિ લાવવાના પ્રયાસોને કારણે વેપારસંબંધોમાં સામાન્ય વલણથી વાત આગળ ન વધી.’ વડાપ્રધાનપદે મોદીના શરૂઆતના ગાળામાં ફરી પાકિસ્તાન સાથેના સંબંધોમાં હૂંફ જોવા મળી, પણ પછી સર્જાયેલી તંગદિલીએ મંત્રણાઓ માટે પ્રતિકૂળ વાતાવરણ સર્જ્યું. જો કે વિદેશ સંબંધોમાં આવા પ્રકારના ઊતારચઢાવ આવતા હોય છે.

કચ્છ અને સિંધ સરહદનો વિવાદ વારસામાં મળ્યો છે, પરંતુ પ્રીવિ કાઉન્સિલના ચુકાદા મુજબ આખા કચ્છના રણ પર કચ્છના રાજવીનો કબજો માન્ય રખાયેલો છે. એ દૃષ્ટિએ ભારત સાથે ભળેલા કચ્છના રજવાડાને કારણે આખા રણ પર ભારતનો અધિકાર પ્રસ્થાપિત થયેલો છે. ‘ઈ.સ.1912માં સિંધની અંગ્રેજ સરકારે સિંધ નજીકના કચ્છના રણમાં પોતાની હકૂમત જણાવી ખનીજતેલ શોધવાના પ્રયત્નો કરેલ, પરંતુ (કચ્છના મહારાવ) ખેંગારજી બાવાએ અંગ્રેજો સામે લંડનની પ્રીવિ કાઉન્સિલમાં કેસ લડી આખા રણનો કબજો રાજ્યનો છે તેવું સાબિત કરી કેસ જીતીને રણ પર કચ્છનો અધિકાર છે તે સિદ્ધ કરી બતાવ્યું હતું.’ એવું ‘કચ્છનો સર્વાંગી ઇતિહાસ ભાગ-1’માં નોંધવામાં આવ્યું છે. જો કે 1965ના પાકિસ્તાન સાથેના યુદ્ધને પગલે સરહદ પ્રદેશ અંગેના આંતરરાષ્ટ્રીય ટ્રિબ્યૂનલના ચુકાદાથી છાડબેટ, કંજરકોટ અને ધારબન્ની પાકિસ્તાનને ફાળે ગયાં. પાકિસ્તાને સિરક્રીક વિવાદનું કોકડું નાહક સળગતું રાખ્યું છે. કચ્છ રજવાડા અને સિંધ વચ્ચે 1914માં થયેલી સરહદ અંગેની સમજૂતીના 1914 અને 1925ના નકશા ભારતીય દાવાને 100 ટકા સમર્થન આપે છે.

હરામીનાળા અને સમગ્ર વિસ્તારમાં તરતી ચોકીઓનો બંદોબસ્ત તથા ખાસ કમાન્ડો ફરજ પર હોવાથી પૂરતી તકેદારીને કારણે પાકિસ્તાન એના અટકચાળામાં હવે ફાવે તેમ નથી. આ વિસ્તારમાં માછીમારોની સલામતી સાથે જ ક્રીક-જળ વિસ્તારમાં તેલ-ગેસ સંશોધન વિના અવરોધે ચાલતું રહે તેની પૂરતી કાળજી રાખવી પડશે. હકીકતમાં આવા સંવેદનશીલ વિસ્તારો વિશે રાજકીય મંચ પરથી વિવાદો ઊભા કરીને છાણે વીંછી ચડાવવાના ખેલ બંધ થાય એ જ રાષ્ટ્રના હિતમાં લેખાશે.

સૌજન્ય : ‘મહત્ત્વ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 20 સપ્ટેમ્બર 2017