ઘરમાં કામ કરતી સેંકડો સ્ત્રીઓ જાતીય સતામણીનો ભોગ બને છે, પણ બોલતી કે બોલી શકતી નથી
કોઈના શબ્દો કોઈના નામે ચઢાવી દેવાની પ્રવૃત્તિ દુનિયાભરમાં ચાલે છે. ક્યારેક એમાં બોલનાર-લખનારનું અજ્ઞાન-ભોળપણ હોય છે, ક્યારેક કોઈના નામે અમુક વિધાન ચઢાવી દઈને પેલી વ્યક્તિને હેરાન કરવાનો ઇરાદો હોય છે, તો ક્યારેક આવું કરનારને લાગતું હોય છે કે 'મારી વાત કોઈ સિરિયસલી નહિ લે પણ શેક્સપિયર, ચાણક્ય કે બિલ ગેટ્સના ક્વૉટ તરીકે મૂકીશ તો વજન પડશે'.
આવું જ એક વિધાન ‘કેટલી સરસ વાત છે’ એવા ફૂમતા સાથે ઘણા સમયથી ફરી રહ્યું છે. આપણા એક બહુ જાણીતા કથાકારને ટાંકીને એમાં કહેવાયું છે કે, ‘અંગ્રેજી આપણી કામની ભાષા છે. માટે એને કામવાળી બનાવાય, ઘરવાળી નહિ.’ હું એ સેલિબ્રિટી વક્તાને બહુ નજીકથી ઓળખતી નથી, પણ એમને દૂરથી જેટલી વાર થોડાઘણા સાંભળ્યા છે, એના પરથી અનુમાન બાંધું છું કે એ સભાનપણે આવું ન બોલે. કમનસીબે આજ સુધી એમણે પોતે રદિયો નથી આપ્યો. એનીવે, જેણે પણ કહ્યું હોય એને કદાચ સ્ત્રીજાતિ પ્રત્યે, ખાસ કરીને પરિશ્રમ કરીને થોડા પૈસા કમાતી અને પરિવારનો જીવનનિર્વાહ કરનારી સ્ત્રી પ્રત્યે ભારે તિરસ્કાર હશે. એ કહે છે કે કામવાળીને ઘરવાળી ન બનાવાય. કેમ ભાઈ, શું કામ ન બનાવાય? આપણે જેને કામવાળી કહીએ છીએ, એ માણસ નથી હોતી? એને કામવાળી કહીએ છીએ, કારણ કે એ રોજ ઘરે આવીને આપણાં કામ કરી જાય છે. કામ કરવું એ ગુનો છે? ભીખ માગીને કે ચોરી કરીને પૈસા કમાવાને બદલે એ પ્રામાણિકપણે કામ કરીને પૈસા કમાય છે, એમાં તેને શરમ આવવી જોઈએ? સવારે કૉલેજમાં જતી અને બપોરે માતાની સાથે લોકોને ઘેર કામ કરવા જતી છોકરીઓ મેં જોઈ છે. એમણે કોઈ ‘સારા ઘર’ના ગણાતા છોકરા સાથે લગ્ન કરવાની આશા જ નહિ રાખવાની? તમારા દીકરાને એની સાથે લગ્ન કરવાની ઇચ્છા થઈ જાય તો? એને એવું કહેશો કે કામવાળી સાથે કામચલાઉ સંબંધ ઠીક છે, પણ લગ્ન ન કરાય? અને ખરેખર આવું માનનારા જોયા છે.
વર્કપ્લેસમાં સ્ત્રીઓની જે જાતીય સતામણી થાય છે, એની સામેની લડત દુનિયાભરમાં વધુ ને વધુ ઉગ્ર બની રહી છે. આર્મીથી માંડીને ફિલ્મ સ્ટુડિયોમાં કામ કરતી સ્ત્રીઓ આ બાબતમાં મોઢું ખોલવા લાગી છે. સોશિયલ મીડિયા પર #metoo જેવા કેમ્પેઇનમાં દુનિયાભરની સ્ત્રીઓ જોડાઈ છે. પરંતુ આપણે જેને ‘કામવાળી બાઈ’ કહીએ છીએ એમાંથી કોઈએ આમાં ભાગ લીધો છે? એમને કદાચ આના વિષે ખબર પણ નહીં હોય. વાસ્તવિકતા એ છે કે ઘરમાં કામ કરતી સેંકડો સ્ત્રીઓ જાતીય સતામણીનો ભોગ બને છે, પણ બોલતી નથી કે બોલી નથી શકતી. મુંબઈમાં ગયા મંગળવારે [સાત નવેમ્બરે] સ્પેિશયલ કોર્ટે 60 વર્ષના માણસને ઘરે કામ કરવા આવતી સત્તર વર્ષની છોકરી પર દુષ્કર્મ આચરીને ગર્ભવતી બનાવી દેવાના આરોપસર આજીવન કેદ ફરમાવી.
ગરીબ સ્ત્રીઓની સતામણીના દરેક કિસ્સા જો કે પોલીસ સ્ટેશન કે અદાલતમાં જતા નથી. એની પાછળ ઘણાં કારણ હોય છે. પહેલું અને સૌથી મોટું કારણ એ કે એની વાત કોણ માને? સામેવાળા કહી દે કે ‘એ બરાબર કામ નહોતી કરતી કે ચોરી કરતી હતી. નોકરીમાંથી રજા આપી દીધી એટલે હવે ખોટા આરોપ મૂકે છે.’ એમના વર્ગના લોકો આ વાત માની લેશે. વળી બબાલ થાય તો બીજા લોકો પણ એ સ્ત્રીને કામ પરથી કાઢી મૂકે. સગીર વયનાં બાળકોને કામ પર ન રખાય એવો સ્પષ્ટ કાયદો છે, પણ આપણે ત્યાં અનેક ઘરોમાં નાનાં બાળકો કામ કરે છે. એમાં છોકરીઓની સંખ્યા વધુ હોય છે. એનાં માબાપ ગામમાં રહેતાં હોય, બદમાશ એજન્ટો ગરીબ ગામવાસીને ભોળવીને, લાલચ આપીને એમની દીકરીઓને શહેરમં લઈ આવે અને પછી મોટાં ઘરોમાં કામવાળી તરીકે વેચી નાખે. દર મહિને કે છ-બાર મહિને માબાપને થોડાઘણા પૈસા મોકલી અપાય. એ લોકો જાણતા ન હોય કે જે પરિવારમાં છોકરી ‘ઘરના સભ્ય’ તરીકે રહેતી હોવાનું કહેવાય છે, ત્યાં એનું કેવું શોષણ થાય છે. સાવ નાની હોય ત્યારે એની પાસે હદબહાર કામ કરાવાય અને સહેજ મોટી થાય ત્યારે એ જેને પપ્પાજી કે ભાઈ કહેતી હોય એની નજર બગડે. કહેવાતી મમ્મીજી એને ફટકારીને ચૂપ કરી દે. આ કાલ્પનિક કિસ્સાઓ નથી, હકીકત છે.
દરેક સતામણી જો કે દુષ્કર્મની હદે નથી પહોંચતી. માની લીધું કે માણસો એક ઘરમાં હોય ત્યારે કદાચ એકમેકને કોઈ ઇરાદા વિના ભૂલથી અડી જવાય, પણ એકાદ-બે વાર નહિ, વારંવાર આવું થાય તો એનો શું અર્થ સમજવો? ઘણી વાર ઘરની સ્ત્રી એના પરિવારના પુરુષ સભ્યોનાં લક્ષણ જાણતી હોય છે. એની નજરમાં આ મસ્તી આવી જાય તો પતિ કે પુત્રને વારવાને બદલે કામવાળીને નોકરીમાંથી રુખસદ આપી દેવાનું પસંદ કરે. ઘરની અંદર મોટા કે નાના સાહેબની સતામણી સામે લડવા માટે શેઠાણીનો સાથ મળશે એવી આશા તો કામવાળીએ રાખવાની જ નહિ. જો કે, મોટા ભાગના આવા કિસ્સામાં ઘરવાળી પણ કામવાળી જેટલી જ મજબૂર હોય છે. લડવાની હિંમત જ ન થાય.
કામવાળી ‘કામ’ માટે હોય છે, એને ઘરવાળી કે ઘરના સભ્ય જેવી ન બનાવાય – એવું કહેવા માટે હલકી મનોવૃત્તિ ધરાવતા લોકો કોઈ સેન્સિબલ સજ્જનને (કદાચ ખોટી રીતે) ટાંકવાની ધૃષ્ટતા કરે છે. અલબત્ત, આનો બચાવ કરવા માટે તમે કહેવાના હો કે અંગ્રેજીની તુલનામાં માતૃભાષા એટલે કે ગુજરાતી મહાન છે, એવું સમજાવવા માટે કામવાળી-ઘરવાળીનું રૂપક વપરાયું છે, તો મહેરબાની કરીને મૂંગા રહેજો. કોઈ ભાષાને હલકી પાડવા માટે આવી કક્ષાની તુલના ન જ કરાય. તમે ગુજરાતી ભાષા જીવિત રાખવાનો ઠેકો લીધો હોય તો તમારાં બાળકોને ગુજરાતી માધ્યમની શાળામાં ભણાવો. અરે, ઇંગ્લિશ મીડિયમમાં મૂકો તોયે ઘરમાં ગુજરાતી શીખવાડવા જેટલી તસ્દી લો, ગુજરાતી છાપાં-પુસ્તકો વાંચો અને વંચાવો. બાકી અંગ્રેજીને ગાળો શું કામ આપો છો? એને કામવાળી કહો છો, પણ કામવાળી વિના ચાલે છે?
અંગ્રેજી જાણ્યા વિના છૂટકો નથી. જાપાન અને ફ્રાન્સ જેવા દેશોમાં ત્યાંની જ ભાષામાં રોજિંદો વ્યવહાર થાય છે, એવી દલીલ કરનારાએ જાણવું જોઈએ કે એ દેશોમાં મોટા ભાગના લોકો એ એક ભાષા જાણે છે અને બોલે છે. આપણે ત્યાં તો ચલણી નોટ પર પણ પંદર ભાષામાં એનું મૂલ્ય લખવું પડે છે. અસંખ્ય ભાષા અને બોલી ભારતમાં બોલાય છે. રાષ્ટ્રભાષા તરીકે હિન્દીના ફરજિયાત અમલીકરણનો વિરોધ કરનારાઓ કદાચ સાવ ખોટા ન પણ હોય. દક્ષિણ જ નહિ, ઈશાન ભારતનાં રાજ્યોમાં પણ હું ઘણું ફરી છું, અને ઘણી વાર અનુભવ કર્યો છે કે ત્યાં રાષ્ટ્રભાષા હિન્દી કોઈ સમજતું નથી. ઇંગ્લિશ આવડતું હોય તો થોડુંઘણું કામ ચાલી જાય. ખરું જોતાં અંગ્રેજી પણ કામની ભાષા છે અને કામવાળીની જેમ જ એને પણ રિસ્પેક્ટ આપો, નહિ તો દુઃખી થવાની પૂરેપૂરી શક્યતા છે.
સૌજન્ય : ‘શરમ અને મજબૂરી’, “દિવ્ય ભાસ્કર” 10 નવેમ્બર 2017
આ જ સર્જક પોતાના એક દીર્ઘ કાવ્યમાં ડાયસ્પોરાને ત્રિશંકુની વ્યાખ્યા આપે છે. 1988માં પ્રકાશિત પરમેશ્વરન્નું ત્રિશંકુ એક દીર્ઘ પ્રયોગાત્મક કાવ્ય છે. લગભગ દસેક જેટલાં પાત્રોના મોનોલોગ્સ (આત્મ-સંવાદો) આ દીર્ઘ કાવ્યમાં નાટ્યાત્મકપણે ગૂંથાયા છે. આ બધા જ પાત્રો પોતાનું વતન ભારત છોડીને કેનેડામાં સ્થાયી થવા પ્રયત્નશીલ છે. પ્રત્યેક પાત્રની પોતાની ભાષા, શૈલી તથા વતન છોડીને કેનેડા આવવાનાં કારણો છે. એક વિશેષ અભિગમ છે. એમના મોનોલોગ્સમાં જો કોઈ એક વસ્તુ કોમન હોય તો તે છે તેમનું ત્રિશંકુપણું.