‘હીટ ગર્લ’ નામની આત્મકથામાં, એક્ટ્રેસ આશા પારેખ તેની હતાશા અને ચિંતાની વાત કરે છે. એ લખે છે, “મારી માતાના ગયા પછી મારા પિતા સાવ ચૂપ જ થઇ ગયા હતા. યાદદાસ્ત પણ નો’તી. ૨૦૦૩માં એ પણ જતા રહ્યા. મને પહેલીવાર થયું કે મારે કોઈ ભાઈ-બહેન હોવાં જોઈતાં હતાં. ખાલી ઘર મને ખાવા ધાતુ હતું. જીવનનો કોઈ અર્થ જ રહ્યો ન હતો. બીમાર વિચારો આવતા અને ગભરામણ થતી. મને થતું હતું કે હું પાગલ થઇ રહી છું.
એક દિવસે એટલો બધો ઊચાટ ઘેરી વળ્યો કે મેં વહીદા(રહેમાન)ને ફોન કરીને કહ્યું કે મને થાય છે કે ઘરની બાલ્કનીમાંથી નીચે કૂદી જાઉં. વહીદા ગભરાઈ ગઈ અને મને ધમકાવી, “બેકાર વાત ના કર. મને વચન આપ કે તું આવા વિચાર બંધ કરી દઈશ.’ બીજા દિવસે એ મારી પાસે આવી, અને કહ્યું કે – આશા, તું કસમ ખા, તું એકલી છું, એવું નહીં વિચારે. મને ક્યારેક વિચાર આવે છે કે હું તે દિવસે કૂદી ગઈ હોત તો?”
આશા પારેખ ૭૪ વર્ષની છે, અને વહીદા રહેમાન ૮૧ વર્ષની છે. આશા સિંગલ છે, એટલે આ ઉંમરે પરિવારની ગેરહાજરી સાલે, તે સ્વાભાવિક છે. પણ એમ તો બાળકો મોટાં થઇ જાય અને ખુદની દુનિયામાં જીવવા લાગે, તો સપરિવાર વ્યક્તિને પણ મોટી ઉંમરે એકલતા સતાવે જ. એમાં ય તમે સિનેમાની ચકાચાંધમાં જીવ્યા હો, અને અચાનક તાળીઓનો ગડગડાટ બંધ થઇ જાય, કેમેરાની ફ્લેશ લાઈટ અદ્રશ્ય થઇ જાય, ટેલિફોન સૂના થઇ જાય, લોકોની ભીડ વિખરાઈ જાય અને તમારી ઉપયોગિતા ખતમ થઇ જાય, તો ભલભલા સ્ટારનું જીવન આકરું થઇ જાય. એટલા માટે જ આશા પારેખની સરખામણીમાં વહીદા રહેમાને તેની ૮૧ વર્ષની ઉંમરે જે ‘નવું’ શરૂ કર્યું છે, તે કોઈપણ સિનિયર સિટિઝન માટે ઉદાહરણરૂપ છે.
એવું કહે છે કે શોખની કોઈ ઉંમર નથી હોતી. એમાં ય મોટી ઉંમરમાં તો શોખનો અને સ્વાસ્થ્ય વચ્ચે સીધો સંબંધ છે. કેલિફોર્નિયા યુનિવર્સિટીના સાઈકોલોજી વિભાગના પ્રોફેસર ડો. રચેલ વોએ એક અભ્યાસમાં કહ્યું છે કે મોટી ઉંમરમાં નવો હુન્નર શીખવાથી, છ જ સપ્તાહમાં તમારું મગજ ત્રણ દાયકા જેટલું યુવાન થઇ જાય છે. વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે યાદદાસ્ત ઓછી થવી, નિર્ણયશક્તિ ધીમી થઇ જવી અને બોલવામાં મુશ્કેલી આવે છે તેવા મોટી ઉંમરની અલ્ઝેઈમરની બીમારીમાં ફોટોગ્રાફી, સંગીત, પેઇન્ટિંગ કે લખવા જેવા શોખ મગજના પાવરને મજબૂત બનાવે છે.
વરિષ્ઠ એક્ટ્રેસ, વહીદા રહેમાન, ૮૧ વર્ષની ઉંમરે આ જ તો કરે છે. આ લેખ સાથે તમે જે ફોટો જુવો છો, તે વાઇલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર વહીદા રહેમાનનો છે, અને તેની સાથે તેમણે લીધેલા બે સુંદર ફોટા છે. એકમાં કેન્યામાં આવેલા 'માસાઈ મારા'ના જંગલમાં લીધેલા જિરાફનો છે, અને બીજો ફોટો તાન્ઝાનિયાની ડુટુ સફારીમાં, અવળા ફરીને બેઠેલા બે ચિત્તાનો છે. હા, વહીદા રહેમાન છેલ્લા છ વર્ષથી વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફી કરે છે, અને તેમની સાથેના ૨૪ ફોટોગ્રાફરો(જેમાં સૌથી નાનો ઉંમરનો ફોટોગ્રાફર ૧૮ વર્ષનો, અને સૌથી મોટી ઉંમરનાં વહીદા છે)નું એક પ્રદર્શન પણ મુંબઈમાં યોજાઈ ગયું છે.
વહીદાને કેમેરાનો શોખ તો વર્ષોથી હતો, પરંતુ જંગલોમાં જઈને પ્રાકૃતિક જીવનની ફોટોગ્રાફી કરવાનું હમણાં જ શરૂ કર્યું છે. તેમની પાસે બહુ શરૂઆતના રોલેઈફ્લેસ્ક અને પેન્ટેક્સ સહિતના ૨૫ કેમેરા છે. અત્યારે તે ઓલિમ્પસ કેમરા વાપરે છે. વહીદા કહે છે, "હું અને મારા પતિ (સ્વર્ગસ્થ શશી રેખી) હનીમૂન માટે ન્યૂયોર્કમાં હતા, ત્યારે તેમને મારા માટે ગિફ્ટ ખરીદવી હતી. મેં કહ્યું કે પેન્ટેક્સ ખરીદો, તો એ અચંબિત થઇ ગયા. મારે એમને કહેવું પડ્યું કે છોકરીનો અસલી દોસ્ત ડાયમન્ડ નહીં, કેમેરા હોય."
વહીદા રહેમાન, હિમાંશુ ચંદ્રકાંત શેઠ નામનાં એક ગુજરાતી વાઈલ્ડ લાઈફ અને લેન્ડસ્કેપ ફોટોગ્રાફર પાસેથી ફોટોગ્રાફીની તકનીક શીખ્યાં છે. "મારી ફોટોગ્રાફીમાં બહુ ભલીવાર નથી," વહીદા કહે છે, "પણ મને બહુ પહેલેથી વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં રસ હતો. હિમાંશુ શેઠ મારા ગુરુ છે. છ-સાત વર્ષ પહેલાં હું તેમને મળી હતી, જે મને સફારી પર લઇ જતાં હતાં, તેમાંથી આ સિલસિલો શરૂ થયો. અમે આ તસ્વીરો માટે પૂરા ભારત, તાન્ઝાનિયા, નામિબિયા, કેન્યા, આસામ અને અરુણાચલ પ્રદેશમાં ભટક્યાં છીએ."
હિમાંશુ શેઠ કહે છે, "ફોટોગ્રાફી શીખવાની વહીદાજીની બહુ જૂની ઈચ્છા હતી, પણ તેને વિકસાવવાની સરખી તક મળતી ન હતી. હું તેમના દીકરા, સોહેલ માટે, એક નાનકડું શૂટ કરતો હતો. એને ખબર પડી કે હું ફોટોગ્રાફી ટુર કરું છું, તેણે તરત મને કહ્યું કે તેની માતાને ફોટો સફારી પર આવવાનું અને ફોટોગ્રાફી શીખવાનું ગમશે. એ વાતને છથી વધુ વર્ષ થઇ ગયાં. દરેક પ્રવાસમાં અમારું બંધન વધુ મજબૂત થાય છે."
ઉંમરની વાતમાં વહીદા કહે છે, "ભારતમાં લોકોને ઉંમરને લઈને બહુ વાંધા હોય છે. 'આ ઉંમરે તેણે આવું બધું કરવાની શું જરૂર છે?' એવું લોકો પૂછ-પૂછ કરે. આ માનસિકતા બદલવાની જરૂર છે. તમારામાં થનગનાટ હોય, અને મન ખુલ્લું હોય, તો તમે જે ચાહો તે શીખી શકો. શોખને ઉંમરનો બાધ ના હોવો જોઈએ. ઉંમર થાય, તેમ શોખનું મહત્ત્વ વધી જાય. પૂરા લગાવથી કરો. એ ખર્ચાળ હોય, તે જરૂરી નથી. મારી ૮૭ વર્ષની બહેન (શહીદા માલિક) ભરતકામની શોખીન છે. મને તંદુરસ્ત શરીરના આશીર્વાદ છે. હું રોજ ઘરે યોગ કરું છું, જે મને ચૂસ્ત રાખે છે. વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફી માટે આમ પણ ટ્રાવેલિંગ કરવું પડે અને લાંબુ ચાલવું પડે."
ઇન ફેક્ટ, મોટી ઉંમરે કેવી રીતે જીવાય, તે વહીદા પાસે શીખવા જેવું છે. ‘પ્યાસા,’ ‘કાગજ કે ફૂલ,’ ‘સાહેબ, બીબી ઔર ગુલામ,’ ‘ગાઈડ,’ અને ‘નીલ કમલ’ જેવી યાદગાર ફિલ્મોની સ્ટાર તેની સમકાલીન એક્ટ્રેસ આશા પારેખ (74) અને હેલન (81) સાથે સાથે ખાસ બહેનપણાં છે, અને ત્રણે અવારનવાર રખડવા ઉપડી જાય છે, સિનેમા જોવાં જાય છે અને ખાવા-પીવા પર ભેગાં થાય છે. વાસ્તવમાં, આ ‘ચાર ચોટલા’ હતાં, પણ સાધના અને નંદા એમાંથી ‘ખરી’ પડ્યાં.
આશા પારેખ કહે છે, “હું એકલી છું અને વહીદાને બે બાળકો છે, પરંતુ’ હેલનની સાથે અમે બંને એકબીજાંના સંપર્કમાં રહીએ છીએ. અમે ત્રણ જમવા માટે બહાર જઈએ છીએ અને હોલીડે પર જઈએ છીએ.” થોડાં વર્ષો પહેલાં એક ઇન્ટરવ્યૂમાં વહીદાએ કહ્યું હતું કે, “ હું આ બંનેને કહેતી રહું છું કે, જાતને વ્યસ્ત રાખવા માટે તમારે સતત કશું કરતા રહેવું જોઈએ. કોક દિવસ આપણે ત્રણેએ એક નાટક કરવું જોઈએ, જેમાં આપણે આપણી જ ભૂમિકા કરીએ અને એમાં વાતો કરીએ, એકબીજાંની ખીલ્લી ઉડાવીએ.”
હમણાં થોડા દિવસ પહેલાં ટ્વિંકલ ખન્નાને વહીદા રહેમાન સાથે એક નાનકડો ઈન્ટરવ્યુ સોશ્યલ મીડિયા પર પોસ્ટ કર્યો હતો. એમાં ટ્વિંકલે પૂછ્યું હતું કે, “હવે જીવનમાં શું કરવાનું બાકી રહ્યું છે?” ત્યારે વહીદાએ આંખનું મટકું માર્યા વગર કહ્યું હતું, “સ્કુબા ડાઈવિંગ.”
ટ્વિંકલ સ્તબ્ધ થઇ ગઈ, “૮૧ વર્ષની ઉંમરે સ્કુબા ડાઈવિંગ કરવું છે?”
“તો શું થયું?” વહીદાએ વળતો સવાલ કર્યો, “હું તંદુરસ્ત હોઉં, તો હું એ પણ કરી શકું.”
આ જે “તો શું થયું?” સવાલ છે, તેમાં ઢળતી ઉંમરે કેવી રીતે વ્યસ્ત અને સકારાત્મક જીવાય, તેનો મંત્ર છુપાયેલો છે.
પ્રગટ : લેખકની ‘બ્લોકબસ્ટર’ નામક સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 25 જાન્યુઆરી 2020
દેશના પહેલા લોકતંત્રદિન 26 જાન્યુઆરી 1950થી લઈને આજ સુધી લોકમિલાપે ઓછા દરે લગભગ અવિરતપણે બહાર પાડેલાં પુસ્તક-પુસ્તિકાઓ અક્ષરશ: લાખોની સંખ્યામાં ગુજરાતી વાચકોએ વસાવ્યાં છે. લોકમિલાપ પુસ્તકભંડાર ભાવેણાનું ઘરેણું હતો. વળી, ઑનલાઈનના જમાના પહેલાં સાઠ વર્ષ સુધી તેણે દુનિયાભરના વાચનપ્રેમીઓ સુધી પુસ્તકો પહોંચાડ્યાં. તેના માટે ટપાલસેવાના ઉપયોગ કરવા ઉપરાંત સેંકડો પુસ્તકમેળાઓ પણ યોજ્યા. પુસ્તકમેળો શબ્દ લોકજીભે ચઢ્યો તે લોકમિલાપને કારણે.
ન માની શકાય તેવી વાત તો 1979ના આંતરરાષ્ટ્રીય બાળક વર્ષની છે. આ વર્ષની ઉજવણી કરવા મહેન્દ્રભાઈએ ભારતમાં બહાર પડેલાં બાળસાહિત્યનાં અંગેજી પુસ્તકોનો એક સેટ તૈયાર કર્યો. પછી તેમણે ‘એર ઇન્ડિયા’ને સૂચન કર્યું કે લોકમિલાપના બે પ્રતિનિધિઓને યુરોપ અને અમેરિકાના પ્રવાસ માટેની બે ટિકિટો ‘એર ઇન્ડિયા’ આપે. તેની સામે લોકમિલાપ એર ઇન્ડિયાને એટલી કિંમતના બાળસાહિત્યના સેટ આપશે. તે સેટ વિમાન-કંપની દુનિયાભરના દેશોમાં આવેલી તેની કચેરીઓમાં આવનાર યજમાન દેશના બાળકોને બાળવર્ષ નિમિત્તે ભારતનાં બાળકો તરફથી ભેટ આપે. તેમની આ યોજનાને કંપનીએ તરત વધાવી લીધી, અને એ મુજબ યુરોપ-અમેરિકાના દેશોમાં લોકમિલાપના બે પ્રતિનિધિઓએ કુલ અગિયાર મહિના સુધી બાળસાહિત્યનાં પ્રદર્શનો યોજ્યાં.
અનિલ જોશીનો જન્મ ગોંડલમાં. ગ્રામ્ય પરિવેશનું તળપદીપણું એમનાં અનેક કાવ્યમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. કન્યાવિદાયનો સૌથી પ્રાચીન પ્રસંગ ‘અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્’માં વર્ણવાયો છે. શકુંતલાની વિદાય વખતે આશ્રમનાં વૃક્ષ પોતાનાં પર્ણ ખેરવીને આશીર્વાદ આપે છે તો કોયલ મધુર ટહુકાથી વિદાયની અનુજ્ઞા આપે છે એનું વર્ણન હૃદયદ્રાવક છે. મંગલ કામના પ્રગટ કરતાં કણ્વ મુનિ કહે છે, "શકુંતલાનો જીવનમાર્ગ મંગલકારી તથા મંદ અને સુસંગત પવનવાળો બની રહો. પિતાનું પ્રેમાળ હૃદય દીકરીની વિદાયવેળાએ પવનને સાનુકૂળ થવા વિનવે છે. કન્યાવિદાયનું આ સંવેદનશીલ કાવ્ય કોઇ પણ બાપ, જેણે દીકરી વળાવી છે તેની આંખ ભીંજવી દેવા સક્ષમ છે. હસતી-રમતી નાનકડી પરીને પારકા દેશમાં કે પારકા ઘરમાં મોકલ્યા પછી સર્જાનાર શૂન્યાવકાશ પિતાને ડરાવે છે.
આખી વાત કેટલી સંવેદનશીલ છે! આ જ ઘટના સમી સાંજનો ઢોલ ગીતમાં જુદા સ્વરૂપે આકારાઈ છે. પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાય જેવા સર્વોત્તમ સંગીતકારના સ્પર્શે આ ગીત અપાર લોકચાહના પામ્યું જ છે, પરંતુ આ ગીત પર કોઈએ ખૂબ સરસ નૃત્ય કોરિયોગ્રાફી કરીને વીડિયો બનાવ્યો છે જેમાં એકસાથે પચાસેક છોકરીઓ નૃત્ય કરી રહી છે. ગીતનું આ નવીન સ્વરૂપ કહી શકાય.