જેલની આ કોટડીમાં
પથરાયો છે અંધકાર
ને ભીતરમાં ઉભરાય છે
તેજ.

હું સ્પષ્ટ છું
મેં જે કર્યું એ વિશે
હું સ્વસ્થ છું
આવતી કાલે વહેલી સવારે
આવનારા અંતિમ પરિણામ વિશે.

આંખોમાં સ્વાતંત્ર્યનું સ્વપ્ન
ને હૈયામાં એની ધખના લઈ
ઘરમાંથી ચોકમાં
ને ચોકમાંથી લોકમાં
પ્રવેશતો ગયો ત્યારથી
જાણતો હતો
આગ છુપાવી નથી શકાતી
ડાયસન ઉપર ગોળી રૂપે છોડવી જ પડે
આગ દાબી નથી શકાતી
ભરી સંસદમાં
દુશ્મનો વચ્ચે
ઇન્કિલાબ ઝિંદાબાદના ફરફરિયા રૂપે
વરસાવવી જ પડે.
આમ જ ક્રિયાની નિશ્ચિતતા
હોવાની નિશ્ચિતતા બને છે.

યાદ છે મને
મારા ગામનું ભૂખ્યું પેટ,
ત્યાંની ધરતીનો વલવલાટ
– ગુલામીની ઓળખનો પર્યાય!
તે દિવસે મારી છાતીમાં
ભૂગોળનો અનર્થ ફાટ્યો,
ગાડાને ચીલે ચીલે
બોરડીના બોર તોડતો હું
એકાએક
ઘેરાઈ ગયેલો ધૂંધળી હવાથી.
પછી તો
જોવાના અર્થો ઊઘડતા ગયા
ને ગુલામ ધરતી પર ચાલતો હું
મુઠ્ઠી ભીડી ઘા કરી બેઠો
હવાને તો શું વાગે !
મારું એકાન્ત શરમાઈ ગયેલું, રાજદેવ !
માણસની ચામડીનું સત્ય
ઊતરડી નથી શકાતું,
જે ક્ષણે સમજાયું મને આ
એ જ ક્ષણે
એ સત્યને રુંધતી દીવાલો
ઘેરી વળી મને,
મારે એ તોડવી પડી;
અત્યારે આ ક્ષણે,
મૃત્યુ પહેલાની આ રાતે પણ
એ જ પ્રક્રિયા –

ના, દીવાલો તોડ્યા વિના મુક્ત ના થવાય!
મુક્તિ માત્ર ગાવાની ચીજ નથી,
મુક્તિ એ તો લોહીનું બીજ છે.
લોહીમાં ઉથલપાથલ થાય,
લોહીની ઉથલપાથલ થાય,
ત્યારે જ મુક્તિ કળાય
રાજદેવ !
એક અવાજ હોય છે ધરતીને
જે ખેડે છે ધરતી
તે જ જાણે છે એ અવાજ.
– એ અવાજ
જ્યારે ઊતરે કોઈ માણસની છાતીમાં
ત્યારે જ એ બનતો હોય છે ક્રાંતિકારી.
એટલે જ એને દ્રોહી ગણે છે સત્તા!
સત્તાને સંબંધ નથી ધરતી સાથે
એના આવા નક્કર પુરાવાઓ
આ રીતે જ મુકાય છે લોક અદાલતમાં

સત્તાનું છોગું હોય એ અદાલત
લોકોને આપે જ નહીં ન્યાય.
એટલે જ ન્યાયાધીશે કહી દીધું : ફાંસી
હા, ફાંસી !
ગળામાં ગાળિયાનો કરકરો સ્પર્શ
ને ‘હેન્ગ હીમ ટીલ ડેથ !’
– મરી જાય ત્યાં સુધી લટકાવો!
અને અમર મૃત્યુ !

પણ આવા મૃત્યુના અનેક અરથો હોય છે.
એ જ
એ જ
આપણી ઉપલબ્ધિ છે, રાજદેવ !

જો,
આ બારી વાટે
સળિયા વીંધીને
આવ્યાં ચન્દ્રકિરણો
આમ જ આપણાં મૃત્યુ
પ્રવેશવાનાં લોકોમાં
ને પછી –

એ ન જોયું તો ય શું?
એક ક્રાંતિકારી જિંદગીમાં માણસ
કેટલું જોઈ શકે?
તણખો, તણખો છે,
ઘાસની ગંજીમાં પડે
તો જ આગ ભભૂકે.
ને આગ ભભૂકે
એ જ તણખાનું કર્તવ્ય!

દોસ્ત,
એ કર્તવ્યનો ઉરતોષ
આ મહારાત્રિએ ધબકવા દે
આપણાં હેયામાં
ને વહેવા દે જીવનનો અંતિમ સંચાર
જેલની આ કોટડીમાં
જેથી ભીંતો ય બોલી ઊઠેઃ          
ઇન્કિલાબ ઝિન્દાબાદ!
ઇન્કિલાબ ઝિન્દાબાદ!!

E-mail : barinmehta@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2019; પૃ. 20

‘સુપર ૩૦’ ફિલ્મ જોઈ?

જો વાચક માતા-પિતા, શિક્ષક કે વિદ્યાર્થી હોય, તો તેણે ફરજિયાત આ ફિલ્મ જોવાની જરૂર છે. તેમાં પણ જો પિતા નીચેના મધ્યમવર્ગના કે ગરીબ હોય કે વિદ્યાર્થી વંચિત હોય અને હોંશિયાર હોય પણ બહુ જ ઓછો આત્મવિશ્વાસ ધરાવતો હોય, તો તો તેણે જોવી જ.

આ ફિલ્મ, હમણાં જેને ‘બાયોપિક’ ફિલ્મો કહેવાય છે તેવી છે. બિહારમાં આનંદકુમાર નામના એક ભાઈ ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને, જેઓ આઈ.આઈ.ટી.માં જવા માગે છે અને લાયકાત પણ ધરાવે છે, પણ ફી ભરવાના પૈસા નથી, તેમને વિનામૂલ્યે ભણાવે છે અને એવું તો નક્કર ભણાવે છે કે લગભગ બધા આઈ.આઈ.ટી.માં પ્રવેશ મેળવે જ છે. એટલે ઉપર કહેલ ત્રણે ય વર્ગને આશ્વાસન અને પ્રોત્સાહન આપતી આ ફિલ્મ છે. ‘ભાગ મિલખા ભાગ’ કે ‘મેરી કોમ’ પણ બાયોપિક ફિલ્મો હતી, પરંતુ તેમાં વ્યક્તિગત સિદ્ધિની વાત હતી. આ ફિલ્મમાં વ્યક્તિગત સિદ્ધિ તો છે જ, પણ એ વ્યક્તિગત સિદ્ધિ જ્યારે એક પળે આગળ વધવા માટે નિષ્ફળ જાય છે, ત્યારે તે સામૂહિક સિદ્ધિમાં પરિણમે છે. એક વ્યક્તિની નિષ્ફળતા અનેક ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ માટે આશીર્વાદરૂપ બની જાય છે. આ ઘટના તદ્દન સાચી છે અને આજે પણ બની રહી છે. આનંદકુમાર આજે પણ કામ કરે છે.

વાર્તા આટલી જ છે – બિહારના આનંદકુમારને ગણિતમાં ગોલ્ડમૅડલ મળે છે. તે ખૂબ ગરીબ છે, આગળ ભણવા કૅમ્બ્રિજમાં અરજી કરે છે અને પ્રવેશ પણ મેળવે છે, પરંતુ પૈસાના અભાવે જઈ શકતો નથી. પિતા પૈસા માટે અથાગ પ્રયાસ કરે છે, આખરે દમ તોડી દે છે. પરિણામે તેને પાપડ વેચવા જેવો ધંધો કરવો પડે છે. ત્યારે ત્યાં જ ભ્રષ્ટ કોચિંગક્લાસ ધરાવનાર એક પ્રાધ્યાપકની નજર પડે છે અને તે તેને ઓળખી જાય છે અને પોતાના વર્ગમાં નીચે છે, તેથી કોચિંગક્લાસનું મહત્ત્વ વધી જાય છે. તે ખૂબ કમાય છે. પણ આનંદકુમાર જુએ છે કે ગરીબ હોશિયાર વિદ્યાર્થીઓને તેમાં પ્રવેશ નથી મળતો. તેથી તે આવા વિદ્યાર્થીઓ માટે ક્લાસ છોડી દે છે અને ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ માટે વિના મૂલ્યે ભણાવવાના વર્ગ ખોલે છે. પેલા અધ્યાપકના ક્લાસ પર અસર પડવાથી તે આનંદના ક્લાસને તોડવાના પૂરા પ્રયાસ કરે છે. બધી જ ખટપટો અને ગુંડાગીરી કરે છે. તેને રાજકીય નેતાનો પણ સાથ મળે છે, પણ આનંદકુમાર દાદ દેતો નથી. તેનું ખૂન થવા સુધીના પ્રયાસ થાય છે. તેમાંથી પણ બચે છે. તો હૉસ્પિટલમાં મારવા ગુંડા મોકલે છે. ત્યારે તેની પ્રેરણાથી વિદ્યાર્થીઓ પોતે જે શીખ્યા છે તે જ્ઞાન અને ટેક્‌નોલૉજીનો ઉપયોગ ગુંડાઓને ભગાડવામાં જ કરે છે. છેવટે પ્રવેશપરીક્ષા આપે છે અને ત્રીસેત્રીસ ગરીબ અને વંચિત પણ હોંશિયાર વિદ્યાર્થીઓને આઈ.આઈ.ટી.માં પ્રવેશ મળે છે.

એક મિશનરી વ્યક્તિ કામ કરવાનું શરૂ કરે છે, ત્યારે કહેવાતો સંસ્કારી અને સભ્યસમાજ અને તેના નેતાઓ તેને મદદ કરવાને બદલે તેને કેટલા હેરાન કરે છે, તેનું નક્કર ઉદાહરણ આ ફિલ્મ આપે છે. સમાજની વિચિત્રતા એ છે કે તે હંમેશ ઇચ્છે છે સંતો અને સજ્જનો અને સમાજસેવકો, પણ જેવા તે આવે છે, તેવો સમાજ તેને હેરાન કરવાનું શરૂ કરી દે છે. સ્થાપિત હિતો અને રાજકીય નેતાઓ સમાજને કેટલા નુકસાનકારક છે, તે આ ફિલ્મ કહે છે. વાતો મોટી-મોટી કરે છે, પણ ખરે સમયે હટી જાય છે અને તેના બદલે બીજું કોઈ સારું કામ કરે, તો તેને નુકસાન કરે છે. તેઓ માફિયા ઊભા કરે છે, પોતાના ફાયદા માટે અને આ માફિયાઓને કોઈ આડા આવે – એ તેમના માન્યતા હોય છે – કે તરત હેરાનગતિ શરૂ!

સમાજનાં સ્થાપિત હિતો, કહેવાતા ઉચ્ચ વર્ગો અને ધનવાનો, હંમેશ માને છે કે સત્તા તો તેમના જ હાથમાં હોવી જ જોઈએ. ફિલ્મમાં વાક્ય છે કે રાજાનો દીકરો જ રાજા થાય પણ આનંદકુમારો કહે છે કે રાજાનો દીકરો જ રાજા ન થાય, પણ જેનો હક હોય તે જ રાજા થાય. વર્તમાનમાં આ હક મેળવવો એટલે શિક્ષણ મેળવવું. જો ગરીબો ભણે અને આગળ વધે તો જ તેમનું કલ્યાણ થાય. પણ સ્થાપિત હિતોને તો આ ન પોષાય. એટલે તેઓ જે પણ હક માટે ગરીબોને તૈયાર કરે છે, તેને દૂર કરવા પૂરા પ્રયાસ કરે છે. ગરીબો ગરીબ જ રહેવા જોઈએ, તો જ તેમનું શોષણ થઈ શકે. તેઓ વિચારતા ન થાય તો જ તેમને ઠગીને મત મેળવી શકાય, તેમના ખભા પર બેસી રાજ કરી શકાય.

સ્થાપિત હિતો અર્જુનો છે અને ગરીબો એકલવ્ય છે. જ્યારે પણ ગરીબ કોઈ દ્રોણાચાર્ય પાસે જાય, જે કેવળ રાજાને જ શિક્ષણ આપે છે, તો તેમનો અંગૂઠો જ કાપી લેવામાં આવે છે. જો ગરીબોને કોઈ આનંદકુમાર જેવા દ્રોણ મળે, તો જ તેઓ આગળ વધી શકે. આવા દ્રોણો સત્તાધારીઓને અને સ્થાપિત હિતોને પોષાતા નથી. બધા દ્રોણો તો સફળ થતા નથી, પણ કેટલાક સફળ થાય છે અને સ્થાપિત હિતોના સ્વાર્થમાં ગાબડું પાડવા સમર્થ બને છે. આ ફિલ્મ આવા એક ગરીબો-એકલવ્યોના દ્રોણની કથા છે.

આજે તો આ માફિયાઓનાં બાળકો જ કદાચ તેના ક્લાસનો લાભ લેતા હશે, પણ જ્યારે શરૂઆતમાં તેમના સ્વાર્થને તોડવાનો પ્રયાસ થતો હતો, ત્યારે તેને મારી નાખવાની પૂરી ઉત્સુકતા બતાવી હતી. આજે આ જ માફિયાઓ પોતાનો વટ પડે માટે આનંદકુમારને સન્માને છે, કારણ કે વિશ્વ તેની કદર કરે છે! અને કરુણતા છે કે ભારતના શ્રેષ્ઠ લોકોની કદર હંમેશ પશ્ચિમે જ કરી છે. મહાન કહેવાતું ભારત હંમેશ પાછળ રહ્યું છે. પછી તે ટાગોર હોય, ગાંધી હોય, વિનોબા હોય કે આનંદકુમાર હોય! ભારતે તો હંમેશ મોટા જ લોકોની ખુશામત કરી છે અને આજે પણ કરે છે. રાવણ હોય, દુર્યોધન હોય, દુઃશાસન હોય, શકુની હોય કે ગોડસે હોય, તેને માન અપાય છે. આજે પણ મનમોહનસિંહો કે રાજનો નથી પોષાતા. કલામ ભૂલથી પ્રમુખ બનાવાય, તો બીજી વાર તો ન જ આવી શકે. દરબારીઓ જ ખપે! અને પ્રજા પણ ક્યારે શ્રેષ્ઠ લોકોનો આગ્રહ નથી રાખતી. માટે જ દેશ સતત પછાત રહ્યા કરે છે.

એટલે જ સંવેદનશીલ લોકોને આ ફિલ્મ પળેપળે પીડા આપે છે. તે સતત આનંદકુમારને હેરાન થતો જુએ છે. માફિયાઓને જ સફળ થતા જુએ છે. સ્થાપિત હિતોનાં બાળકો પણ આ વિદ્યાર્થીઓની હાંસી કરે છે. અંગ્રેજી નબળું છે તે માટે હસે છે. તેમને આગળના બાંકડા પર પણ બેસવા નથી દેતા. પણ હા, જો આ વિદ્યાર્થીઓ નિર્દોષ સ્થિતિમાં હોય, તો તેઓ કદર કરી શકે છે. એક દૃશ્યમાં ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ નાટક કરે છે અને પોતાની દૃઢતા વ્યક્ત કરે છે, ત્યારે પૈસાદાર વિદ્યાર્થીઓ પ્રભાવિત થઈ જાય છે અને તેમની સાથે નાચવા પણ લાગી જાય છે. જો સ્થાપિત હિતો તેમને ન બગાડે, તો તેઓ પણ નિર્દોષ જ છે, એમ આ ફિલ્મ કહે છે.

આ ફિલ્મમાં કેટકેટલી નબળાઈઓ બતાવી છે! પોલીસખાતું કેટલું ભ્રષ્ટાચારી છે, તે નગ્ન રીતે બતાવે છે. સાથે કેટલાં દબાણ હેઠળ કામ કરે છે, તે પણ બતાવ્યું છે. વી.આઈ.પી.ઓ.ની સેવા કરવામાંથી ઊંચું નથી આવતું અને તેને પરિણામે તેઓ કેટલા શારીરિક-માનસિક હેરાન છે તે સૂચવ્યું છે. તો નેતાઓ કેવા નીંભર છે, તે તો સતત બતાવે છે. જો કે તે તો બધી જ ફિલ્મો બતાવે છે! નેતાઓને તેમની માફિયાગીરી કરવામાં જેઓ પણ આડા આવે તેઓ જરા પણ નથી ગમતા અને તેમને મારી નાખવા સુધીની તૈયારી તેઓ કરે છે. તો શિક્ષણમાં પણ કેવી માફિયાગીરી ચાલી છે – આવા કોચિંગ-ક્લાસોનાં નામે – તે પણ ભયંકર રીતે બતાવે છે. ટૂંકમાં, સમગ્ર સિસ્ટમ કેટલી ભ્રષ્ટ છે, તે સતત બતાવે છે. હૉસ્પિલમાં એક નર્સ કોઈ ડૉક્ટરને આરામથી કહી શકે કે તે તો ડોનેશનવાળો ડૉક્ટર છે, તે કઈ હદે સિસ્ટમ ખરાબ છે તે સૂચવે છે. નર્સો ડૉક્ટરને બાજુએ રાખી આનંદને સાજો કરે છે.

વિદ્યાર્થી હોશિયાર હોય પણ ગરીબ હોય, તો કેટલો હેરાન થાય છે. પૈસા વગર તેને ક્યાં ય સ્થાન મળતું નથી. તેની હોશિયારી મજૂરીમાં જ વેડફાઈ જાય છે. લાખે એકાદને કોઈ આનંદકુમાર મળે છે, પણ બાકીનાનું શું ? પૈસાદારો પૈસાને જોરે પ્રવેશ મેળવે છે. પાછા ભણતા પણ નથી અને મજા કરે છે અને જેને ભણવું છે, તે પૈસાના અભાવે વેડફાઈ જાય છે. હજારો રામાનુજનો પાપડ વેચી જીવન વેડફી નાખે છે. તો ભ્રષ્ટ પ્રોફેસરો જ્ઞાનનો કેવો વેપાર કરે છે! વિદ્યાર્થીઓને, સમાજને લૂંટે છે, ઠગે છે. માફિયાગીરી કરે છે. પોતાનું જરા પણ નુકસાન જાય, તો ગમે તે હદે જવા તૈયાર રહે છે.

સામે આનંદકુમાર જેમ તેના પિતા પણ બતાવે છે. જે કોઈ પણ કારણ વગર બધાને મદદ કરે છે. આનંદકુમારનું ખૂન કરવાનું કામ જેને સોંપાયું હતું તે ખૂન નથી કરતો, કારણ કે તેના પિતાએ તેને મદદ કરી હતી. એટલે સત્કર્મ પણ ઉપયોગી તો છે જ એ બતાવે છે. ગરીબ છોકરાની ફી ભરવા પોસ્ટઓફિસવાળા ફાળો કરે છે. આનંદને નર્સો મદદ કરે છે. આનંદની પ્રેમિકા ભ્રષ્ટ પ્રાધ્યાપકથી તેને બચાવે છે. એક વાત અદ્‌ભુત રીતે એક બે સેકન્ડમાં કહી દે છે જ્યારે આનંદકુમાર પૈસાના અભાવે કૅમ્બ્રિજ નથી જઈ શકતો અને તેના પિતા અફસોસ કરે છે, ત્યારે તેની માતા કહે છે કે “શું પરદેશ ન જવાય તો જિંદગી અટકી પડશે?” પરદેશ જવાની ઘેલછાને આ સણસણતો જવાબ છે. અને ફિલ્મ અજ્ઞાત રીતે કહે છે કે જો આનંદકુમાર કદાચે કૅમ્બ્રિજ ગયો હોત, તો તે પણ આવીને ગરીબોનું શોષણ જ કરત! ન જઈ શક્યો તે સમાજને ફાયદારૂપ થયું. ભારતીય સમાજને રાજકીય નેતાઓ, ભણેલાઓ અને સ્થાપિત હિતો કેટલું નુકસાન કરે છે તે આ ફિલ્મ દર પળે બતાવ્યા કરે છે.

બે-અઢી કલાકમાં આ ફિલ્મ કેટકેટલું કહી દે છે, પણ મૂળ વાત એ છે કે આનંદકુમારનું મિશન આપણને સ્પર્શી જાય છે. આવા આનંદકુમારો જ આ દેશ ચલાવે છે એ યાદ રાખવાનું છે. પૈસાદાર કે સત્તાધારીઓ દેશ નથી ચલાવતા. તેઓ તો દેશને નુકસાન કરે છે. આ આનંદકુમારો સમાજને પ્રગતિ કરવામાં ટેકારૂપ થાય છે. આ આનંદકુમાર તો ઠીક છે સફળ ગયા, પણ અનેકો નિષ્ફળ પણ જતા હશે અને ખલાસ પણ થઈ જતા હશે, છતાં તેમની નિષ્ફળતા પણ દેશને, સમાજને ફાયદારૂપ જ થતી હોય છે. આડકતરી રીતે ગાંધીજીના વારસો છે. તેઓ જ સમાજને સ્વસ્થ અને પ્રગતિશીલ રાખે છે.

છેલ્લે, બધા ગરીબ સફળ વિદ્યાર્થીઓ આનંદકુમારને જે રીતે વળગી પડે છે, તે દૃશ્ય અદ્‌ભુત છે. તે જ નવા ભારતની આકાંક્ષાનું  પ્રતિબિંબ છે. નવું ભારત ગરીબો જ રચશે. તેઓ જ દેશને પાંચહજાર વર્ષથી સ્થાપિત હિતોની પકડમાંથી મુક્ત કરશે. સ્થાપિત હિતો ખૂબ ત્રાસ આપશે, ભયંકર કૃત્યો કરશે, પણ છેવટે તો આ વંચિતોનું નવું ભારત જ જીતશે. પાંચહજાર વર્ષ પછી પહેલી વાર આ ગરીબોને તક મળે છે. તેઓ – ગરીબો અને મહિલાઓ – આગળ આવવા કલ્પનાતીત શ્રમ કરે છે. તેમને અનેક વિઘ્નો નડે છે, છતાં તે બધાને પાર કરી આગળ વધે છે. આ દૃશ્યો અદ્‌ભુત છે. પ્રચંડ આશા જન્માવે છે. દરેક સાચા દેશભક્તની ફરજ છે કે તે આવા આનંદકુમારો સાથે રહે.

ન્યૂ મિન્ટ રોડ, ભુજ-કચ્છ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2019; પૃ. 18-19

એક તરફ આ દેશનું લોકતંત્ર અત્યારે બહુમતીવાદ, રાષ્ટ્રવાદ, વર્ણવાદ, હિન્દુવાદ, એકપક્ષવાદ જેવાં ભાવાવેશમાં કહો કે તણાઈ રહ્યું છે. બીજી તરફ દલિત, આદિવાસી, લઘુમતી જેવા કચડાયેલા તબકાઓ સાથે સરેઆમ હિંસાની ઘટનાઓ ઘટી રહી છે – અને એની હ્રદય વિદારક ચીસોને રાષ્ટ્રવાદના મહિમાગાનથી ઢાંકવામાં આવી રહી છે. એ હકીકત આંખમાથા પર કે સત્તારૂઢ ભારતીય જનતા પક્ષ હિન્દુવાદ, સવર્ણવાદ અને સીમિત રાષ્ટ્રવાદ તથા પ્રબળ પ્રચાર તંત્રનાં જોરે બહુમતીથી ચૂંટણી જીતીને સત્તામાં આવ્યો છે, પણ એનો અર્થ એવો કદાપિ ન કાઢવો જોઈએ કે એમનાં હિન્દુવાદ, સવર્ણવાદ અને સીમિત રાષ્ટ્રવાદને ન માનનારા અને એમના હિંદુત્વ આધારિત શાસન સાથે અસહમતી ધરાવનારા સહુ હારી ગયા છે; અને પોતાના તમામ લોકતાંત્રિક અધિકારો ગુમાવી બેઠા છે. જે રીતે વીતી ગયેલી ચૂંટણીમાં પ્રધાનમંત્રીએ પોતે એમનો વિરોધ કરનારા સહુને દેશવિરોધી હોવાનાં ખોટાં ખાનામાં મૂકી ઝૂડવાનું શરૂ કર્યું એ એમની શક્તિ અને અશક્તિ બન્ને દર્શાવે છે. એમની શક્તિ એ કે એમનાં આવા લોકભોગ્ય વલણને બહુમતી હિંદુ સમાજનો “મોદી .. મોદી ..”નાં ગગનભેદી નાદ સાથે દેશ-વિદેશમાં ભરપૂર સાથ મળ્યો. અશક્તિ એ કે એમનામાં લોકતાંત્રિક લડાઈ લોકતંત્રનાં ધારાધોરણો પ્રમાણે લડવાની ક્ષમતાનો કોઈ અંશ પણ દેખાયો નહીં.

એવું નથી કે એમની પૂર્વે આ રીતે બહુમતી સિદ્ધ કરનારા નથી આવ્યા. કૉંગ્રેસનો ઇતિહાસ પણ કૈક આવો જ રહ્યો છે જેનાં અસંખ્ય પુરાવા ભારતીય રાજનીતિનાં જન-ઇતિહાસમાં નોંધાયા છે. પણ પેલાએ આ કર્યું એટલે હું કરીશ એવું મહાભારત યુગીન વલણ તો આપણને કુરુક્ષેત્રનાં એ અંત સન્મુખ લઇ જશે; જ્યાં નહીં રાજ્ય બચે, કે નહીં રહે શાસક, રહી જાશે શાસિત જનતાની કરુણાંતિકાઓ. આવાં નૃશંસ અંતથી બચવા પણ સત્તારૂઢ પક્ષે પોતાની અહંકારી રાજનીતિ બંધ કરવી રહી, નહિતર આજે જ્યાં પેલાઓ છે ત્યાં જ એમણે પણ પહોંચવાનું છે અને પછી કહેવાનું છેઃ

ले आई फिर कहां से किस्मत हमें कहाँ पर,
यह तो वही जगह है गुजरे थे हम जहाँ से।

ફરી વાત શરૂ થઈ છે એક પત્રથી જે દલિત અત્યાચાર અને મૉબલિન્ચિંગ અંગે દેશના ફિલ્મ સર્જકો અને કલાકારો દ્વારા પ્રધાનમંત્રીને લખવામાં આવ્યો છે. આ પત્રમાં હસ્તાક્ષર કરનારાઓમાં ફિલ્મ નિર્માતાઓ અદૂર ગોપાલકૃષ્ણન્‌, અપર્ણા સેન, શ્યામ બેનેગલ, કેતન મહેતા, ગૌતમ ઘોષ, અભિનેતાઓ – સૌમિત્ર ચૈટર્જી, રેવથી, આશા, લેખકો – અમિત ચૌધરી, ઇતિહાસકારો અને શિક્ષાવિદો – આશિષ નંદી, સુમિત સરકાર, તનિકા સરકાર, પાર્થ ચેટર્જી, રામચંદ્ર ગુહા અને ગાયિકા શુભા મુદ્‌ગલનો સમાવેશ થાય છે. એમણે લખ્યું :

“અમારી આ ઊંડી લાગણી છે કે આવા અપરાધોને બિનજામીનપાત્ર ગણવામાં આવે. અને તેઓને ઉદાહરણરૂપ, શિક્ષા નિશ્ચિતપણે અને તાત્કાલિક મળવી જોઇએ. જો હત્યાના આરોપસર પેરોલ વગર જન્મટીપની સજા આપી શકાય તો લિંચિંગમાં કેમ નહીં, જે વધારે ભયાનક ઘાતકી છે.”

પત્રમાં નેશનલ ક્રાઈમ બ્યુરોના રિપોર્ટના આધારે પ્રધાનમંત્રીનું એ વાત પર ધ્યાન દોરતા કહેવામાં  આવ્યું છે કેઃ  “મુસ્લિમ, દલિત અને બીજી માઈનોરિટી સાથેનાં મૉબ લિન્ચિંગની ઘટનાઓ સત્વરે અટકાવવી જોઈએ ..” રાષ્ટ્રિય ક્રાઈમ રેકૉર્ડ બ્યૂરો પર આધારિત દલિતો પર થયેલા અત્યાચારોના આંકડા તરફ ધ્યાન દોરતાં પત્રમાં જણાવ્યું છે કે “મુસ્લિમો દલિતો અને બીજી  લઘુમતીઓના  હત્યાકાંડ તરત જ બંધ  થવા જોઇએ. NCRBના રિપોટ્‌ર્સમાંથી મળેલ તથ્યો જાણીને અમને ઘેરો આઘાત લાગ્યો છે કે વર્ષ ૨૦૧૬માં લગભગ ૮૪૦ દલિતો પર અત્યાચારના બનાવો બન્યા છે અને એનાં પ્રમાણમાં ગુના સાબિતીની ટકાવારીમાં નિશ્ચિત ઘટાડો થયો છે.” 

બૌદ્ધિકો અને ફિલ્મકારોએ આ પત્રમાં કહ્યું છે કે ‘જય શ્રીરામ’નો નારો જાણે યુદ્ધની દુંદુભિ સમો બની ગયો છે. જેમનું લિન્ચિંગ થયું છે તેમને બળજબરીપૂર્વક ‘જય શ્રી રામ’ બોલવાની ફરજ પાડવામાં આવે છે.” પત્રમાં આ વાત પણ કહેવામાં આવી છે કે “વિરોધ વિના લોકતંત્ર ન હોઈ શકે અને જે લોકો સરકારનો વિરોધ કરે છે એમના પર ‘રાષ્ટ્રવિરોધી’ અથવા ‘અર્બન નક્સલ’ની ‘છાપ’ ન મારવી જોઇએ.”

આમાં એમણે ખોટું શું કહ્યું છે? અહીં પેલી “કોરવ-પાંડવ” યુગીન દલીલની જરૂર ક્યાં છે કે તમે જે.એન.યુ. પ્રસંગે ચૂપ કેમ રહ્યા? તમે કાશ્મીરના પંડિતોની હત્યા વખતે કેમ બોલ્યા નહીં? શીખોની હત્યા વખતે તમે ક્યાં હતા? તમે સિલેક્ટીવ પ્રોટેસ્ટ કેમ કરો છો? સાચા અર્થમાં નાગરિક સમાજનો હિસ્સો બની રહેલાં કલાકારો, સાહિત્યકારોનું કામ એ છે કે તેઓ કોઇપણ સત્તાસ્થાનનાં નહીં પણ મૂલ્યોનાં પ્રહરી હોય. તમે આ ગ મેત્યારે બેકસૂર નિર્દોર્ષ દલિતો કે માઈનોરિટી પર સરેઆમ લાઠીદાવ કરો તો શું તેઓ પ્રધાનમંત્રીને પત્ર લખીને વિરોધ પણ ન કરી શકે? કવિ હ્રદય અટલજી હોત તો કહેત …. પણ હાલની ભા.જ.પ.ની મોડસ ઓપરેન્ડી પ્રમાણે વડાપ્રધાનને આ પત્ર લખાયો એટલે તરત જ સરકારતરફી મિત્રોની આકરી પ્રતિક્રિયાઓ આવવા લાગી. આ ૪૯ની સામે પ્રસૂન જોષી, કંગના રનોત, ફિલ્મ નિર્માતા વિવેક અગ્નિહોત્રી, મધુર ભાંડારકર, અને રાજ્ય સભાનાં  સાંસદ સોનલ માનસિંહ તથા અન્ય ૬૨ની સહી સાથે એ પત્રનો પ્રતિવાદ થયો. તેઓ શ્યામ બેનેગલ આદિએ લખેલા પત્રના જવાબમાં લખે છે,

“એ ૪૯ જન બૌદ્ધિકો, જેમણે આ પૂર્વેનો પત્ર લખ્યો છે, એવુ લાગે છે કે જાણી જોઈને ધરાર ખોટી બાબતોનો ચીતાર આપે  છે, અને એમ કરીને બેઈમાનીપૂર્વક એક ખોટું કથા-તંત્ર રચે છે. પસંદગીયુક્ત આક્રમણનો આ દસ્તાવેજ એક એવો પ્રયત્ન ગણી શકાય જે તદ્દન નકામો અને ખોટો છે, અને આપણાં લોકતાંત્રિક મૂલ્ય, રાષ્ટ્ર અને લોક તરીકેની આપણી સામૂહિક કાર્યપદ્ધતિને ઇરાદાપૂર્વક બદનામ કરે છે.”  પત્રમાં લખ્યું છે : “આનું  લક્ષ્ય ભારતની વૈશ્વિક પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચાડવાનું છે. મોદીના પ્રભાવશાળી શાસનના અથક પ્રયાસો જે ભારતીયતાના મૂળમાં રહેલા સકારાત્મક રાષ્ટ્રવાદ અને માનવતાના પાયાપર સ્થિત છે એને નકારાત્મક રીતે ચીતરે છે.”

અહીં પણ તેઓ દલિત અત્યાચાર અને લિન્ચિંગની ઘટનાઓને એક તરફ કરી રાષ્ટ્રવાદ, બહુમતી અને મોદીની લોકપ્રિયતાની જ વાત કરે છે. જ્યારે ભા.જ.પ. સાંસદ મુખ્તાર અબ્બાસ નક઼વી કહે છે  કે “થોડા લોકો જે પોતાને માનવ અધિકાર અને બિન સાંપ્રદાયિકતાના રખેવાળ સમજે છે, આ પ્રકારનાં ગુનાહિત કૃત્યને જાતિવાદી અને ધાર્મિક બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. બીજી વારની મોદીની પ્રચંડ જીત પછી હતાશામાં સરી ગયેલા આ લોકો હજી એમાંથી બહાર નથી નીકળી શક્યા.” ૨૦૧૫માં જ્યારે અનેક લોકોએ લઘુમતી પ્રત્યે સરકારની વધતી જતી અસહિષ્ણુતાના કારણે સરકારે આપેલા પુરુસ્કારો પાછા આપ્યાં હતાં એનો સંદર્ભ ટાંકી નકવીએ કહ્યું કે “હવે તેઓ એવોર્ડ વાપસીની બીજી આવૃત્તિ બહાર પાડી રહ્યા છે.”

ભા.જ.પ.ના બંગાળ એકમના સામાન્ય સચિવ સંત્યાયન બસુનું કહેવું છે; “જો બૌદ્ધિકોએ કોઈ વિધાન કર્યું હોય તો એને ચોક્કસ ગંભીરતાથી લેવામાં આવશે. વડાપ્રધાને પોતે આવી ઘટનાઓને વખોડી છે. પણ હવે એ જોવું રહ્યું કે કેટલા બંગાળી બૌદ્ધિકો રાજ્યમાં તૃણમૂલ કૉંગ્રેસ દ્વારા ફેલાવેલા આતંકની ટીકા કરે છે.”

અહીં આ કલાકારોના આ બે સમૂહનાં વૈચારિક સંચલનો પણ સમજવા જરૂરી છે. બેનેગલ, કેતન મહેતા કે અપર્ણા સેન આ બધાં એવાં કલાકારો છે જે દાયકાઓથી પોતાની સામાજિક નિસબત પોતાની કળા  વડે અને જરૂર પડે જાહેરમાં આવીને વ્યક્ત કરતાં રહ્યાં છે. એમાંના એક ગિરીશ કર્નાડ તો હમણાં ગયા. પણ છેલ્લી ઘડી સુધી એમનાં નાકમાં ઓક્સિજન ટ્યુબ હતી અને ગળામાં ‘હું પણ અર્બન નક્સલ’નું બોર્ડ. ગિરીશ કટોકટી વખતે ૧૯૭૫માં પૂણે ફિલ્મ એન્ડ ટેલીવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટના નિયામક હતા પણ કટોકટીના વિરોધમાં એ પદ પરથી રાજીનામું આપી પોતાનો વિરોધ પ્રકટ કર્યો હતો. મતલબ કે એમની નિસબત મૂલ્ય સાથે હતી પક્ષ કે સત્તા સાથે નહીં. શ્યામ બેનેગલ મંથન, અંકુર, નિશાંત જેવી ફિલ્મોથી અને કેતન મહેતા ભવની ભવાઈ, મિર્ચ મસાલા, અને છેલ્લે દશરથ માંઝી અને રાજા રવિ વર્મા પરની  ‘રંગરસિયા’ જેવી ફિલ્મોથી પોતાનો કચડાયેલા સમાજ અને માનવીય મૂલ્યો પ્રત્યેનો અનુબંધ દર્શાવી ચૂક્યા છે.

આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આ બધાંનો ઝોક સ્થાપિત રાજસત્તા, ધર્મસત્તા અને અર્થસત્તાના વિરોધનો અને દલિત, આદિવાસી, સ્ત્રી, જેવાં સમાજથી અવગણાયેલાં તબકા પ્રત્યે ધ્યાન ખેંચવાનો અને આ શોષિત સમાજને ન્યાય અપાવવાનો રહ્યો છે. આને આપણે લેફ્ટીઝમ જરૂર કહી શકીએ. પણ આપણા પ્રધાનમંત્રી એને …. જવા દો. આ બધાની એક હકીકત એ છે કે એમની પહેલી નિસબત કચડાયેલા વર્ગ સાથે છે.

હવે આ બીજી બાજુના મિત્રોને જુઓ. પ્રસૂન જોષીએ કદાચ પ્રદીપજી જેવાં નહીં પણ રાષ્ટ્રભક્તિનાં ગીત લખ્યાં છે. તેઓ અત્યારે સેન્સર બોર્ડના ચેરમેન છે. સરકારના અતિ પ્રિય છે. મધુર ભાંડારકર હમણે તાજા તાજા આ સરકારના હાથે પદ્મશ્રી થયા છે. કંગનાજી બીજી ઘણી બાબતોમાં વિવાદાસ્પદ રહ્યાં છે, પણ તેઓ ક્યારે ય પ્રજાનાં દુઃખ-દર્દ માટે બહાર આવ્યાંનું જાણ્યું નથી. આમાંના કોઈ આ પહેલાં ક્યારે ય પ્રજાના પ્રશ્નો અંગે જાહેરમાં આવ્યાં હોય એવું કોઈએ જોયું નથી, જોયું હોય તો મને સુધારજો. અને અત્યારે પણ તેઓ સરકારની તરફેણમાં, કચડાયેલા વર્ગની, દલિત લઘુમતીની ચિંતા માટે બહાર આવેલાના વિરોધમાં ખડા થયા છે. અને આ બધાં એકી સ્વરે શું કહી રહ્યા છેઃ

“…. મોદીના પ્રભાવશાળી શાસનના અથક પ્રયાસો જે ભારતીયતાનાં મૂળમાં રહેલા સકારાત્મક રાષ્ટ્રવાદ અને માનવતાના પાયાપર સ્થિત છે એને આ લોકો નકારાત્મક રીતે ચીતરે છે.”

રામ ભારતીય સંસ્કૃતિનું એક અદ્વિતીય પાત્ર છે. આજ પણ મને કૈંક વાગે કે અસહ્ય પીડા થાય તો મુખમાંથી ‘હે રામ’નો ઉદ્દગાર સરી પડે, આ મારાં ઉછેરનું પરિણામ છે. ગાંધીજી પણ ત્રણ ગોળી વાગ્યા પછી ‘હે રામ’ બોલેલા. એમની સમાધિ ઉપર પણ ‘હે રામ’ સ્વર્ણ અક્ષરે કંડારાયેલું છે. એટલે રામ ઉપર કોઈની પેટન્ટ રજિસ્ટર થઈ હોય એવું નથી. હા, રામનો વિશિષ્ટ પ્રકારનો  ઉપયોગ સત્તાપક્ષે શરૂ કર્યો છે તે સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે. આપણામાંના મોટા ભાગનાને રામાયણ ધારાવાહિક યાદ હશે. એમાં રામ-રાવણનાં યુદ્ધમાં ઝ‌નૂનપુર્વક ગદા વીંઝી કપિરાજો રાવણ સેના પર પ્રહાર કરતી વખતે “જય શ્રી રામ”નો ગગનભેદી નાદ કરે છે. મોદીજીનાં ન્યૂ ઇન્ડિયામાં અત્યારે ચોતરફ આ જ સાંસ્કૃતિક પ્રદૂષણ ફેલાતું  દેખાય છે.

‘જય શ્રી રામ’ના આવાં અર્થઘટન કે ઉપયોગ સામે કોઈને પણ અસહમતી હોઈ શકે. એથી કઈ તમે એને હિંદુ વિરોધી કે રાષ્ટ્ર વિરોધી ન ઠેરવી શકો. હું હિંદુ છું. હું રાષ્ટ્રપ્રેમી પણ છું. હા, સત્તારૂઢ પક્ષ જે રીતે દેશમાં ધર્મ અને રાષ્ટ્રના નામે લોકશાહીને ટોળાંશાહીમાં બદલી રહ્યો છે તે સામે મારો વિરોધ છે. સાહેબ, આ રીતે ‘સબ કા વિશ્વાસ’નું સૂત્ર સાર્થક થશે? તમને શાસન બંધારણ પ્રમાણે ચલાવવા બહુમતી મળી છે આવું ‘અ-રામરાજ્ય’ સ્થાપવા માટે નહીં જ નહીં. વડાપ્રધાન આખા દેશના અને જનતા સમસ્તના હોય છે કોઈ પક્ષ, ધર્મ કે જાતિના નહીં એ વાત એમને યાદ અપાવવી નાગરિક સમાજનું પરમ કર્તવ્ય છે. અને જ્યારે નાગરિક સમાજ એ કર્તવ્ય બજાવે છે ત્યારે તમે અને તમારી ‘પ્રચાર ટોળી’ એમને અપમાનિત કરો અને અવનવાં વિશેષણોથી નવાજો એ શું ઉચિત છે? આ લોકશાહી બિનસાંપ્રદાયિક દેશમાં? તમે ‘જય શ્રી રામ’ના નારા સંસદથી સડક સુધી લગાવો, પણ અમે,  ‘નિર્બલ કે બલ- રામ’માં માનીએ છીએ, એ શું ગુનો  છે?

સંદર્ભઃ આ તમામ સંદર્ભો ઇન્ટરનેટથી પ્રાપ્ત થયા છે, અને અગ્રેજીનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો છે જેની સંપૂર્ણ જવાબદારી લખનારની છે.

૨૮ જુલાઈ, ૨૦૧૯

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2019; પૃ. 03-04