૧૯૪૭માં દેશના ભાગલા વખતે જે મહા-હિજરત થઈ તેને નજરે નિહાળનાર પેઢીનો મોટો ભાગ ચિરવિદાય લઇ ચૂક્યો છે. આ હિજરતનાં દૃશ્યોની કે વાતોની યાદ અપાવે એવાં દૃશ્યો હાલની પેઢીને આ વર્ષે જોવા મળ્યાં. એકાએક ઠોકી બેસાડેલા અણઘડ લૉક ડાઉનથી લાખો બલકે કરોડો લોકો અટવાઈ ગયા અને મજૂરોએ ભૂખમરાથી જીવ બચાવવા પોતાના વતન તરફ દોટ મૂકી તેનાં દૃશ્યો અને વૃત્તાંતો કંપારી ઉપજાવે તેવાં છે.

મતદારોએ ચૂંટી મોકલેલા રાજકારણીઓ તો અર્ધશિક્ષિત કે અપરિપક્વ હોઈ શકે, પરંતુ તેઓ જેના જોર પર આખું તંત્ર ચલાવે છે તે અધિકારીઓ એટલે બ્યુરોક્રસી પાસેથી તો સૂઝ અને વિવેકબુદ્ધિની અપેક્ષા રહે છે. આ બ્યુરોક્રસી પર આધાર રાખવો કેટલો બોદો છે તે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોના અનુભવે સાબિત કરી આપ્યું છે.

કોરોનાકાળમાં જડ વલણની પરંપરા રાજ્ય કક્ષાએ, જિલ્લા કક્ષાએ, તાલુકા કક્ષાએ, મ્યુનિસિપલ કક્ષાએ અને પોલીસતંત્રમાં સર્વત્ર ઊતરી આવી. કોરોનાનું વાઇરસ તો સજીવ હતો નહીં. તેથી તેને હાનિ પહોંચાડી શકાય તેમ ન હતી. રહ્યા માણસો. આખું તંત્ર માણસોને દબાવવા ઊતરી પડ્યું. ફક્ત લૉક ડાઉનમાં બ્યુરોક્રસી અણઘડ સાબિત થઈ છે એવું નથી. નોટબંધી વખતે પણ રોજેરોજ જુદાજુદા નિયમો બહાર પડતા હતા. જી.એસ.ટી.માં પણ સતત સંખ્યાબંધ ફેરફાર કરવામાં આવ્યા. હવે તાળાબંધીમાં પણ એ જ સ્થિતિ છે. બહુ થોડા અધિકારીઓ એવા છે, જે વિવેકબુદ્ધિથી અને ઠરેલપણે નિર્ણયો લે છે. તાળાબંધીનું ઓપરેશન તો એનેસ્થેસિયા વગર કર્યું. હવે તેનું ડ્રેસિંગ શરૂ થશે ત્યારે તો કોણ જાણે કેવું વીતશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 મે 2020

મે ૬, ૨૦૨૦

આટલું સૂમસામ અમદાવાદ મેં ક્યારે ય નથી જોયું. ૨૦૦૨ના દિવસો તો મારા શાળાજીવનના દિવસો હતા અને મારુ ઘર તોફાનરહિત વિસ્તારમાં. એટલે આવી સ્મશાનવત્ શાંતિ પહેલાં ન તો ક્યારે ય જોઈ છે, ન અનુભવી છે. આજે બપોરે બધું કામ આટોપીને રાશનનો જરૂરી સામાન લેવા માટે હું નીકળી. આખો આશ્રમરોડ સૂમસામ ભાસતો હતો. સૂસવાટા મારતી ગરમ હવા, ઇન્કમટૅક્સ ફ્લાયઓવર નીચે બેઠેલા કેટલાક ઘરવિહોણા લોકો અને વાહનોની છૂટક અવરજવર સિવાય બીજા કશાનું અસ્તિત્વ નહોતું. હું સડસડાટ જઈ રહી હતી, ત્યાં કોઈ બૅન્ક કર્મચારી જેવાં લાગતાં બહેન ચાલતાં જતાં હતાં. પહેલાં તો સહેજ હું આગળ વધી ગઈ, પણ પછી તરત જ પાછળ વળીને એ બહેનને પૂછ્યું કે, ‘હું તમને કઈ મદદ કરી શકું?’ બહેને મારા ગળામાં લટકાવેલો લૉક ડાઉનનો પાસ જોઈને હસીને પ્રમાણિકતાથી કહ્યું કે, 'તમે તો બહાર ફરતા હશો, એટલે હું તમારી પાછળ ના બેસી શકું.' આટલા દિવસથી મને ઘણું બધું સમજાવવા લાગ્યું હતું. હું પણ હસીને મારા રસ્તે આગળ વધી.

રસ્તામાં ગાંધી આશ્રમની ફૂટપાથ પર તડકામાં પોતાનો સામાન લઈને બેઠેલા કામદારોની લાંબી લાઈનો જોવા મળી. એમને જોઈને આગળ વધી ન શકાયું. ઊભા રહીને થોડીક વાતચીત કરી. છેલ્લા ચાર દિવસથી આ લોકો આમ જ બેઠાં છે. આસપાસના લોકો ખાવા-પીવાનું તો આપી જાય છે. એટલે ભૂખ શમી જાય છે, પણ તડકો નથી વેઠાતો ! થોડીક આગળ વધી તો સુભાષ બ્રિજ સર્કલ, ચીમનભાઈ પટેલ બ્રિજના છેડે આ મજૂરોનાં ટોળાં વિખરાયેલાં બેઠાં હતાં. આશરે ૫૦૦-૬૦૦ કામદારો હશે. એમાં મહિલાઓ અને વૃદ્ધો પણ ખરાં. કોઈ સાણંદથી ચાલીને આવ્યું છે, તો કોઈ મહેસાણા-ગાંધીનગરથી. એક ભાઈ તો અકસ્માતમાં પોતાનો એક પગ ગુમાવી ચૂકેલા છે, તે લાકડીના ટેકે સાણંદથી ચાલીને કલેક્ટર કચેરી સુધી આવ્યા હતા. પણ કલેક્ટર કચેરીમાં જવાબ આપનાર કે સાંભળનારું કોઈ નથી. પાંચ દિવસથી આ લોકો સતત આ જ જગ્યાએ બેઠા છે. પોલીસો મારીને ભગાડે છે એટલે છૂટાછવાયા બેઠા છે. આસપાસની દુકાનો બંધ છે, એટલે એના છાંયડે થોડો ઘણો આશરો મળે છે. કેટલાક સૅન્ટ્રલ જેલના કમ્પાઉન્ડની દીવાલના ટૂંકા છાંયડે પોતાની જાતને સમાવીને બેઠા છે. એમની સાથે શું થશે, કેવી રીતે વતન પરત ફરશે, કંઈ જ ખબર નથી. ફૅક્ટરીમાંથી માલિકોએ કાઢ્યા, તો ભાડા વગર મકાનમાલિકોએ કાઢ્યા.

સાબરમતી રેલવે સ્ટેશનની બહાર પણ આવાં જ દૃશ્યો છે. આ લોકોનાં ખાવા-પીવાની, ઊંઘવાની, નહાવાની, શૌચાલય જવાની કોઈ જ વ્યવસ્થા નથી. મહિલાઓની સ્થિતિ તો અવર્ણનીય છે. કલેક્ટર કચેરી પાસે બે જ પ્રતિભાવ છેઃ તમારા મોબાઇલ ઉપર ફોન કે મૅસેજ આવે એની રાહ જુઓ અથવા વધારે પૂછપરછ કરશો તો પોલીસના ડંડા માટે તૈયાર રહો. એમાં ય આ તો પરપ્રાંતિય મજૂરો. એટલે પોલીસને છૂટો દોર મળી જાય. કલેક્ટર કચેરીમાં જવાબ આપતા અધિકારીઓ જાણે છે કે આ મજૂરો છેલ્લા પાંચ-છ દિવસથી ત્યાં જ બેઠા છે. એમના મોબાઈલની બેટરી રસ્તા પર ચાર્જિંગ વિના કેવી રીતે બચી હોય? બંધ ફોનમાં મેસેજ કે ફોન કેવી રીતે આવે? પણ આવા પ્રશ્નો તો ત્યાં કરાય જ નહીં! માણસ રૂબરૂ હાજર છે, તો સીધો જવાબ આપી ન શકાય? બની શકે કે કદાચ આપણું તંત્ર સંપૂર્ણ ડિજિટલ-પેપરલેસ બની ગયું હોય. એટલે કાગળ ઉપર કોઈ માહિતી ન પણ હોય!

નજીકમાં જ આંબેડકર હૉલ છે, અનુસૂચિત જનજાતિ કન્યા છાત્રાલય છે, કૉર્પોરેશનની શાળાઓ છે. શું ત્યાં આ કામદારોના રહેવા-ખાવા-પીવાની વ્યવસ્થા કરવી એ કંઈ બહુ મોટી પડકારજનક બાબત છે? પણ કરે કોણ? મેં ખાવા-પીવાની મદદ માટે પૂછ્યું, તો તેમણે મને પ્રમાણિકતાથી કહ્યું કે, 'આસપાસના લોકો ખાવાની વ્યવસ્થા કંઈક અંશે કરી દે છે. પણ ઉનાળામાં પીવાનું પાણી નથી મળતું. જો કે અમારે ખાવાપીવા નથી જોઈતું. બસ અમારા જવાની વ્યવસ્થા થઈ જાય તો સારું!’ સરકારે જાહેર કરેલા બે હેલ્પલાઇન નંબર પર હું સતત ફોન કરું છું, પણ કોઈ ઉઠાવતું નથી. ટ્રુકોલરમાં આ ફોન નંબર અક્ષર ટ્રાવેલ્સના બતાવે છે.

પાણીથી છલકાતી એમની, આંખો પણ ચહેરા સાવ સૂકા અને મારા મનમાં ખટકતી મારી ભારોભાર લાચારી! તંત્રની મરી પરવારેલી સંવેદના અને સામાન્ય લોકોએ જીવંત રાખેલી માનવતા. કોરોનાની મહામારીએ તો આજ સુધી ઢંકાયેલી નિષ્ઠુરતા અને સંવેદનશીલતા બેયને ઉજાગર તો કર્યા. એમાં નિષ્ઠુરતાનું પલ્લું ભારે રહ્યું.

મે ૧૧, ૨૦૨૦

હવે તો તંત્ર કોરોના મહામારીના બદલે અર્થતંત્રની ગતિ વધારવા માટે વધુ ધ્યાન આપી રહ્યું હોય તેવું લાગી રહ્યું છે. પણ લૉક ડાઉનની વચ્ચે અઢળક ફરિયાદો વધી હોવા છતાં તંત્રના વિવિધ વિભાગો વચ્ચે સંકલનનો અભાવ દિવસે ને દિવસે વધી રહ્યો છે. ટ્રેન શરૂ કરવાનો નિર્ણય એક વાર લેવાયો અને વળી પાછો પણ ખેંચી લેવામાં આવ્યો. અરાજકતા અને અવ્યવસ્થાની વચ્ચે આપણે આ કાળઝાળ ગરમીમાં હજારો કિલોમીટર ચાલીને જતાં લાખો મજૂરોની હિજરત પણ જોઈ.

શનિવારે બપોરે મારી મિત્ર પ્રતિમાનો ભારે ઉચાટવાળો ફોન આવ્યો હતો. શનિવારનો અડધો દિવસ પૂરો કરીને એ નોકરીથી ઘરે જઈ રહી હતી. ત્યાં જ સાબરમતી રેલવે સ્ટેશનેથી ભર તડકામાં પસાર થઈ રહેલા બસો-ત્રણસો મજૂરોને જોયા. એક તો માથું ફાટી જાય એવો તડકો. રસ્તે બીજું કોઈ જ જોવા ના મળે. પ્રતિમાએ એમને પૂછ્યું તો જાણવા મળ્યું કે છેલ્લા પાંચ-છ દિવસથી તે સાબરમતી રેલવે સ્ટેશનની બહાર જ બેઠા હતા. પણ છેક આજે ખબર પડી કે હવે મધ્ય પ્રદેશ જવા માટે એક પણ ટ્રેનની જોગવાઈ નથી. એટલે તેમણે પગપાળા જ પોતાની વાટ પકડી છે. પ્રતિમાનો ઉચાટભર્યો ફોન તેમના ખાવાપીવાની વ્યવસ્થા થઈ શકે તો કરવા માટેનો હતો. અમે કોશિશ કરવા તૈયાર હતાં, પરંતુ પોલીસના ડંડાની બીકે, આ મજૂરો ભૂખ્યાં પેટ હોવા છતાં રાહ જોવા પણ તૈયાર નહોતા.

સંપૂર્ણ લૉક ડાઉનને કારણે રસ્તામાં કોઈ દુકાન ખુલ્લી નહોતી કે જેથી કંઈક ખરીદીને પણ તેમને આપી શકાય. મૅડિકલ સ્ટોર કે દૂધની દુકાનો પણ બપોરનો સમય હોવાથી બંધ હતી. નહીં તો ત્યાંથી પણ દૂધ, છાશ કે મૅડિકલ સ્ટોરમાંથી ગ્લુકોઝ પાવડરનાં પૅકેટ ખરીદવાનો વિચાર આવ્યો હતો. અંતે પ્રતિમાએ કોઈક રીતે નજીકના એક દવાખાનામાંથી માંડ માંડ ૫૦૦ જેટલાં ORSના પૅકેટની વ્યવસ્થા કરીને તેમને આપ્યા. ન પાણી, ન ખાવાનું, પગમાં ઘસાઈ ગયેલાં-તૂટેલાં ચંપલ અને ગરમીના કારણે ફોલ્લા પડી ગયેલા પગનાં તળિયાં, પોલીસના ડંડાની બીક અને માથા ઉપર ૪૩ ડિગ્રીનો તડકો! આ લોકો કોરોનાથી મરશે કે પછી તંત્રની જડતા અને બિનસંવેદનશીલતાથી?

એ જ દિવસે, આવો જ ફોન મારી નાની બે બહેનો, ખુશ્બૂ અને ડિમ્પાનો પણ આવ્યો. સુભાષ બ્રિજ સર્કલ, કલેક્ટર કચેરીની આસપાસ આશરે ૭૦૦-૮૦૦ મજૂરો આવી જ રીતે અઠવાડિયાથી અડધા ભૂખ્યાં તરસ્યાં બેઠાં છે. ખુશ્બૂ-ડિમ્પા-મારાં કાકી એ લોકો ઇચ્છતાં હતાં કે ઘરેથી જમવાનું બનાવીને કંઈક થઈ શકે તો કરીએ. પણ મેં મન હોવા છતાં ના પાડી. કારણ કે ઘરે માંડ વધુમાં વધુ પચીસ-ત્રીસ લોકોનું જમવાનું બનાવી શકાય. આખી સોસાયટીના લોકોને વિનંતી કરીએ તો પણ સો-બસો લોકોને પહોંચી વળીએ. ત્યાં થોડુંક ખાવાનું લઈને આ ૭૦૦-૮૦૦ લોકો વચ્ચે કેવી રીતે વિતરણ કરવું? ઉપરથી ભારે અવ્યવસ્થા સર્જાય. અનેક સંસ્થાઓ પાસે આટલી સંખ્યામાં રસોઈ બનાવવાનું માળખું છે. પણ આ સંપૂર્ણ લૉક ડાઉનમાં પહોંચવું કેવી રીતે? અને જ્યાં લાખો હજારો લોકો આવી રીતે હિજરત કરતા હોય ત્યાં સરકારી તંત્ર સિવાય બીજું કોઈ પહોંચી પણ ન શકે.

e.mail : vaghelarimmi@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 મે 2020

હવે થોડા દા’ડા અને આપણા વીરનાયક એમની બીજી રાષ્ટ્રીય પારીનું પહેલું વરસ પૂરું કરશે. સામાન્ય સંજોગોમાં આઠદસ દિવસ અગાઉ તામઝામ ડિમડિમથી માહોલ ગાજી ઊઠ્યો હોત. હજુ પણ એમ બની શકે, સિવાય કે કોરોનાવશ મલાજો જાળવવાનો વિવેક સૂઝ્યો હોય. બલકે, બને કે, કોરોનાસુર નાથ્યાના અવાજો સાથે એન્ટ્રીનો આઇડિયો હોય.

2012નાં ગુજરાત વિધાનસભાનાં ચૂંટણી પરિણામો પછી એ રાષ્ટ્રીય ફલક પર નજર નોંધી રહ્યા હતા એ વખતે એમના મહિમામંડનમાં એક મજેનું ને મજબૂત પ્રચારપીંછું એ મતલબનું હતું કે આપણી આ અનેરી એકવીસમી સદીનું એ સદ્ભાગ્ય છે કે ગુજરાતથી રાષ્ટ્રીય સ્તરે ઓગણીસમી સદીમાં જેમ દયાનંદ, વીસમી સદીમાં જેમ મહાત્મા ગાંધી, તેમ હવે નરેન્દ્ર મોદી પુગવામાં છે. (આ ગુજરાતી ત્રયીમાં સરદાર બાજુએ રહી જતા હતા, પણ બચાડા સરદારને, એમના ખાસંખાસ ચાહકોને, તેમ નેહરુ પર નિરંતર શરસંધાનના મેગાઉદ્યોગને માઠું ન લાગે એ વાસ્તે, એમની મોટી દઈત અધ્ધરબમ્મ પ્રતિમા મારફતે ભૂલસુધારની સગવડ બેલાશક હતી જ.)

આમ તો, 2009માં પક્ષે જ્યારે અડવાણીનું નામ વિધિવત્ આગળ કર્યું હતું ત્યારે પણ અમારી પાસે કેવળ અડવાણી જ નહીં, પણ નમો સરખી અન્ય અનન્ય પ્રતિભા સુદ્ધાં છે એવો ઉદ્ઘોષ થવા જ લાગ્યો હતો. ભર ચૂંટણીપ્રચારે જાહેર ચર્ચામાં આ મરોડ આપવામાં અરુણ શૌરી કદાચ મોખરે હતા, જેમ પાછળથી પેટ ભરીને પસ્તાવામાં પણ હશે. ખાસ તો, નમોના વડાપ્રધાનપદની પહેલી પારીમાં એન.ડી.ટી.વી. પર ધોંસ આવી ત્યારે શૌરીએ મોદીના કટોકટીમાનસ વિશે લગારે દિલચોરી વગર પ્રગટપણે પ્રતિક્રિયા આપી હતી એ સાંભરે છે. શૌરીનો કિસ્સો દેખીતો વિલક્ષણ એ રીતે છે કે ઇંદિરા-સંજયના આકરા ટીકાકારમાંથી એ રાજીવ ગાંધીના ઉમંગી સમર્થનમાં અને એવા જ તીવ્ર વિરોધમાં, તેમ વિશ્વનાથ પ્રતાપસિંહની સાથે અને સામે જોવા મળ્યા છે. કદાચ સદાશયી, પણ નકરા બૌદ્ધિકની એ એક મર્યાદા હશે કે જ્યાંક્યાંય ક્યારેક નિર્ણાયક હોઈ શકતું નેતૃત્વ જોવા મળે ત્યાં સંકળાવામાં એ કર્તવ્યબોધ પામે છે. ઇંદિરા ગાંધીના આરંભકાળે, બાંગલાદેશના અરસામાં સંજોગો આવી મળ્યા હોત તો 1975 પછીના એમના ઉગ્ર ટીકાકાર શૌરીએ કદાચ એમની સાથે ય ઉત્કટ સંધાન અનુભવ્યું હોત.

અડવાણીનું સ્મરણ આ ક્ષણે, સવિશેષ તો, એટલા સારુ લાજિમ છે કે મોદીની પહેલી પારીના બીજા વરસમાં જ અડવાણીએ 26મી જૂનના કટોકટીદિવસે બેબાક પ્રતિક્રિયા આપી હતી કે અમે (મોરારજી દેસાઈના નેતૃત્વમાં જનતા સરકારે) ઘટતા બંધારણીય સુધારા થકી પૂરતી કાળજી લીધી છે. તેમ છતાં કટોકટી ફરી નહીં જ આવે, એવું હું કહી શકતો નથી.

ગમે તેમ પણ, આ ક્ષણે તો રાષ્ટ્રીય સ્તરે છાઈ ગયેલું નેતૃત્વ મોદીનું અને મોદીનું જ છે. એમનો સક્ષમ વિકલ્પ ઊભરી શકે એવું વ્યક્તિત્વ નાખી નજરે જણાતું નથી. નરેન્દ્ર મોદી પરત્વે નિર્વિકલ્પ ધોરણે નિ:સંદેહ વરેલા વૃત્તવિવચકો એમની બીજી પારીના પહેલા વરસની કામગીરીને કઈ રીતે જોશે? સામાન્યપણે આપણે એવું જરૂર ધારી શકીએ કે તીન તલાક અને ત્રણસો સિત્તેરમી સબબ જે છાકો અને સોપો પાડી દીધાં એ આ સૌને સારુ અપીલકારી હશે. (બંનેમાં મુસ્લિમ એન્ગલની સોઈ પણ સોજ્જી છે.) રામમંદિર ટ્રસ્ટની રચના પણ લાંબી મથામણ પછીની કળશઘટના તરીકે જોઈ શકાય. એકદમ નજીકની ચાલુ બીનાની જિકર કરીએ તો, કોરોના કટોકટીમાં લૉક ડાઉન-4ના તબક્કા લગી નિર્ણાયક નેતૃત્વ પૂરું પાડનાર તરીકે એમને ચોક્કસ જ આગળ કરાશે. (આવે પ્રસંગે ‘ધણીની જાતદેખરેખ હેઠળ’ આગોતરી સ્ક્રિપ્ટતૈયારી, પર્યાપ્ત પ્રાસસુવિધા અને વર્ણસગાઈયુક્ત શબ્દાવલિપૂર્વક હોય એ, અલબત્ત, રાબેતો છે.)

આ દિવસોમાં તેમણે જે-તે તબક્કે થાળી, તાળી, દીવા જેવાં ઘરઆંગણાનાં સામૂહિક આયોજનો પ્રસંગે પ્રસંગે પ્રેર્યાં તે આપણે જાણીએ છીએ. આ પ્રકારનાં એલાન અને આવાહન બાબતે આ લખનારનો પ્રાથમિક અને પ્રારંભિક પ્રતિભાવ એકંદર આવકારનો (હાલની ફેશન મુજબ કહેતાં ‘સકારાત્મક’) રહ્યો છે. વાત એમ છે કે તમે એક સમુદાયને દોરી રહ્યા છો. સમૂહને દોરવાની આ પ્રક્રિયામાં નેતૃત્વ કને એક મનોવૈજ્ઞાનિક કૌશલ, દક્ષતા અને સજ્જતા જોઈએ. થાળી, તાળી, દીવા જેવાં આયોજન સમૂહમાનસને આગલા કદમ માટે તૈયાર કરવાની દૃષ્ટિએ અગત્યનાં છે. મારી પેઠે ઘણાને એની સાથે સંકળાવામાં એક વયંભાવનો સહજ ઉમંગ પણ વરતાયો હશે.

પણ આપણા આ નિર્ણાયક નેતૃત્વની મુશ્કેલી એ છે કે એમનો શૈલીઉછેર મૂળભૂતપણે ‘મૌસમ હૈ ઈવેન્ટાના’ તરેહનો છે. આફતને અવસરમાં પલટો, એ એમનું પ્રિય સૂત્ર છે. પણ ઈવેન્ટાના મિજાજમાં બને છે એવું કે એક વાર અવસર ઊભો કીધો, પછી આફતને આસાનીથી રામભરોસે પણ મેલી શકાય. અથવા તો દીવા કર્યા એટલે, રણછોડ કવિએ કહ્યું છે તેમ, પરબારું ભોમંડળમાં અજવાળું થઈ ગયું … ને કામ તમામ! રોડ મૅપનું હોવું, એ મુજબ કદમ બ કદમ, ઇંચ બ ઇંચ આગેબઢ જોઈએ, દમ બ દમ પારસ્પર્ય જોઈએ — એ બધું માર્યું ફરે. આનો, હવે તો, ક્લાસિક થઈ ગયેલો (એટલો જ કરુણ, કરપીણ, કમનસીબ) દાખલો લૉક ડાઉનની પહેલી જાહેરાત સાથે ગણતરીના જ કલાકોનો જે નકો નકો સમય અપાયેલો, એથી મચેલી અફરાતફરી, અનવસ્થા, હાલાકી અને તબાહીનો છે.

આવું કેમ થયું, આવું કેમ થતું હોય છે, એનો જવાબ શોધવા ઝાઝે દૂર જવાની જરૂરત કદાચ ન હોવી જોઈએ. નિર્ણાયક નેતૃત્વ મનોવૈજ્ઞાનિક અપીલનો આશ્રય લે એ ઠીક જ છે. પણ એમ કરતે કરતે એને ખુદનું બંધાણ થઈ જાય છે … સ્વયંસંમોહન ! એને લાગે છે, મેં કીધું, તે થઈ ગયું જાણે. સંજય ગાંધીના કિસ્સામાં દેશજનતાએ જોયું તેમ, પોતાના મનમાં પોતાને વિશે ઉત્તરોત્તર ઊંચો ને ઊંચો ખયાલ ભરાતો જાય. તે પછી આવડત-અણઆવડતને અતિક્રમીને સ્વયંસંમોહનગત એરક્રૅશ પણ થઈ શકે; કેમ કે એમની ‘દિવ્ય શક્તિ’ વિશે અનુયાયીઓને ભક્તિ જ ભક્તિ હોય, પોતાને પ્રતીતિ જ પ્રતીતિ હોય, પણ મુઆ વિમાનને એની સુધબુધ નયે હોય.

આ પ્રકારના નેતૃત્વનો એક વિશેષ એ પણ છે કે એક વાર છાકો પાડી દેતી નીતિજાહેરાત બાબતે એ પોતાનામાંથી જ અનુમોદન મેળવ્યા કરે, મીઠી વલૂર માણ્યા કરે અને પરિણામથી નિરપેક્ષપણે નિજનું મોચન લહ્યા કરે … પરિસ્થિતિ પાંચમે પાતાળ, પણ બંદા આઠમે આસમાન! આવી એક ઈવેન્ટાના અફરાતફરીનો ઝક્કાસ કિસ્સો પહેલી પારીમાં નોટબંધીનો હતો. આખા ઘટનાક્રમને તમે ‘નોટબંધી નજરબંધી’ એવું નામ આપી શકો. કાળા ધન વિશે ધોળે દિવસે કશું જાણી ન શક્યા, કેવળ જુમલેસે જુમલેનો એક ઓર અંક અંકિત થયો. તેમ છતાં, એ ચોક્કસ જ એવા દિવસો હતા જ્યારે લાઇનમાં ઊભેલો દીનહીન જન સંપૂર્ણ સંમોહનવશ પોતાને દેશની સરહદે ખડેપગા સૈનિક શો કલ્પતો હતો અને કથિત ‘શ્વેતવસના અર્થનીતિ’ના યજ્ઞમાં પોતે બલિ બનતે છતે, કેમ જાણે નાનો શો પણ હવિ કે અર્ઘ્ય આપી રહ્યાનું માનતો હતો.

જો કે, ઊલટ પક્ષે, સ્થળાંતરિત શ્રમિકો ને સૌ દીનહીન હમવતનીઓને નોટબંધી નજરબંધીની પેઠે કોરોનાકાળમાં દેશભક્તિનો અફીણી આફરો ચડી શકે એમ નથી. સરહદે ખડા સૈનિકને શારીરિક પીડા વેઠતે છતે જે જોસ્સાસુખ હોઈ શકે તે ન મૂળઠેકાણે, ન મુખઠેકાણે, રેશન અગર આધાર કાર્ડ વગર નકરા નિરાધારને ક્યાંથી મળે. પગનાં તળિયાં અને એમાં વાઢિયા ને છાલાં, બેઉ એકાકાર જેવાં … રે, ભૂખીતરસી વણજાર! કથિત નિર્ણાયક નેતૃત્વને આ જીવતરની બાલાશ પણ શા સારુ હોય વારુ. ચર્ચિલે સન બયાલીસના વારામાં બંગાળને ભૂખે મરવા દીધું હતું ને. અલબત્ત, ઇંગ્લેન્ડને એણે યુદ્ધયત્નમાં આબાદ લીડ આપી હતી. પણ સરેરાશ અંગ્રેજ જણનાં યુદ્ધોત્તર સુખદુઃખ એમના સંવેદનવિશ્વમાં અગ્રક્રમે નહોતાં તે નહોતાં. પણ દેશવત્સલ અંગ્રેજ મતદારને આ મુદ્દાની બરાબરની દાઝ હતી તે વિજયોત્તર ચૂંટણીમાં દુનિયાઆખીએ જાણ્યું, જ્યારે વિજયકળશ એટલીના નેતૃત્વમાં લેબર પાર્ટીને માથે મુકાયો. 1962માં, આપણે ત્યાં જયન્તિ દલાલ જેવાએ જાહેર સવાલ કીધો હતો, નેહરુને નોંધીને, કે અમારે ચૅમ્બરલેન પાસે ચર્ચિલની આશા રાખવાની છે? ઇંગ્લેન્ડ પાસે ચૅમ્બરલેનના વિકલ્પે યથાક્રમ ચર્ચિલ અને એટલી એમ બબ્બે પ્રતિભા હતી. આપણે નેહરુ, શાસ્ત્રી, મોરારજી, મનમોહન એમ જે તે તબક્કાના જાળવણહાર હાલ એક જ વ્યક્તિમાં શોધતા હોઈએ, તો એ કિસ્સો સંમોહને નહીં અટકતાં નિર્ભેળ મૂર્છિતતાનો કહેવાશે.

હમણાં જેની જિકર કરી, વતનમાં બેવતન અને જલાવતન એ સૌ હમવતની કને, રાંકબચાડા રોજમદાર કને એવી કરોડરજ્જુ પણ હોઈ શકવાની નથી કે ‘હમ દેખેંગે …’ બાકી ખરું પૂછો તો, આવે વખતે સંભારવી જોઈતી ક્લાસિક ઉક્તિ તો લેનિનની છે. પહેલા વિશ્વયુદ્ધમાં ઝારશાહી હસ્તકના રૂસી સૈનિકો પાસે સરખા બૂટ પણ નહોતા અને એ મોરચેથી ભાગવા લાગ્યા, ત્યારે લેનિને કહ્યું હતું કે ઝારશાહીનું ભાવિ સીલ થઈ ગયું છે.

ગમે તેમ પણ, નેતૃત્વને લૉક ડાઉનમાં રોજનું કમાઈ રોજ ખાનારને કે મજૂરી વાસ્તે સ્થળાંતરજીવી સમુદાયને કેવી ને કેટલી કિંમત ચૂકવવી પડશે એનો અંદાજ તો શું, પણ સંવેદના કે રગ સુદ્ધાં નહોતી અને ઉપરથી પડતાને પાટુ, જેમને જીવલગ વેઠવું પડ્યું ને મરવાને વાંકે જીવવાનો રાબેતો જાળવવો પડ્યો એ સૌને આપણા વીરનાયકે તપસ્વી કહ્યા. એમના સંવેદનતંત્રે જે અદ્ભૂત સામાજિક દૂરતા કેળવી છે એનો આ કંઈ પહેલો પરચો નથી. આ પૂર્વે એમણે ‘માથે મેલું’માં અધ્યાત્મબોધ બોલી બતાવ્યો હતો અને હવે તપસ્યાબોધ લઈને હાજર થયા છે. મુદ્દે, ‘ભારત’ના સરેરાશ કામદારની દસાડા દફતરે કોઈ હાજરી નથી, સિવાય કે ‘ઇન્ડિયા’ના સુખભોગ વાસ્તે એમની જે ગરજ હોય તે. રાષ્ટ્ર નામની ખયાલાતમાં નવસંદર્ભમાં કૉર્પોરેટગ્રસ્ત જે બળુકો વર્ગ તે સમીકૃત હશે તો હશે. (વહવાયું કે’દી ગામનું હિસ્સું હતું વારુ?)

બેલાશક, લોકશાહી રાહે ચૂંટાવાનું છે એટલે તે પ્રકારનો ખટાટોપ ઘટાટોપ બધો કરવો તો રહે. વડાપ્રધાનપદની પહેલી પારીએ દુકાનને પગથિયે પ્રણમી પગલું ભરતા વેપારીની યાદ આપતા હોય એ રીતે સંસદભવનના સોપાનને નમતા (કદાચ, એની ધૂળ માથે ચડાવતા) નેતૃત્વના દર્શન કર્યા હતા. એ પૂર્વે ગુજરાતમાં હાથી ઉપર બંધારણની સવારી કાઢી હતી. સિદ્ધહૈમ વ્યાકરણની પ્રણાલિમાં એ જરૂર મહાઅવસર હતો. પણ બેત આખો બંધારણના આમુખ માંહેલા ‘વી ધ પીપલ’ને ચકાચોંધ કરવાથી વિશેષ કશું મૂલ્યાત્મક તાકતો નહોતો. સરદાર મોટુંદઈત બાવલાપણું પામ્યા. નવી દિલ્હી નવું પાર્લમેન્ટ હાઉસ, નવું પી.એમ. હાઉસ અને નવો રાજપથ પામશે. દરમ્યાન, દાખડા-દેખાડામાં રાચતું નેતૃત્વ તમામ રાષ્ટ્રભક્તિને હુલસાવશે અને બીજી પારીના બીજા વરસ પર ઇતિહાસમુદ્રા અંકિત કરતે આગળ વધશે.

રાજ્યસંસ્થાની પોતાની પ્રકૃતિ અને નેતૃત્વની સુપરિચિત ગતિમતિ, એમાં ‘તમે કોરોના સાથે જીવતાં શીખો’ એ વાત બરાબરની ઠસાવવામાં આવશે. પણ એના સંવેદનક્ષેત્રમાં તમને સામાન્ય માણસ શોધ્યો નહીં જડે. સામાન્ય માણસ, એ તો બચાડો કિસ ગિનતીમેં. લૉક ડાઉન કામધંધાલાયક હવાપાણી વાસ્તે હળવું કરવું જરૂરી છે. અર્થતંત્રની ચિંતા ભલી જાણી! પણ એની બેવડમાં શ્રમકાયદામાં સુધારાની જમણે અંગૂઠેથી (રાષ્ટ્રને ખાતર) કળિ પેઠે પેંધવા લાલાયિત છે. ડિકન્સના સાહિત્ય અને ઈંગ્લંડના પુઅર લૉઝનો કંઈક વારસો અંગ્રેજ અમલે આપણને આપ્યો અને સ્વરાજસંઘર્ષે એને સંમાર્જિત કર્યો. પ્રજાસત્તાક વર્ષોમાં આપણે ઠીક સુધારા કર્યા, હવે વૈશ્વિકીકરણના દોરમાં શ્રમિક અધિકારોમાં કાપ અને તરાપ એક ન્યૂ નોર્મલ છે અને કોરોનાકૃપાએ એને સ્વીકૃતિનો અવકાશ જ અવકાશ છે.

છેલ્લાં વર્ષોમાં દેશમાં જે રાજવટ વિકસી છે એમાં વિભાજન વેળાના રક્તપાત અને હત્યાકાંડને એક અંતરાલના વિરામ પછી નવજીવન મળેલ છે. 1984, 2002 દરેક પાસે પોતપોતાનાં વાજબીપણાનો વાક્વ્યાપાર સંવેદનશૂન્ય ધોરણે છે. નરસંહારમાં રાજ્યની જવાબદારી વિશે પૂછવામાં આવે ત્યારે ‘ભાઈ, આપણે મોટરમાં બેઠા હોઈએ (ડ્રાઇવ પણ ન કરતા હોઈએ) અને ગાડી તળે ગલૂડિયું આવી જાય તોયે દુઃખ તો થાય જ ને’ એ મતલબનો, લગભગ છૂટી પડવા જેવો જવાબ આપવામાં આવે છે. ન્યુરેમ્બર્ગ ટ્રાયલ્સ શું કે દક્ષિણ આફ્રિકાનું રિકન્સિલિયેશન કમિશન શું.

અહીં તો 30મી જાન્યુઆરીએ પહેલો કોરોના કેસ થયો તે પછી એક આખો મહિનો ટ્રમ્પોત્સવ સહિત નકામો જવા દીધો અને 13મી માર્ચના સત્તાવાર પ્રતિભાવમાં પણ ‘કોઈ કટોકટી નથી’ એવી સત્તાવાર મુદ્રા પ્રગટ કરી. (રે, ગલૂડિયું!)

વાત એમ છે કે દયાહીન નૃપ અને રસહીન ધરા શો આ ઘાટ છે. સત્તાસ્થાને સમસંવેદનનું ઘોર ટાંચું પડ્યું છે અને કપરો કાળ બસર કરવાનો છે. કાશ, બીજી પારીનું બીજું વરસ બેસતે તપ્ત ધરતી પર ફોરાં શો અનુભવ થાય.

e.mail : editor.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 મે 2020