= = = = બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી લગભગ આવી જ ભાષિક કટોકટી જન્મી હતી. દાખલા તરીકે, ફિફ્ટીઝનું પૅરીસ : ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતી યુદ્ધોત્તર ઘટનાઓના વહીવંચા લખાયા. એમાં દર્શાવાયું કે અણુપ્રયોગ પછીનું વિશ્વ કેટલું તો ભયાવહ હતું જેમાં મૃતકોનાં સ્વજનોને આ દુનિયા સાવ પરાઈ લાગતી હતી. કશું કાયમી નથી બધું ખાલી છે પ્રકારની નિરાશાનું ઘનઘોર વાતાવરણ છવાઈ ગયેલું = = = =
= = = = આપણા રોજિંદા જીવનમાં આજકાલ દરેક મનુષ્યના મગજમાં ૪ શબ્દો આકાશેથી નીચે ઊતરવા કરતી સમડીની જેમ ચકરાયા કરે છે : કોરોના. પૉઝિટિવ. લૉકડાઉન. ક્વૉરન્ટાઈન = = = =
આજકાલ આપણે ફોન જોડીએ કે તરત આપણને જે સલાહ-સૂચના અપાય છે તેમાં એક વાક્ય આમ પણ હોય છે : ઓછામાં ઓછું બે ગજનું અન્તર રાખો : મારા પડોશીના દીકરાએ મને પૂછ્યું : અન્કલ, આ ગજ શું છે? : મેં એને સમજાવ્યું કે લંબાઈ માપવા માટેનું સાધન.
આપણા રોજિંદા જીવનમાં આજકાલ દરેક મનુષ્યના મગજમાં ૪ શબ્દો આકાશેથી નીચે ઊતરવા કરતી સમડીની જેમ ચકરાયા કરે છે : કોરોના. પૉઝિટિવ. લૉકડાઉન. ક્વૉરન્ટાઈન : આ ચારેય અંગ્રેજીની વચ્ચે આ દેશી ‘ગજ’ ક્યાંથી આવી ચડ્યો? એ તો કેટલાંયે વરસોથી ચાલી ગયો છે …
આવા તો કેટલાયે શબ્દો ચાલી ગયા છે : ખાવા-પીવા બાબતે અછતગ્રસ્તને ભૂખડીબારસ કહેતા. કો’કને ચાંપલી, કો’કને છછૂંદરી કહેતા. કો’કને ઉછાંછળો કહેતા, અડબંગ કહેતા. કોઈ એવાને કાછડીછૂટો કહેતા. છાપાવાળા હમેશાં લખતા : તે સાંજે થયેલું યુવતીનું શિયળભંગ. તે છોકરાઓએ કર્યું સૃષ્ટિ વિરુદ્ધનું કૃત્ય. કોઈ એકદમ બેબાક ને નિરંકુશ વર્તન કરતો હોય તો કહેવાતું – એને આજકાલ બહુ બકરકૂદી ચડી છે. કોઈ ચાળાનખરા કરે તો કહેતા – ચામોદિયાં બહુ કરે છે. હવે કોઈ ભાગ્યે જ બોલે છે – મને બહુ ઑતાડું પડી જાય. હવે કોઈ અઠીગણ લેતું કે મૂકતું નથી. જેમ ગજ નથી સમજાતો તેમ આ બધા પ્રયોગો પણ નહીં સમજાય.
આપણી પાસે ગજ નથી તેથી ગજ શબ્દ પણ નથી ને તેથી ગજ શબ્દનો કશો અર્થ થતો નથી. માપને માટે આપણે ઇન્ચ ફૂટ યાર્ડ, સાથોસાથ, મિલિમીટર સૅન્ટિમીટર મીટર પણ પ્રયોજીએ છીએ. પણ મજા તો એ છે કે કેટલાયે તળવાસીઓ ગજ શું છે એ જાણે છે. આમ, કોઈ આ જાણે છે, કોઈ તે જાણે છે. ઘણા માપને કશાથી માપતા પણ નથી. એ લોકો ભાષામાં નહીં, કાર્યમાં – ઍક્શનમાં – સમજે છે. વ્હૅંત મૂકીને કહી દે છે, કમર દૉઢ વ્હૅંતની છે … આ વ્હૅંત પાછો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ બદલાતો હોય – કાં નાનો અથવા મોટો …
કોરોનાગ્રસ્ત વાસ્તવિકતાઓ વચ્ચે, ચેપ અને થોડાક દિવસોમાં જ મૉત વચ્ચે, દુનિયા ફસાઈ છે. એની સામે માનવીય જિજીવિષા ટક્કર લઈને ઝઝૂમી રહી છે. પરિણામે, આજકાલ અનેક પ્રકારની કટોકટીઓ અનુભવાય છે. તેમાં, ભાષાને વિશેની કટોકટી પણ છે, જેની આપણને સીધી ખબર નથી પડતી. કટોકટી એ છે કે ભાષા કામયાબ નથી અનુભવાતી. કોરોનાવિષયક માહિતીની ગાણિતક ભાષામાં વિશ્વાસ નથી પડતો. દવા શોધાઈ છે કે રસી શોધાઈ રહી છે એ સમાચાર આપતાં વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનાં વાક્યોને માણસ તાકતો રહી જાય છે. કોરોના ઘટી રહ્યો છે એમ કોઈ કહે તો એમ બોલનારના મુખારવિન્દને આપણે મૂંગે મોઢે જોયા કરીએ છીએ …
આનો અર્થ ભાષા મરી ગઈ એમ નથી કરવાનો, સમજવાનું એ છે કે ભાષા પરિવર્તનશીલ છે. વધારે સમજવાનું એ છે કે જે પરિવર્તનશીલ છે એના પર કેટલો ભરોસો કરવો
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી લગભગ આવી જ ભાષિક કટોકટી જન્મી હતી. દાખલા તરીકે, ફિફ્ટીઝનું પૅરીસ : ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતી યુદ્ધોત્તર ઘટનાઓના વહીવંચા લખાયા. એમાં દર્શાવાયું કે અણુપ્રયોગ પછીનું વિશ્વ કેટલું તો ભયાવહ હતું જેમાં મૃતકોનાં સ્વજનોને આ દુનિયા સાવ પરાઈ લાગતી હતી. કશું કાયમી નથી બધું ખાલી છે પ્રકારની નિરાશાનું ઘનઘોર વાતાવરણ છવાઈ ગયેલું. એવા સમયે ભલભલા ભાષાસ્વામી સાહિત્યકારોનાં ભાષાબળ ડગડગી ગયેલાં. એમને સમજાઈ ગયેલું કે ભાષા કેટલી તકલાદી છે. ભાષા અર્થ નહીં પણ કેટલો વ્યર્થ સરજ્યા કરતી હોય છે. એવી તીવ્ર અનુભૂતિ સૅમ્યુઅલ બૅકેટને થયેલી.
એક વાર તેઓ પૅરીસથી ડબ્લિન જતા હતા. દરમ્યાન એમને એવા વિચારો આવે છે કે હવેથી મારે દુનિયાને વિશે ખાસ જાણવાની અને તેને શબ્દોમાં સારવ્યા કરવાની જરૂર નથી. મારે મારા સાહિત્યિક રસને હવે ઠારવા જોઈશે. એટલે કે બૅકેટની એ લાગણી એ હતી કે ગમી ગયેલા પૂર્વસૂરિ જેમ્સ જોય્યસના વારસાથી મુક્ત થવું. હવે એમને આગવી પરિશોધ આદરવી હતી. એ પરિશોધ શરૂ થઈ અને ભાષાને સ્થાને મૌન કે શાન્તતાને પ્રયોજવાના વિચારે જોર પકડ્યું. અંગ્રેજી અને ફ્રૅન્ચમાં પ્રભાવક સર્જન કરતા બૅકેટને સમજાઇ ગયું કે ભાષાનું સાધન અંદરથી કંગાલ છે, દોદળું છે, અવિશ્વસનીય છે. એમણે જણાવેલું કે ભાષા જે કંઈ કહે છે તે અંદાજે કહે છે, આશરે કહે છે, કહેલું કે હું ભાષા ન છૂટકે વાપરું છું.
એમની અપ્રકાશિત પહેલી નવલકથા ‘Mercier et Camier’-માં જાણ્યે-અજાણ્યે આ પરિશોધનો પ્રારમ્ભ છે અને નવલત્રયી ‘Molly, Malone merut અને l’innammable’-માં વિકાસ છે. ક્રમે ક્રમે બૅકેટની એ પરિશોધ એમને નાટક તરફ દોરી જાય છે. એક નાટકનું નામ જ સૂચક રાખ્યું છે, ‘Act withiout Words’. દરમ્યાન એમને એમ પણ સમજાય છે કે ભાષાવિષયક અશ્રદ્ધામાંથી ભાષાક્રીડા – લૅન્ગ્વેજગેમ – અને તેથી હાસ્ય પણ પ્રગટી શકે છે. ‘Waiting for Godot’-માં ટ્રેજિકને એમણે કૉમિકમાં કદાચ એ પરિશોધના સર્જનાત્મક ધક્કાથી જ એકરસ રસ કરી દીધું.
બૅકેટ વિશેની એ અને એવી વાતો હવે પછી …
= = =
(June 29, 2020: Ahmedabad)
