મેં જોયું છે
જેમ દીવો ઝુંમર સામે ઝાંખો પડે,
એમ મોટા માણસનાં જૂઠ સામે
નાના માણસનું સત્ય ઝંખવાઈ જતું હોય છે.

એમનું જૂઠ
જૂઠ હોતું જ નથી,
એક હળવી મજાક હોય છે,
અથવા એવો વ્યંગ,
જેમાં રહેલું સત્ય
આપણા જેવા મૂર્ખ-પામર
એમની ઊંચાઈ માટે દ્વેષ રાખનારને સમજાતું નથી,
બાકી એમનું જૂઠ
સત્યથી અનેકગણું પ્રભાવશાળી હોય છે,
અને એક રીતે
સત્યનું પર્યાયવાચી હોય છે
એમનું જૂઠ.

શબ્દસ્વામી
ભલીભાંતી જાણતા હોય છે
એ ખજાના સુધી પહોંચવાનો માર્ગ,
જ્યાં સત્ય અડવાણે પગે ચાલે છે,
અને જૂઠ હવા સાથે વાતો કરતું
જતું હોય છે સાત ઘોડાનો રથ લઇ,
જૂઠ જરૂરી સાધન છે ઉચ્ચતમ શિખરો સુધી પહોંચવા માટેનું
અનેક બંદૂકોમાં ભરેલી ગોળીઓ
શોધતી હોય છે સત્યનું સરનામું.

મોટા માણસોનું જૂઠ
એમના દેહવિલય પછી જ
ખોલે છે એમના અનુયાયીઓ
અને એ ભલે સત્ય લાગે
પણ હકીકતે
છીપમાનાં મોતી જેમ
એમાં પાંગરતું હોય છે એક મોટું જૂઠ,
જેને હાથ કરવા અનેક મોટા માણસો વચ્ચે લાગે છે હોડ.

સત્યમેવ જયતેની ખરી હકીકત
રાજભવનોના કાર્યકલાપ
અને કોર્ટની ભીડમાં જોઈ શકાય છે,
જો તમારી આંખ આડે
કોઈ મોટા માણસે
ન લટકાવી દીધાં હોય
બનાવટી સત્યનાં તોરણ.
મોટા માણસોનું જૂઠ …..

(ઉમાશંકર જોશીના જન્મદિવસે, સ્વાયત્તતાદિવસની ઉજવણી સ્વરૂપે)

ભોપાલ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 15

વરસેક પર (જુલાઈ ૨૦, ૨૦૧૯) ન કોર્પોરેટ, ન ધર્મસંસ્થાન, ન રાજકીય સંધાન, કેવળ મિત્રોની સહજ પહેલથી પ્રકાશોત્સવ યોજાયો હતો. ચીલેચાલુ ભાષણો(હસમુખ પટેલના શબ્દોમાં ‘શ્રદ્ધાંજલિ સભા’)થી હટીને મૉક કોર્ટનું આયોજન આ અવસરની એક વિશેષતા હતી. કાર્યક્રમના અંતભાગમાં ઉર્વીશ કોઠારી અને આયોજકોની સૂચના મુજબ મારે નિરાંતવા પ્રતિભાવ આપવાનો હતો. ત્યાર પછી એકથી વધુ વાર, મારે એ વક્તવ્ય પ્રકાશિત કરવું એવું સૂચન અને માંગ થતાં રહ્યાં છે. મેં કોઈ પૂર્વલિખિત વક્તવ્ય નહોતું આપ્યું એટલે જે સહજ સૂઝ્યું અને બોલાયું હતું તે રેકોર્ડિંગ પરથી સંપાદિત કરીને અહીં મૂક્યું છે.

•••

મને એ બહુ જ ચમત્કારિક લાગ્યું કે મારા આટલા બધા મિત્રો છે, વયભેદ વગરના. કંઈ ને કંઈ કામ કરવાનો પ્રસંગ બનતો ગયો અને મિત્રો ઉમેરાતા ગયા. જો કે, એંશીના ઉંબર મહિનાઓમાં મારે કહેવું જોઈએ કે, આ જુમલો મારી વયને પણ આભારી હશે.

યાદ આવે છે, ૨૦૦૪ની ચૂંટણીના ગાળામાં ‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં એક તરુણ રિપોર્ટર સાથે વાત ચાલતી હતી. એણે કહ્યું કે આજે તો એક જાલીમ વાત થઈ ગઈ – જુવાન હોવું ને વળી છાપામાં હોવું, જાલીમથી ઓછું તો કશું બને પણ શાનું. કહે, આજે મેં એક એવો ‘આઇડિયા’ સાંભળ્યો કે ચૂંટણીમાં આપણને કોઈ પણ ઉમેદવાર પસંદ નથી પડતો, તો એવું પણ એક ખાનું હોવું જોઈએ બૅલેટપેપરમાં. મેં એને કહ્યું કે ૧૯૭૯ ઉતરતે મેં એવી હિમાયત કરતો તંત્રીલેખ ‘જનસત્તા’માં લખ્યો હતો – ‘અલ્પવિરામ’-ખ્યાત વાસુદેવ મહેતા ત્યારે ‘સંદેશ’માં હતા અને એમણે મને કહ્યું કે એમાં ‘ફ્રૅશ બ્રીઝ’નો અનુભવ થાય છે. હવે આપણા તરુણ બંધુ કહે, હેં, ૧૯૭૮-૭૯માં? ત્યારે તો મારો જન્મ જ નહોતો થયો (કે પછી, ‘જ્યારે મારો જન્મ થયેલો!’)

કેટલાં બધાં વયજૂથના, કેટલા બધા મિત્રો મળ્યા! મેં કહ્યું કે આમ જુઓ, તો આ તો ઉંમરની કરામત થઈ. એમાં હું નિરુપાય છું, ઉંમર પણ નિરુપાય … ને જમાનો પણ નિરુપાય. પણ થોડી થોડી મૈત્રી અને થોડું થોડું મિત્રમંડળ, થોડી થોડી પ્રવૃત્તિ એમ જે બધું બનતું ગયું. એમાંથી ઘડતર પણ કાંક કાંક થતું ગયું.

૧૯૬૧-’૬૨માં અમે મિત્રો યુવાપ્રવૃત્તિ ચલાવતા, ‘આરત’ને નામે. એના મૂળમાં ‘આર્ત’ એ સંસ્કૃત પ્રયોગ હશે? સંસ્કાર જરૂર હતો, कामये दु:खतप्तानां प्राणिनाम्‌ आर्तिनाशनम्‌, એ અમર ઉદ્‌ગારનો. (આરત કહેતાં થોડોક સંસ્કાર ઉમાશંકરે એ અરસામાં ગની વિશે આરતભર્યા મુલાયમ કંઠ કે ભાવની જિકર કરી હતી એવોયે પણ હશે, કદાચ.)

‘આરત’ વિશે અમે નાનકડું, પાંચ-સાત લીટીનું એક લખાણ કરેલું. એનો મુખડો બાંધવા જેવું. અત્યારે એ સચવાયું નથી મારી પાસે, પણ એમાં જે એક સમ પર આવીને અમે ઠર્યા હશું તે શબ્દ હતો સમસંવેદન. એ મિત્રો પૈકી દિલીપ ત્રિવેદી (દિલીપ ચંદુલાલ) અને સુવર્ણા ભટ્ટ (સુવર્ણા) સ્વાસ્થ્યવશ આજે અહીં ગૃહમાં નથી. હર્ષદ યાજ્ઞિક છે, અને જરી મોડેથી જોડાયેલા અચ્યુતભાઈ, અચ્યુત યાજ્ઞિક પણ. (ત્યારે અમે એમને જયેન્દ્ર જાની તરીકે ઓળખતા.) આ બધાં સાથે કામ કરતાં કરતાં અને અન્યથા પણ ધીરે ધીરે બીજા બે શબ્દો મારા ચેતાકોશમાં દૃઢપણે અંકિત થયા. લખતાં-વાંચતાં-ચર્ચતાં સૂઝતા ગયા – નિસબત અને વિકલ્પ. (ઘણાં વર્ષો પછી મારે નવો ઇ-મેઇલ એકાઉન્ટ ખોલવાનું થયું, ૨૦૧૪-’૧૫ના અરસામાં ત્યારે મારું વલણ જાણી ગયેલ કેતન રૂપેરાએ એને સારુ પાસવર્ડમાં ચહીને ‘નિસબત’ શબ્દ ઉમેરેલો એ સાંભરે છે.) વચ્ચેનાં વરસોમાં, હજુ હું દૈનિકમાં હોઈશ અને ‘નિરીક્ષક’ સંભાળ્યું નહોતું ત્યારે, અઠવાડિક કાઢવાનું મન થયું – હસમુખભાઈ (હસમુખ પટેલ, અમીરગઢ) લખાપટ્ટી ને ખટપટ કરીને રજિસ્ટ્રેશન પણ લઈ આવ્યા. ત્યારે આવેલો શબ્દ હતો, ‘અબઘડી’ – હિયર ઍન્ડ નાઉ. અચ્યુતભાઈ ૧૯૬૪ના અરસામાં, કોલકાતા હશે ત્યારે ‘નાઉ’ મોકલાવતા એનો સંસ્કાર હશે. વિકલ્પ એ કોઈ આવતી કાલની વાત નથી. એ એક ચાલુ પ્રક્રિયા – ઑનગોઇંગ પ્રોસેસ અને સ્ટ્રગલ છે.

મિત્રો મળતા ગયા. કાર્યવશાત્ ‌છૂટા પડતા ગયા. કર્મબાંધવી નહીં ત્યારે પણ ભાવબંધન, થોડી માયા, થોડો રાગ, લગરીક ઊંહું. આ તો એવું છે ને કે – કૉલેજ-વર્ષોમાં વિલ ડુરાંની ‘સ્ટૉરી ઑફ ફિલોસૉફી’ વાંચેલી, એની અર્પણનોંધ, એરિયલને, તે સાંભરે છે. (પછીથી ધ્યાનમાં આવ્યું કે મુનશીએ ‘શિશુ અને સખી’માંયે ઊઘડતે એ મૂકેલી છે.)

Grow strong my comrade … that you may stand
Unshaken when I fall; that I may know
The shattered fragments of my song will come
At last to finer melody in you,
That I may tell my heart that you begin
Where passing I leave off, and fathom more

કહેવું પડે, ડુરાંએ મીનાક્ષી ને રથ જેવા મારા ડાબેરી મિત્રોનીયે કાળજી લીધી છે ! જો કે, આમ તો, અહીં જે કૉમરેડની જિકર છે એ નરદમ નિજી, ઠેઠ વ્યક્તિગત વાત છે. ભેરુ કહો, ભિલ્લુ કહો, આ પંક્તિઓ વર્ષો લગી એમ જ ઘટાવી છે. વાત પણ સોજ્જી છે કે તમારા તિતરબિતર તાણાવાણા કશેક વણાઈ ગૂંથાઈ શ્રુતિમધુર સુરાવટ રચી રહે છે. જેમ જેમ પ્રવૃત્તિઓમાં પડતો ગયો તેમ તેમ, જેમ જેમ સમજની ક્ષિતિજો વિસ્તરતી ગઈ તેમ તેમ, વીંછુડો ડંખતો ગયો અને ન્યાયી દુનિયાની લેહ લાગતી ગઈ તેમ તેમ કમબખ્ત પેલી કૅમરાડરી પણ વૈયક્તિક વ્યાખ્યાને વટી જઈ વ્યાપક બની, અને …

જે બધું વાંચવા-વિચારવાનું – અને વર્તવાનું – થયું એની વીગતે વાત તો ક્યાં કરું, પણ એટલું કહું કે હું બી.એ. તો પાસ ક્લાસ હતો, પણ મારું વિધિવત્‌ ગ્રૅજ્યુએશન જરી જાડી રીતે કહું તો ત્યાં સુધીમાં મેં વાંચેલાં પૈકી ત્રણ પુસ્તકોને આભારી હતું : ‘હિંદ સ્વરાજ’ (મો.ક. ગાંધી), ‘હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ’ (સર્વપલ્લી રાધાકૃષ્ણન્‌) અને ‘સ્વદેશી સમાજ’ (રવીન્દ્રનાથ). આગળ ચાલતાં ‘આરત’માં શિષ્ટ વાચનપ્રવૃત્તિ માટે આ ત્રણ પુસ્તકો ખાસ પસંદ કર્યાં હતાં. ‘હિંદ સ્વરાજ’ નિમિત્તે મગનભાઈ પ્ર. દેસાઈ સાથે ‘પ્રકાશ’માં થયેલી બે ચર્ચાગોષ્ઠીઓએ એક નવું જ પરિચયદ્વાર ખોલી આપેલું આ ક્ષણે સાંભરે છે.

ગમે તેમ પણ, હું જે સમજ્યો તે એ કે આપણે વસીએ છીએ તો દુનિયાના એક હિસ્સામાં – અને એ હિસ્સાનો ધર્મસંસ્કૃતિ સહિતનો જે પણ વારસો તે જરૂર પામીએ છીએ. પણ એની સાથે, એનું ઉત્તમોત્તમ કાલવતે, આપણો સંબંધ દોડપટ્ટી(રનવે)થી પંખપ્રસાર(ટેક ઑફ)નો હોય, કોઈ બેડીબંધનનો નહીં. રાધાકૃષ્ણન્‌ને વાંચતાં સમજાયું કે આ તો એક કૉમનવેલ્થ ઑફ રિલિજિયન્સ છે, કોઈ ગ્રંથબંધો સંપ્રદાય નથી. આમ પણ, મારી જે શાળા, મણિનગરની સરસ્વતી મંદિર હાઈસ્કૂલ, એ રામકૃષ્ણ સેવા સમિતિ સંચાલિત હતી, એટલે વિવેકાનંદના સાહિત્યનો પરિચય સહજ હતો, જેમાં વ્યાપકતા ભરી પડી હતી. મારા વર્ગશિક્ષક હરિશ્ચંદ્ર પટેલ(જે પછીથી ગુજરાત વિધાનસભાના અધ્યક્ષ થયા)ને કારણે શાલેય વર્ષોમાં જ હું રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના સીધા સંપર્કમાં મુકાયો. રાધાકૃષ્ણન્‌ તો કૉલેજમાં વાંચ્યા પણ શાળામાં વિવેકાનંદનો પરિચય થયો હતો, એટલે સંઘપરિચયના કેટલાક અંશો વિશે વારણની સોઈ પણ સાથે લગી હતી. આગળ ચાલતાં સંઘ પરિવારના મોભી લક્ષ્મણરાવ ઇનામદાર (વકીલસાહેબ) સાથે નિકટ પરિચય થયો ત્યારે ‘હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ’ (‘હિંદુ જીવનદર્શન’) વિશે એમણે વાતવાતમાં એક ટિપ્પણી કરી કે એમાં બધું જ છે, સિવાય કે હિંદુરાષ્ટ્ર. કૃતજ્ઞતાપૂર્વક કહું કે એમણે સંઘવિચાર સાથે મારી અમૂંઝણ શી વાતે હશે તે મને અનાયાસ જ સ્પષ્ટ કરી આપ્યું.

હમણાં મૉક કોર્ટમાં મારે વિશે નયનાની જુબાની લેવાઈ – એમાં કમાલ એવી થઈ કે નયનાબહેને કટે રનથી માંડીને બાઉન્સરની ગુંજાશ પ્રગટ કરી. કોર્ટે, ‘મૉક’ બુદ્ધિએ પૂછ્યું કે કેવા સોગંદ લેશો, જૈન કે નૉર્મલ. લાગલું નયનાબહેને કહ્યું, સેક્યુલર. (મારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે મારો આટલો બધો ‘પ્રભાવ’ મેં ધાર્યો નહોતો.) હશે ભાઈ, હિંદુ વ્યૂ ઑફ લાઇફ સમજવાને કારણે મને એક પ્રકારે જે મુક્તિબોધ થયો, તેણે સેક્યુલર ભૂમિકા કેળવવામાં  મદદ કરી છે. જન્મે જૈન અને થોડું જૈનદર્શન વાંચેલું, એણે God as Creatorના ખયાલમાંથી નીકળવામાં ચોક્કસ જ ભૂમિકા ભજવી હશે. ઠીક જ કહ્યું છે, सा विद्या या विमुक्तये।

આ વ્યાપક ભાવ, ભૂમાથી મોટું કોઈ સુખ નથી એવો ઐશ્વર્યબોધ અને એને લાયક વાસ્તવ વાસ્તે રચના અને સંઘર્ષની દૃષ્ટિએ મને ‘હિંદ સ્વરાજ’માં એક સમાધાન લાધ્યું. અક્ષરશઃ એમ નહીં પણ, દિશાસૂચનની રીતે, કમ્પેરિંગ નોટ્‌સની રીતે અને સાથે જ નિરક્ષીરવિવેક ને નીરમ રવીન્દ્રસંપર્ક.

રવીન્દ્રનાથનું જે ચિંતન હતું, ખાસ કરીને રાષ્ટ્રવાદની ચર્ચા, ‘ગોરા’ અને ‘ઘરેબાહિરે’ આ બધું વાંચવાવિચારવાનું બન્યું એટલે રાષ્ટ્રને નામે એક સહજવત્સલ સંસ્પર્શ, કોઈક ક્ષણે રાષ્ટ્રવાદની મૂઠ થઈને જે વાગી શકે છે – હાલનાં વર્ષોનો તો જે સત્તાવાર જેવો વિમર્શ છે – એમાંથી ઊગરવાની સવલત પણ સદ્‌ભાગ્યે મળી રહી.

બે પોતપોતાની તરેહના વિલક્ષણ ગાંધીજન, કાલેલકર ને કૃપાલાણી, એમના થકી ગુજરાત રવીન્દ્રપરિચયે રળિયાત છે. જો કે, ત્રિદીપ સુહૃદે હજુ હમણાનાં વરસોમાં રવીન્દ્રનાથનાં રાષ્ટ્રવાદ વિષયક વ્યાખ્યાનો ગુજરાતીમાં ઉતાર્યાં ત્યારે હાઇકુ પ્રસ્તાવનામાં મહેણું મારવાની એક-બે લીટીની તક જરૂર ઝડપી છે કે ગુજરાતે ગુરુદેવનું બધું ગુજરાતીમાં ઉતાર્યું છે, સિવાય કે આ વ્યાખ્યાનો ! પણ એક વાત કહું, કાકાસાહેબની ? ગાંધીના માણસ હોવું એ કેવી મોટી વાત છે – ગુરુદેવે એક વાર બાપુને કહ્યું કે તમે અમારા દત્તુબાબુને (દત્તાત્રેય બાલકૃષ્ણ કાલેલકરને) લઈ ગયા પછી પાછા આપવાનું નામ જ નથી લેતા. વારુ, આ કાકા, ઉમાશંકરે જેમને ગભરુ ઝરણામાં સિંધુરટણા જગવનાર તરીકે ઓળખાવ્યા છે, એમણે એક લેખ કરેલો, સ્વદેશી વિશે. એ વાંચીને રોમાં રોલાંએ ટિપ્પણી કરી કે ગાંધીના માણસો એમના કરતાં વધારે ડાહ્યા થવાનું કરે છે. રૉલાંની ને કાલેલકરની વાત આ હું જરા મારી ભાષામાં ગબડાવું છું. કાકાસાહેબે રોલાંને પુરાવાસર લખીને સમજાવ્યું કે આ ગાંધીની જ વાત છે. રોલાંને તે ગ્રાહ્ય લાગ્યું અને એમણે ક્ષમા માગતો પત્ર લખ્યો. પણ કાકાસાહેબે જીવતેજીવત તે પ્રગટ ન કીધો, એમ ઉમાશંકરે લખ્યું છે. મૂળ વાત આપણે રાષ્ટ્રવાદ, ગાંધી અને રવીન્દ્રની ચર્ચા કરતા હતા એમાંથી નીકળી હતી. રોલાંએ સૂચવેલું કે તમારે રવીન્દ્રનાથના વિચારો લક્ષમાં લેવા જોઈએ. કાકાસાહેબે રોલાંને લખ્યું (ભાઈ ત્રિદીપ) – અમે વિદ્યાપીઠમાં એ પાઠ્યપુસ્તક તરીકે ભણાવીએ છીએ.

તો, આ જે સ્પિરિટ હતો તેના અનુસંધાનમાં હું મને જોઉં છું. તેમ કરતાં જય પ્રકાશના આંદોલનમાં જોડાવાનું થયું તો કૃપાલાણીને લાંબો સમય સેવવાનું પણ બન્યું. ઐશ્વર્યની આ સિવાયની કોઈ વ્યાખ્યા હોય તો હું જાણતો નથી. એક વાત કરું, કૃપાલાણી દાદાની. એક વાર અમે સાથે કંઈક વાંચતા હતા ને વાત નીકળી હશે. દાદા કહે, મને સમજાતું નથી કે અમને ‘પોલિટિકલ સફરર’ (રાજકીય રીતે જેમને વેઠવું પડ્યુ હોય એવા) કેમ કહે છે. We enjoyed it. કૉલ સાંભળી લડતમાં કૂદી પડ્યા વિના રહેવાયું નહીં. જેલમાં ગયા ને જીવનનો આનંદ લૂંટ્યો, કેમ કોઈ એ સમજતું નથી ? દાદાએ ૧૯૭૬માં હું વડોદરા જેલમાં હતો, ત્યારે મને પત્ર લખેલો, પોતાના હસ્તાક્ષરમાં – સત્યાસીમે વરસે. બહુ સરસ લખ્યું હતું એમણે. પહેલાં જ વાક્યોમાં બિલકુલ પર્સનલ ટચ : હું જાણું છું, જેલમાં બહારના સંપર્ક માટે લોક કેટલું તરસે છે. પણ લખતાં વાર થઈ, અંગત પત્રની ટેવ છૂટી ગઈ છે. કેમ કે મારા અને સુચેતાના મિત્રો સહિયારા હતા, એ અમારાં બેઉ વતી પત્ર લખતી. પણ આગળ ચાલતાં એ મોટા ફલક પર જતા રહ્યા કે તમે મિત્રો જેલમાં છો. પણ ખરી વાત એ છે કે તું નાની જેલમાં છે, અને હું મોટી જેલમાં, એટલે આપણે એક જ કંપનીમાં છીએ અને સોબતમાં રસ્તો મોજથી કપાશે. મૂળ અંગ્રેજીમાં લખાયેલું એ અન્તર્દેશીય તો બકુલભાઈ (ત્રિપાઠી) લઈ ગયા, વિજયા મહેતા કટોકટીના પત્રો સંપાદિત કરતાં હતાં, એમને માટે. આ તો માત્ર સ્મૃતિ પરથી સાર કહું છું. પણ વાત હું જીવનના આનંદની કરતો હતો. જય પ્રકાશ બિહારના કારમા દુર્ભિક્ષમાં કામ કરતા હતા. વચ્ચે-વચ્ચે ધક્કા મારવા પડે એવી એક ચાલચલાઉ કારમાં, ગામોગામ, ઠામોઠામ રૂબરૂ તપાસને ધોરણ રાહત જોગવવા સારુ દેખીતું કષ્ટ લઈને કોશિશ કરતા હતા. કુમાર પ્રશાન્ત કહે કે એ દિવસોમાં એક વાર જેપીને ગણગણતા જોઈને મેં પૂછ્યું, શું ગાવ છો. જેપીએ જવાબમાં ટાંકેલી પંક્તિ હતી કે મસ્તી કા આલમ સાથ ચલા.

જે વિચારો અને પ્રવૃત્તિઓમાં હું ઉત્તરોત્તર ઠરતો ગયો, મારા ગ્રૅજ્યુએશનની વાત તો કરી, બીજનિક્ષેપનો વિચાર કરતાં પાછળ ફરીને જોઉં છું તો ૧૯૫૫ના સાબરમતી આશ્રમની એ વિચારશિબિરનું સ્મરણ થાય છે, જેમાં દાદા ધર્માધિકારીનાં સળંગ વ્યાખ્યાનો થયાં હતાં. શ્રોતાઓમાં પંડિત સુખલાલજી, ઉમાશંકર જોશી, મનુભાઈ પંચોળી, વજુભાઈ શાહ, નારાયણ દેસાઈ, પ્રબોધ ચોકસી સહિતની એક આખી નક્ષત્રમાળા હતી. પંડિતજીએ પાછળથી એક વાર કહેલું કે જેના શ્રવણે કરીને આપણે શ્રાવક થઈએ એવાં વ્યાખ્યાનો એ હતાં. શાસન અને સમાજના સંદર્ભે નવવિધાનની ચર્ચા કરતાં, ક્રાન્તિ-આરોહણલક્ષી વ્યાખ્યાનો એ હતાં. દાદાએ જે મુખડો બાંધ્યો હતો, એ આ લખતી વખતે કાનમાં ગુંજે છે. એમણે બે ઉપનિષદ્‌-વચનો સંભારીને સહજીવનની માનવમથામણ વિષયક વિવિધ અભિગમોની ચર્ચામાં જવું પસંદ કર્યું હતું. પહેલું વચન હતું કે एकाकी न रमते, એકલા ગોઠતું નથી. અને બીજું વચન હતું કે द्वितीयात्‌ भयम्‌, જ્યાં બીજું જણ ફૂટી નીકળે ત્યાં કમઠાણ, કમબખ્તી ! (સાર્ત્રબાવા કહેશે કે આ ‘અધર’ તે ‘હે’લ’ છે.) તો, સાથે રહેવાની, સહવાસ – સહવિકાસની મનુષ્યજાતિની મથામણ, પારસ્પર્યની કોશિશ, એ માટે સંસ્થાબાંધણી, એમાં વળી વિચારધારાની રમઝટ એવી એક સમગ્ર ચર્ચા આવતી કાલને અનુલક્ષીને એમાં હતી. માનવસભ્યતા સમસ્તનો મોટો ફલક હતો. બ્રિટિશ તંત્રી અને રાજપુરુષ રિચર્ડ ક્રૉસમેનની ‘ગર્વમેન્ટ ઍન્ડ ગવર્ન્ડ’ જેમ વિવિધ રાજકીય વિચારો અને સંસ્થાઓની નાગરિક પ્રવેશિકા જેવો સીમિત નહીં. એકલા ગોઠે નહીં અને બેકલા, અનેકલા અરસપરસ જામે નહીં. તો, આ જે પારસ્પર્ય, એ માટે તમને કેવું શાસન જોઈએ, કેવો સમાજ જોઈએ. દર્શકે, જૂનાં ભજનો નગદનાણું છે એમ કહીને મજાનો દાખલો આપ્યો છે. ગંગાસતીએ પુત્રવધૂ (છેલ્લા સંશોધન પ્રમાણે વડારણ) પાનબાઈને કહ્યું કે રમવાને આવો મેદાનમાં, તમને બતાવું નવલા દેશ. અને આ ‘નવલ’ની વ્યાખ્યા ? તો કહે, – નહીં વરણ, નહીં વેશ. અધ્યાત્મની વાત નથી આ. દિલીપ ચિત્રેના તુકારામ કહે તેમ યાંચી દેહી યાંચી ડોળં.

તમે કેમ વિખૂટા – એલિયેનેટેડ અનુભવો છો તમને ? પારસ્પર્ય, મનુષ્ય ને મનુષ્ય, પ્રકૃતિ, મનુષ્ય ને શાસન, સૌને કેમ અનુભવાતું નથી? માર્ક્સના આખા ઇઝમમાં તો હું નથી જતો. પણ જેને માર્ક્સવાદપૂર્વ માર્ક્સ કહેવાય છે, ૧૮૪૪ની હસ્તપ્રતોએ ખ્યાત, એનો ધક્કો – એની ચાલના હતી તો આ જ મુદ્દે, એટલે કે એલિયેનેશનના મુદ્દે. ગાંધી તો ક્રિયાના માણસ. એમણે કહ્યું કે આપણે જ્યારે કામ સાથે, હેતુ સાથે જોડાઈએ છીએ ત્યારે વિખૂટાપણું અનુભવાતું નથી. રવીન્દ્રનાથ કહેશે કે યુક્ત થવું તે મુક્ત થવું છે. ‘એકાકી ન રમતે’ અને ‘દ્વિતીયાત્‌ ભયં’ એ ઉખાણું છોડાવવાનો જનપથ ને રાજપથ યુક્તતાગર્ભ મુક્તિનો ને મુક્તિગર્ભા યુક્તતાનો સ્તો છે.

યુક્તતા-મુક્તતાની આ સર્જનરમણામાં મનુષ્યજાતિએ, કહો કે મનુષ્યસમાજે, નિપજાવેલી સંસ્થાઓ ધર્મ, મિલકત અને રાજ્યની છે. ત્રણેયે મનુષ્યના સંગોપન-સંવર્ધનમાં ખાસી ભૂમિકા ભજવી છે. અને હા, એમણે આપણને પજવ્યાં નથી એવું પણ નથી. ‘શૅટર્ડ ફ્રૅગમેન્ટ્‌સ ઑફ માઇ સૉંગ’ને ‘ફાઈનર મેલડી’માં ઢાળવામાં એ સહાયક નીવડેલ છે, તો ગતિરોધક પણ નીવડેલ છે. ધર્મ જ તમે જુઓને, માર્ક્સ કહેશે, એ તો દલિતદમિતનો ઉનો ઉનો નિસાસો (‘સાઇ ઑફ ધ ઑપ્રેસ્ડ ક્રીચર’) છે, હૃદયહીન વિશ્વનું એ હૃદય છે. પણ, પરિણમે છે શેમાં – લોકોને ઘેનગાફેલ રાખતા અફીણમાં, માર્ક્સે કહ્યું, ‘ઓપિયમ ઑફ ધ પીપલ.’

મુદ્દે ધર્મ, મિલકત અને રાજ્ય આ ત્રણે એવા ધણી છે, શું કહું એમને વિશે, ભાંગવાડી લિંગ્વા ફ્રાન્કામાં કહું તો ત્રણે ધણીઓને ધાકમાં રાખવાના છે. ક્યારેક, કોઈ તબક્કે એમણે આપણી સુવિધા સાચવી વિકાસની આસાએશ અને મુક્તિનો અહેસાસ આપ્યો હશે. પણ મજલ લાંબી છે અને હર માંચી મુકામે છોડાવવા જોગ જરાજીર્ણ કે નવા અવરોધો અપરંપાર છે.

નમૂના દાખલ, ધર્મની જ વાત કરું તો હમણેના મહિનાઓમાં બહુ ગાજેલ વસ્તુ ‘મહાત્માની પાછળના મહાત્મા’ છે. તખતાલાયકી અને અભિનયપટુતાએ શોભતું આ નાટક તમને મોહી પણ લે. અને વાત પણ સાચી કે ગાંધીજીવનના એક નિર્ણાયક તબક્કામાં કવિ રાયચંદભાઈ (ભક્તોના શ્રીમદ્‌ રાજચંદ્ર)ની ખાસી કુમક પણ રહી છે. આત્મકથામાં એનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ પણ છે. પણ દુનિયા જે મહાત્માને ઓળખે છે એ તો, એક રીતે, ‘પાછળના મહાત્મા’ની વંડી લાંઘી ગયેલા હોઈ ઓળખે છે.

૧૮૯૩-૯૪ એ જે ગાંધીના જીવનનો ગાળો છે એ ધર્મખોજનો છે, પણ તે નરીનકરી ધર્મખોજનો નથી. અથવા તો, એ ધર્મખોજ તમે જેને પરંપરાગત કહો એવી પણ નથી. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ‘કોમ’ને, સૌ હિંદીજનોને બ્રિટિશ નાગરિકને નાતે રક્ષણ અને અધિકાર મળે એ માટેની સંઘર્ષમથામણનો એ ગાળો છે. અને એમાં વાંચવાનું બને છે તૉલ્સ્તોયકૃત ‘કિંગ્ડમ ઑફ ગૉડ ઈઝ વિધિન યુ’ (વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે) અને ઉજાસ ઉજાસ થઈ જાય છે. પોતાને જે દેખાતા જેવું હશે એનો જાણે કે પોહ ફાટે છે. તોલ્સ્તોયનું ખ્રિસ્તમતનું અર્થઘટન એક પ્રેમધર્મ તરીકેનું છે. દુર્ભિક્ષમાં કામ કરવા ગયા છે, પ્રેમના પ્રત્યક્ષ અમલની લહેમાં. પણ ત્યાં શું જુએ છે ? દુષ્કાળગ્રસ્ત સૌ ખ્રિસ્તીઓ, ને ભરદુર્ભિક્ષે એમનું શોષણ કરનારા શાહુકારોયે ખ્રિસ્તી – રે, રાજા (ઝાર) પણ ખ્રિસ્તી, ને શાહુકારોનું ને એનું મેળાપીપણું : આ પ્રત્યક્ષ કાર્યધક્કો પ્રેમધર્મના મુમુક્ષુ યાત્રીને, તોલ્સ્તોયને, એવો વિચારધક્કો, દિલોદિમાગી ધક્કો આપે છે કે એમને સારુ રાજ્યની વિવેચના (critique) દુર્નિવાર બની રહે છે. અને એ સ્તો પ્રેમધર્મી ગાંધીને દક્ષિણ આફ્રિકી મથામણમાં, એક રીતે તાળો મેળવી આપતો ઉજાસ છે. તો, ધર્મખોજ રાજ્ય, સમાજ, અર્થસત્તા અને ખુદ ધર્મસંસ્થા પરત્વે આલોચનાવિવેક જગવે અને સક્રિય નાગરિકતારૂપે પ્રગટ થવા કરે એ તોલ્સ્તોયવિચાર અને ગાંધીજીવનનો વિશેષ છે. ધર્મ, મિલકત અને રાજ્ય પરત્વે આ જે આલોચનાવિવેક અને એ વિચારવિવેકનું સક્રિય નાગરિકતા સાથેનું જે સંધાન એને હું ‘એકાકી ન રમતે’ અને ‘દ્વિતીયાત્‌  ભયમ્‌’ના વારણ અને ઉત્તર તરીકે જોઉં છું.

ધર્મખોજે પ્રગટાવેલી અને ધર્મતત્ત્વે ઉંજાયેલી આ જે સક્રિય નાગરિકતા, એ ક્યાં ક્યાં ને કેવી રીતે પ્રગટ થવા કરતી હશે, ન જાને ! નાનો હતો અને સાંભળ્યું કે ગાંધીજી રાજાના દરબારમાં – રાજાની પાર્ટીમાં – ઠેઠ હિંદી ઢબે, એમની હંમેશની (મીની ધોતીશુદા) ઢબે પેશ આવ્યા ત્યારે ચિત્ત ગર્વથી ઉભરાઈ ગયું હતું. એક તરેહનો રાષ્ટ્રવાદી જોસ્સો અનુભવ્યો હતો કે જુઓ રાજા જેવા રાજાને કેવું બતાવી દીધું. સમજણો થયો, ઇચ્છું કે હજુ એ પ્રક્રિયા ચાલુ હોય, ત્યારે મેં જોયું કે આ પોષાકની ચાલના રાજાને બતાવી દેવાની નથી, પણ દેશના જનસાધારણના સુખદુઃખના સહભાગી તાદાત્મ્યની છે. એમાં દર્પ નથી, જનસામાન્ય સાથેના તાદાત્મ્યની સ્વદેશવત્સલ ભૂમિકા એની પૂંઠે છે. રાષ્ટ્રવાદનો આપણો વિમર્શ આખો બદલાઈ જાય એવી વાત આ તો છે. જનસામાન્ય જોડે એ યુક્ત થયા તે સાથે મુક્ત થયા, રાષ્ટ્રપિતા હશે પણ રાષ્ટ્રવાદી ન થયા.

રાજ્યશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે, પહેલા વરસમાં નાગરિકશાસ્ત્રથી માંડીને છેલ્લા વરસમાં ભારતીય રાજકીય વિચાર ભણાવવા દરમિયાન વર્ગમાં જે વાતો કરવાની થઈ, નવનિર્માણ વાંસોવાંસ ગાંધી શાન્તિ પ્રતિષ્ઠાન કેન્દ્રમાં ગુજરાતના રાજકીય વૈચારિક ઘડતરના તેમ રાજકીય ચિંતનના જે અવિધિસરના વાર્તાલાપો ચાલ્યા – કૉલેજમાં વ્યાખ્યાનો દરમિયાન એ ‘ગાળાની કેટલીક ફિલ્મો વિશે વાત કરવાની બની, ‘સાઉન્ડ ઑફ મ્યુઝિક,’ ‘ઝિવાગો’, ‘માઈ ફેર લેડી’, આજે મને લાગે છે, કોઈને કોઈ રીતે એ વંડીઠેક મહાત્માનાં વાર્તિક હતાં.

હમણાં જે ધણી ગણાવ્યા એમને ધાકમાં રાખવાની પ્રવૃત્તિઓ – પછી તે લોકઆંદોલન હોય, લોકસમિતિ કે પિ.યુ.સિ.એલ. હોય અગર સેક્યુલર લોકશાહી આંદોલન (એમ.એસ.ડી.) – જે વિચારમાંથી આવેલ છે એ પણ સ્ફુટ કર્યા વિના આપણાં કામોમાં નકરા જોશે નહીં અટકતાં ઉલ્લાસ જામવાનો નથી. નસીબદાર હતી આગલી પેઢીઓ, એમની વચ્ચે આચાર્ય જાવડેકરથી માંડી દાદા ધર્માધિકારી સહિતની નક્ષત્રમાળા હતી. જે વિચારો મને સ્પર્શતા ગયા, સમજાતા ગયા, પાકતા ગયા, એમનું શોધન ને સમશોધન થતું ગયું તે મેં ‘તૉલ્સ્તોયથી ગાંધી’, ‘સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ તમામ, એક માનવી જ કાં ગુલામ’, ‘ત્યાં દૂરથી મંગલ શબ્દ આવતો’ – ‘સ્વર્ગમાં બાકી કશી યારો જો નવજવાં’ આદિ વ્યાખ્યાનશ્રેણીઓ મારફતે સૌ સમક્ષ મૂકવાની કિંચિત કોશિશ કરી છે. હવે પછી ‘ભારતવર્ષની સ્વરાજસાધના’માં એ દોર નવેસર, જુદેસર પણ આગળ ચાલશે એવો ખયાલ છે.

મિત્રોએ આ અવસર ઊભો કર્યો, મને આરોપીના પાંજરામાં ખડો કર્યો – જે જરૂરી હતું, છે અને રહેશે – દિલની વાતોને હિસાબે અને પ્રેમની છાલકે, એ મને ઘણું ગમ્યું. તમે મને આ પ્રીતિ રાશિ અણચિંતવ્યો આપ્યો – અને એ મારે માટે જ છે એમ સ્પષ્ટ સાગ્રહ કહ્યું એ માટે હું હૃદયથી ઋણી છું. પણ ભાઈ, હાલ તેનાથી યુક્ત હું તમને બીજું શું કહું, સિવાય કે યુક્તતા અને મુક્તિનો મારો પોતાનો લય છે.

ધન્યવાદ.

શબ્દાંકન : રીતિ શાહ

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 10-12

ઋગ્વેદના પ્રથમ ઋષિ મધુછંદાને ગુરુમંત્ર મળ્યો  'चर'  (ચાલતા રહો). કાકાસાહેબની જેમ જ કે.કા. શાસ્ત્રીએ પણ આ ગુરુમંત્રને પોતાનો જીવનમંત્ર બનાવ્યો. એક પ્રવાસલેખકની લાક્ષણિકતાને કાકા સાહેબના શબ્દોમાં જોઈએ તો – 'જ્યાં સુધી જઈ શકીશ ત્યાં સુધી ચાલતો જઈશ. જવું, ચાલવું, નવી નવી અનુભૂતિઓ પ્રાપ્ત કરવી એટલું જ હું જાણું છું. છે ….' (હિમાલયનો પ્રવાસ).

તો વળી, ઉમાશંકર જોશી આ વાતને આ શબ્દોમાં અભિવ્યક્તિ આપે છે.

                  ''ભોમિયા વિના મારે ભમવા'તા ડુંગરા
                  જંગલની કુંજ કુંજ જોવી હતી …." (સમગ્ર કવિતા)

કાકાસાહેબના મતે કેળવણી એટલે  ‘… માત્ર ભણતર નહિ, ઘડતર પણ ખરું, કેળવણી એટલે જીવન માટેની સાધના'. માણસનું સાચું ઘડતર વર્ગની ચાર દિવાલોમાં થાય છે, તેના કરતાં ચાર દિવાલોની બહાર પ્રકૃતિની ગોદમાં વધુ થાય છે. કદાચ આ કારણે જ કાકાસાહેબે પ્રકૃતિને ખોળે અલગારી રખડપટ્ટી આદરી હશે.

આ અભ્યાસલેખમાં જે ગ્રંથ વિષે વાત કરવામાં આવી છે, તેના લેખક કેશવરામ કાશીરામ શાસ્ત્રી (બાંભણિયા) જુદી માટીના માનવી છે. પ્રવાસને તેમણે હેતુલક્ષીપ્રવૃત્તિ બનાવી છે. તેમના પ્રવાસો પાછળ કોઈ ચોક્કસ હેતુ રહેલો છે. – 'પ્રવાસ જેવી કોઈ હાલતી ચાલતી વિદ્યાપીઠ નથી. ઘરનો ઉંબરો છોડવો એનો અર્થ એ થયો કે પરિચિત વાતાવરણ છોડીને અપરિચિત વિશ્વમાં પહોંચવું. નવા ચહેરા, નવી ભાષા, નવો પ્રદેશ … આ બધાનો સ્થૂળથી માંડીને સૂક્ષ્મસ્તર  પર અનુભવ પામવો. પ્રવાસ માટે બાળકની મુગ્ધતા અને ઠરેલ માણસની પરિપક્વતા હોવી જોઈએ. બાહ્ય અવલોકન અને આંતર નિરીક્ષણનો એક સંવાદ રચાતો હોય છે.’ (ઝલક – ૧૭ ) શાસ્ત્રીજીમાં આ તમામ લક્ષણો મોજુદ હતા. શાસ્ત્રીજીના આ પ્રવાસ વર્ણનો જોયા પછી એમ કહી શકાય કે ખરેખર એક સારસ્વતના પ્રવાસો કેટકેટલું આપી જાય છે.

'સારસ્વત પ્રવાસો' કે.કા. શાસ્ત્રીના પ્રવાસવર્ણનોનું આ પુસ્તક ડૉ. કૃષ્ણકાન્ત કડકિયા ટ્રસ્ટ દ્વારા પ્રથમ વાર ૧૯૯૯ અને બીજી વાર ૨૦૦૭માં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં શાસ્ત્રીજીએ કરેલા તેર (૧૩) પ્રવાસોનું વર્ણન છે. આ  પ્રવાસ વર્ણનો ભાષા, ઇતિહાસ અને પુરાતત્ત્વ જેવા એમના રસના વિષયના અભ્યાસને કારણે થયેલા છે. આ ગ્રંથનું પ્રથમ, દ્વિતીય અને તેરમું પ્રવાસ વર્ણન અમેરિકાના પ્રવાસ અંગે છે. જ્યારે ત્રીજું અને ચોથું પ્રકરણ જેસલમેર અંગેના છે. પાંચમું વર્ણન ઓરિસ્સા વિષે અને છઠ્ઠા  અને આઠમાં  લેખમાં પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્ર અને બેટ દ્વારકાના શાસ્ત્રીજીએ કરેલા પ્રવાસનું વર્ણન મળે છે. સાત, અગિયાર અને બાર પ્રકરણ કચ્છ વિશેના છે. નવમું વર્ણન ગુજરાત વિષે અને દસમું પ્રવાસ વર્ણન નગર રચના સંદર્ભે, ગાંધીનગર વિષે છે.

કે.કા. શાસ્ત્રીએ ૧૯૮૨, ૧૯૮૫ અને ૧૯૯૫ એમ ત્રણવાર અમેરિકાનો પ્રવાસ કર્યો. આ પ્રવાસો એમણે કોઈ ને કોઈ ચોક્કસ હેતુસર કર્યા છે. આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખતાં કૃષ્ણકાન્ત કડકિયા, કાકાસાહેબનો સંદર્ભ આપી, નોંધે છે કે – 'કાકાસાહેબ રખડું અને કુદરતઘેલા હતા તથા તેમણે શ્રોતાઓને કલ્પના દ્વારા રખડાવવાનું કામ કર્યું હતું, પણ તે અર્થમાં શાસ્ત્રીજીના પ્રવાસો થયા નથી જ, એમનો હેતુ તો … સંસ્કૃતિ-સભ્યતા-ભાષા-હસ્તપ્રતો કે તત્ત્વજ્ઞાન વગેરે વિશે માહિતી મેળવવા અંગેનો છે.' (પૃ. ૮) કૌટુંબિક કારણોસર કરેલા આ પ્રવાસોમાં પણ શાસ્ત્રીજીમાં બેઠેલો અભ્યાસી સંશોધક બહાર તરી આવે છે. શાસ્ત્રીજી કવિ અને નાટ્યકાર પણ છે. જે એમની આ વર્ણનોની શૈલીએ પુરવાર કર્યું છે. પત્ર અને રોજનીશીની શૈલીમાં લખાયેલા આ પ્રવાસનિબંધોમાં સ્થળ, સમય અને તારીખ-વારનું ચોક્કસ ધ્યાન રાખવામાં એમની ઝીણું કાંતવાની વૃત્તિ દેખાય છે. શાસ્ત્રીજીની એ વિશેષતા રહી છે કે, દેશ હોય કે વિદેશ, સ્થાનિક કોઈ વ્યક્તિને તેઓ સાથે રાખે છે, જેથી સ્થાનિક વિગતો, ઇતિહાસ વિશે વિશ્વસનીય માહિતી મેળવી શકાય.

અમેરિકામાં રહેતા પોતાના સંતાનોના આગ્રહને વશ થઇ ખેડેલા અમેરિકાના પ્રવાસની પૂર્વતૈયારી, હેતુ અને સલાહ સૂચનો તેમ જ માર્ગદર્શક માહિતીની નોંધ આપી તેઓ પ્રથમ પ્રવાસનું વર્ણન શરૂ કરે છે. પાસપોર્ટ -વિઝા અને એરપોર્ટની વિધિ પતાવી વિમાનમાં સ્થાન ગ્રહણ કર્યા પછી સહરાના રણ અને આલ્પ્સ પર્વતમાળાનું સુંદર વર્ણન આપ્યું છે. – 'હિમના તો દર્શન મેલી ચાદર જેવા હતા, પરંતુ ઉપરનાં સફેદ વાદળોએ આલ્પ્સ દર્શનને નયનરમ્ય બનાવ્યું’. ઇંગ્લિશ ચેનલ પસાર કરી લંડન પહોચે છે. અમેરિકાના આ પ્રવાસ દરમ્યાન વચ્ચે આવતા લંડનમાં પણ એકાદ સપ્તાહ રોકાવાનું તેમણે નક્કી કર્યું. ડાયરી લખતા હોય એમ લેખકે સ્થળ અને સમયનો ચોકસાઈપૂર્વક ખ્યાલ રાખ્યો છે. તૈયારી પણ પૂરી કરી. લંડનમાં બ્રિટિશ મ્યુઝિયમ, ઇન્ડિયા ઓફિસ લાયબ્રેરી, ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી લાયબ્રેરી જ્યાં ભાગવતની હસ્તપ્રતો છે, તેના કાર્ડ પણ પહેલેથી મેળવી રાખ્યા હતા. કેમ કે અહીં તેમનો હેતુ ભાગવત પુરાણની સમીક્ષિત વાચના કરવાનો હતો. સાથે સાથે સમય મળતાં જ તેઓ ટેમ્સ નદી, વેસ્ટ મિનસ્ટર બ્રીજ, બંકિગહામ પેલેસ, પાર્લામેન્ટ હાઉસ, ટ્રફાલ્ગર સ્ક્વેર અને બીજા હિંદુ ધર્મસ્થળોની સાથે અનેક સ્થળોની મુલાકાત લે છે. લંડનની પોલીસથી પ્રભાવિત થઇ એમના  વિશે રસિક ઝવેરીની જેમ જ વિશેષ નોંધ લે છે.

લંડન છોડ્યા પછી ૩૦ જૂન ૧૯૮૨ની મધ્યરાત્રીએ અમેરિકા પહોંચ્યા. અહીં આવવાનો હેતુ સ્પષ્ટ કરતાં તેઓશ્રી કહે છે. – 'લોસ એન્જલસમાં મળનાર વિશ્વ હિંદુ પરિષદના નવમા અધિવેશનમાં મારે ' Lord Krishna – Poorna Purushottam' એ નિબંધ  વાંચવાનો હતો'. સંતાનો અને સ્નેહીઓના સ્વાગત સાથે રાત્રે ૧૨:૩૦ વાગ્યે  સેન્ટ લૂઇસ ઘરે પહોંચ્યા. અહીં જીવનમાં પ્રથમવાર મધ્યરાત્રી પછી ભોજન કર્યાની વાત નોંધે છે. પરિષદના કાર્યક્રમની અને વ્યાખ્યાનો તથા ઠરાવોની વિગતે માહિતી આપ્યા પછી પ્રશાંત મહાસાગરના દર્શનનું વર્ણન તેમણે કૈક આ રીતે આપ્યું છે. – 'પશ્ચિમ દિશામાં પથરાયેલા વિશાળ મહાસાગરના દર્શન એ મારા જીવનની ધન્ય પળ હતી'. કેલિફોર્નિયા વિશે તેઓ નોંધે છે. -'USAના અન્ય ભૂ ભાગોની સરખામણીએ કેલિફોર્નિયાનો ભૂ ભાગ પ્રમાણમાં સૂકો છે. બેશક ડુંગરાઓ અને ખીણો ઓછા તો નથી, પણ વનસ્પતિ ખૂબ ઓછી; સમુદ્ર કિનારા ઉપર નાળિયેરી જેવાં વૃક્ષો દેખાતાં હતાં'.

વિઝાની તકલીફને કારણે નાયગ્રા ધોધના દર્શન તેમણે USની હદમાંથી જ કર્યા. કુદરતની કરામતનું વર્ણન તેમણે આ રીતે કર્યું છે. – '…. પાણીનો અસાધારણ વેગ એના રમ્ય નાદથી કર્કશ લાગવાને બદલે કર્ણમધુર લાગે છે.' ધોધને નજીકથી જોવાની ઈચ્છા હોવાથી પાસ કઢાવી રબરનાં કપડાં પહેરી ભૂગર્ભ માર્ગે ધોધ પાસે ઊભા કરેલા મંચ પરથી ૨૦૦ ફૂટ ઉપરથી પડતા ધોધના દર્શન કર્યા. આ ઉપરાંત શિકાગો અને પીટસબર્ગની મુલાકાત પણ કરી. શાસ્ત્રીજીનો પ્રકૃતિ પ્રેમ આ વર્ણનોમાં ઝળકી ઊઠે છે. પરંતુ આ પરિવ્રાજક તો શોધક અને સંશોધક છે. એટલે એમનો આત્મા તો સતત કશાંક નવાં જ્ઞાનની શોધમાં રહેતો હોય છે. પુત્રના ઘરની નાનકડી લાયબ્રેરીમાં નજર ફેરવતાં 'એન્સાયક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા, બ્રિટાનિકા જુનિયર એન્સાયક્લોપીડિયા,  બ્રિટાનિકા ઈયર બુક – સાયન્સ એન્ડ ફ્યુચર' જેવા ગ્રંથો અને મેગેઝિનો  હાથમાં આવતાં જ વિદ્યોપાસક વિદ્વાન એમાં જકડાઈ ગયા. એક અભ્યાસીની નજરથી એન્સાયક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકાને ફેંદતા માયાસંસ્કૃતિ અને રેડ-ઇન્ડિયન્સ વિશે એન્થ્રોપોલોજી અને આર્કિયોલોજીને લગતી નોંધ કરી લીધી.

આ બધા પાછળ એમનો ઉદ્દેશ અમેરિકન રેડઇન્ડિયન્સની સંસ્કૃતિ – સભ્યતા વિશે અભ્યાસ કરવાનો હતો. માયા – આઝુતેક – નાવાહો – ઇન્કા જેવી નષ્ટ થઇ ચુકેલી ઉન્નત સભ્યતા વિષે અભ્યાસ કરી એક માહિતીસભર અભ્યાસગ્રંથ – 'અમેરિકાના આદિમ વસાહતીઓ' આપ્યો. પુસ્તક પ્રત્યેનો એમનો પ્રેમ એમને અમેરિકાના પુસ્તકોની દુનિયામાં ખેંચી જાય છે. અહીંના   અગત્યના સ્થળોમાં મેરામેક નદીને કાંઠે આવેલી 'મેરામેક કેવર્ન' નામે જાણીતી કુદરતી ગુફા જોઈ, ગુફાનો ઇતિહાસ વર્ણવી ભૂસ્તરશાસ્ત્ર પ્રમાણે આ ગુફા ૩,૩૦,૦૦૦ વર્ષ જૂની હોવાનું તેમણે નોંધ્યું છે. વેસ્ટ વર્જીનિયામાં 'ન્યુ વૃંદાવન' તરીકે જાણીતું પ્રભુપાદજીનું રમ્ય મંદિર અને નજીકમાં આવેલ 'ગ્રેવ ક્રિક માઉન્ટ’ – મરેલાને દાટવાનો ટીંબો જોયો. અહીં ઈ.સ. પૂર્વે ૧૦૦૦ આસપાસ 'આદના' નામની અમેરિકન ઇન્ડિયન્સની એક જાત વસવાટ કરતી હતી. ૯મી ઓગસ્ટે વોશિંગ્ટન ડાઉન ટાઉનમાં 'National Museum of Natural History  & man' જોયું. આ ઉપરાંત સ્પેસ મ્યુઝિયમની મુલાકાત પણ લીધી. ૧૩ ઓગસ્ટે ૧૯૮૨ના રોજ 'લીબર્ટી ટાપુ' પર સ્મારક જોવા ગયા .લિફ્ટમાં ૬ માળ ચઢી હડસન નદી અને ન્યુયોર્કનું દર્શન કર્યાની નોંધ પણ અહીં છે. મહાનદી મિસિસિપી અને એની ભેખડો વર્ટીકલ આકારની વિશેષ નોંધ લેતાં એક જિજ્ઞાસુ પ્રવાસી તરીકે શાસ્ત્રીજીની છબી ઉપસે છે. અમેરિકાના આ પ્રવાસમાં પુસ્તકો અને પુસ્તકાલયો પ્રત્યેનો એમનો અપાર પ્રેમ એમને સારસ્વત સાબિત કરે છે. સમાજ સંસ્કૃતિ અને કુટુંબીજનોનું તથા વસ્ત્ર પરિધાનમાં ભારતીયતા જાળવવા બાબતે સતત ધ્યાન રાખતા લેખક સંસ્કૃતિ ચિંતક હોવાનો અહેસાસ કરાવે છે.

અમેરિકા વિશે પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપતાં તેઓ કહે છે કે,  'એ દેશમાં sexની કોઈને સૂગ નથી'. દારૂ બાબતે તેઓ નોંધે છે કે દારૂ પીવો સર્વ સામાન્ય વાત છે. પણ દારૂ પી મોટર ચલાવનારાઓ માટે કાયદો ખૂબ સખત છે. અહીંની આવકારદાયક વસ્તુ બિનસાંપ્રદાયિકતા છે. જેનાથી શાસ્ત્રીજી ખૂબ પ્રભાવિત થયા.

અમેરિકા વિશે બીજો લેખ – 'અમેરિકામાં આદિમ વસાહતીઓનો પ્રવેશ' છે. ક્રિસ્ટોફર કોલંબસથી લઈને અનેક પાદરીઓ અને સાહસિકોએ આ પ્રદેશ સર કરવાના પ્રયત્નો કર્યા, એની વિગતસભર માહિતી આપી, કોલંબસના રેડ-ઇન્ડિયન્સ સાથેના સંઘર્ષ અને ધર્માંતરણની પ્રક્રિયા અંગે પણ તેમણે નોંધ લીધી છે. અહીંના લોકો પ્રત્યે અજબ આકર્ષણ ધરાવતા હોવાને કારણે જ તેમની સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા તથા ભાષા અને બોલીનો અભ્યાસ એમને આકર્ષવા લાગ્યો.  રેડ-ઇન્ડિયન્સ મૂળ કઈ પ્રજા છે? તે વિશે અનેક મત મતાન્તરો છે. વીસમી સદીના પ્રથમ ૨૫ વર્ષમાં થયેલા સંશોધનોને આધારે, કે.કા. શાસ્ત્રીજીએ અનેક જગ્યાએ નોંધ્યું છે, તે પ્રમાણે ઈ.સ.પૂર્વે ૧૦,૦૦૦ થી ૬૦,૦૦૦ વર્ષ વચ્ચે હિમયુગમાં આવેલા ચાર સૂકા ગાળામાં જે સમયે સમુદ્રની સપાટી ૪૫૦ ફૂટ નીચી હતી અને એશિયા અને અમેરિકાને જોડતી બેરિંગની સામુદ્રધુની એ સમયે સંયોગીભૂમિ હતી. ઉપરાંત પૂર્વ એશિયા અને પૂર્વોત્તર અમેરિકા અલાસ્કાની વચ્ચે ધનુષ આકારની 'અલ્યુતિયાન' ટાપુઓની હારમાળા છે. તે એ સમયે ગિરિમાળા હતી. એ રસ્તે પિત્તાંગ – મોંગોલોઈડ (સૂર્યપૂજક) પ્રજાના સમૂહો પશુ-પક્ષીઓ, સંસ્કૃતિ અને સભ્યતા લઇ અમેરિકામાં પ્રવેશ્યા … ભારતીય પરિભાષામાં સૂર્યવંશી પ્રજા અમેરિકામાં પ્રવેશી અને સમય જતાં ધીરે ધીરે હોર્ન ભૂશિર સુધી ફેલાયા. મેક્સિકો -પેરુના શિલ્પ અને સ્થાપત્ય તથા જ્યોતિષ વિદ્યામાં એના અંશો સચવાયેલા જોવા મળે છે.

આર્યો બહારથી આવ્યા હોવાની માન્યતાનો પણ આ અભ્યાસમાં છેદ ઉડાડવામાં આવ્યો છે. આર્યો મૂળ મધ્ય હિમાલયથી નીકળીને પામીરની પર્વતમાળા અને પછી પશ્ચિમ તરફ ફેલાયેલી ગૌરાંગ પ્રજા – જેને કોકેસાઈડ તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે તે જ છે. બંગાળ હાઈકોર્ટના અંગ્રેજ ન્યાયમૂર્તિ એફ.ઈ. પાર્જિટરના મત પ્રમાણે ઐલ – એ જ આર્ય છે. શાસ્ત્રીજીએ સંસ્કૃતિ, સભ્યતા અને ભાષાનો વિશદ અભ્યાસ કરી એની કેટલીક સામ્યતાઓ દર્શાવી આપી છે.  ઉદાહરણ તરીકે જોઈએ તો નવાહો ઇન્ડિયનની ભાષામાં પાણી માટે To શબ્દ છે (સંસ્કૃત – तोय)  માણસ માટે Hastiin (સ. हस्तिन) અહીં  हस्तिन  શબ્દ દ્વેતીયિક છે . એટલે મૂળ શબ્દ हस्तને તદ્દિત નો इन પ્રત્યય લાગી તૈયાર થયેલો શબ્દ છે. સંસ્કૃતમાં હાથીને માટે હસ્તિન શબ્દ રૂઢ થયો છે. हस्त, हस्त = હાથ અને હાથીની સૂંઢ, જ્યારે હજી માણસને માટે हस्तिन શબ્દ યોગરૂઢ હતો ત્યારે આ પ્રજાના પૂર્વજ પ્રાચિનતમ ભારતીય ભાષા બોલનારથી જુદા પડ્યા; પાછળથી સંસ્કૃત ભાષાના વિકાસમાં માણસને માટે વપરાતો બંધ થયો અને હાથી માટે યોગ રૂઢ બન્યો. (પૃ. ૪૮ સા.પ્ર.) દેવો કે પવિત્ર લોકો માટે 'Diyin/Dinee શબ્દ છે. અસ્તિત્વ માટે asti શબ્દ છે જે સંસ્કૃત अस्ति સાથે સામ્ય ધરાવે છે. રેડ ઇન્ડિયન્સ જાતિઓની નવાજો કે નવાહો સંજ્ઞા માટે પણ પોતાનો મત રજૂ કરતાં તેઓ કહે છે કે કોઈ વૈદિક આદિમ ભાષાનો શબ્દ એના મૂળમાં હશે. नव + आयात = नवायात शब्द હોય તો ‘ય’ નો ‘જ’ થયે અને ‘ત’ના લોપે આ શબ્દ મળી શકે. વેદકાલની પહેલાંની ભારતીય ભાષા બોલનારાઓમાંથી જુદા પડેલા એ નવાજો અને માયા છે. જેઓ ઈ.સ, પૂર્વે ૨૦,૦૦૦થી ૧૦,૦૦૦ સુધીમાં અમેરિકા આવીને વસ્યા હશે. આ ભાષાના કેટલાક શબ્દો ભારતીય ભાષા બોલનારી પ્રજા સાથેનો અમેરિકન ઇન્ડિયન્સનો સંબંધ સૂચવી જાય છે.     

પ્રવાસની સાથે પ્રાચીન દંતકથાઓ અને માન્યતાઓ વિષે અભ્યાસ કરનાર આ અભ્યાસીએ અમેરિકાની મૂળ પ્રજાની સાંપ્રદાયિક માન્યતાઓને નોંધીને એશિયન પ્રજા સાથે મળતા સામ્યની તપાસ પણ કરી છે, મેક્સિકોના માયા અને એમના અનુગામી આઝ્તેકો તથા ઉત્તર અમેરિકાના ન્નાહુઆ ઇન્ડિયન્સની કેટલીક માન્યતાઓ બતાવતાં તેઓ નોંધે છે કે જ્યારે આકાશ કે પૃથ્વી કાંઈ જ ન હતું ત્યારે ઈશ્વરના પ્રથમ શબ્દના ધ્વનિમાંથી દિવ્યતા પ્રગટી. ઈશ્વરે પહાડોની કરોડરજ્જુ તોડી નાખી અને 'આકાશમાં એક સૂક્ષ્મ તત્ત્વ અસ્તિત્વમાં આવ્યું'. અહીં નિ:શંક એકેશ્વરવાદનો સિદ્ધાન્ત જોઈ શકાય છે. સૃષ્ટિના પ્રલય કે વિનાશ પછી ફરી સૃષ્ટિ અસ્તિત્વમાં આવશે." धाता  यथापूर्वमकल्पयत " સર્જકે જેવી હતી તેવી સૃષ્ટિની રચના કરી. બીજી એક માન્યતા કાચબા અંગે છે. માણસની પ્રથમ ઉત્પત્તિ, મૃત્યુ અને આત્મા તેમ જ સ્વર્ગ અંગેની તેમની રસપ્રદ છે. નાહુઆ, ઇન્ડિયનની માન્યતાઓ થોડી જુદી પડે છે.

બીજી એક માન્યતા પ્રમાણે વિશ્વમાં દિવસ થયો એ પહેલાં સમયાતીત અવકાશ હતો. દેવોએ એકત્રિત થઇ નવયુગને પ્રકાશિત કરવાની વિચારણા કરી. તેકિકઝતેકાત્લ નામના એક દેવે યશપ્રાપ્તિના હેતુથી આ કામ હાથમાં લેવા વિચાર્યું. (આ મિકવિઝલ્લી નામનો મૃત્યુનો દેવ હતો. એ જ પછીથી ચંદ્રદેવ બન્યો) જ્યારે વિશ્વને પ્રકાશમાન કરવાની જવાબદારી બલિદાનની ભાવના સાથે નાનોંત્ઝિન નામના દેવે સ્વીકારી અને તે આશીર્વાદિત થયો. માયા અને નાહુઆનો મુખ્ય દેવ ક્વેત્ઝા લકોઆત્લ છે. એનું જ એક સ્વરૂપ આ નાનોત્ઝિન ગણાય છે. એ ફેણવાળા સર્પના સ્વરૂપનો છે. આ લોકોના તત્ત્વજ્ઞાનમાં ભારતીયતાની છાપ જોવા મળતી હોવાનું પણ લેખક નોંધે છે. – 'બધી વસ્તુઓ સદાને માટે પરિવર્તનશીલ છે. અને બીજા સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. બધું માયિક અને નિરર્થક છે, આમ છતાં સનાતન અને સત્ય છે.'(પૃ. ૫૪ સા.પ્ર.) ભારતીય માન્યતાની જેમ વિવસ્વાન સૂર્યના પુત્ર મનુનું જે સ્થાન હતું તેવું આ ક્વેત્ઝાલકોઆત્લનું છે. આ નામ પણ ક્વેત્ઝાલ એક દુર્લભ લીલા પીંછાવાળા પક્ષીનું નામ છે. જે ચિઆપાસ અને ગ્વાટેમાલાના ઉચ્ચ પ્રદેશમાં હતું અને ભાગ્યે જ જોવા મળ . કોઆત્લ નાહુઆઓની ભાષાનો શબ્દ છે. એનો અર્થ સર્પ થાય છે. માયાઓની ભાષામાં પણ 'કો ' સર્પ વાચક શબ્દ છે. એ પ્રાણી, ફણીધર સર્પ અને પક્ષી પણ હતો. એ જ વાયુ દેવ છે. એનો રંગ કિંમતી હીરા માણેક જેવો હતો. તેને આ લોકો ઈશ્વરનો દૂત ગણે છે. આવી તો અનેક રસપ્રદ બાબતો કથાઓ અને દંતકથાઓનું વર્ણન આ પ્રવાસ નિબંધમાં જોવા મળે છે. જે લેખકની વ્યાપક દ્રષ્ટિના દર્શન કરાવે છે. આ પ્રવાસમાં તેઓ નોર્થ કેરોલિના ગયા હોત, તો રેડ ઇન્ડિયન્સનો પ્રત્યક્ષ પરિચય કરી શકત. આમ છતાં રેડ ઇન્ડિયન અંગેનો  બીજો લેખ ગુજરાતી સાહિત્યમાં આ વિષયનો એક અને અનન્ય છે. પોતાના સંતાનોના આગ્રહને વશ થઇ ૧૯૯૫માં અમેરિકાનો ત્રીજો ટૂંકો પ્રવાસ એમણે ખેડ્યો. સાચા અર્થમાં આ પ્રવાસો 'સારસ્વત પ્રવાસો’ બની રહ્યા.

પ્રવાસ અંગે આ આજીવન પ્રવાસી કે.કા. શાસ્ત્રી કહે છે કે – 'પ્રવાસના સ્થળો અભ્યાસ અને સંશોધનનું એવું મોકળું મેદાન પૂરું પાડે છે, કે એને પહોંચી વળવું મુશ્કેલ છે.' (પ્રસ્તા. પૃ.૭) કદાચ આ અનુભવને કારણે શાસ્ત્રીજીએ કચ્છના ચાર પ્રવાસ ખેડ્યા છે. આ પ્રવાસોને અંતે તેઓ શું કહે છે એ પણ જોવા જેવું છે. – ‘… સતત હજી પણ દસ વર્ષ સુધી આઠથી પંદર દિવસનો પ્રવાસ કરું તો ય એનાં બધા પ્રાચીન સ્થાનો – સ્થળોને પહોંચી વળું કે નહિ એ સમજાતું નથી'. (પૃ.૭) કચ્છના ભૂસ્તરની અદ્દભુતતા, સમૃદ્ધ અશ્મિભૂત અવશેષો એમને એના પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉકેલવા પ્રેરણા પૂરી પાડે છે.

કચ્છ ક્ષેત્રફળની દ્રષ્ટિએ ગુજરાતનો સૌથી મોટો જિલ્લો છે. એટલું જ નહિ એની પ્રાચીનતા, એની,સંસ્કૃતિ, સભ્યતા, સમાજ, ભાષા અને બોલીઓનું વૈવિધ્ય અજબ છે. કચ્છમાં વસતી વિવિધ જ્ઞાતિઓ અને એમનો સમાજ, સંસ્કૃતિ, શિલ્પ સ્થાપત્ય અને પાળિયાઓનો ઇતિહાસ તપાસવાનું ધ્યેય પણ આ પ્રવાસમાં તેમણે રાખ્યું છે. ગુજરાતના આ પ્રવાસોમાં તેમને થયેલા અનુભવો, તેમને પડેલી મુશ્કેલીઓ અને પ્રશ્નો અંગે તેઓશ્રી અંગત રીતે અને સરકારને ભલામણ કરીને ઉપાય પણ સૂચવે છે. કોઈ હેતુલક્ષી પ્રવાસ લેખક જ આ કામ કરી શકે. તો વળી કોઈ પ્રવાસીએ ઐતિહાસિક સ્થળો કઈ રીતે જોવા એની માહિતી પણ આ વર્ણનો પૂરી પાડે છે.

શાસ્ત્રીજી કચ્છના પ્રવાસો ખેડે છે ત્યારે એમની ઉંમર ૬૫થી ૭૫ વર્ષની છે. અમેરિકાના પ્રવાસમાં વિમાન અને મોટરકારમાં ફરનાર કે.કા. કચ્છના પ્રવાસમાં બસ, ખટારા, સ્કૂટર કે પગપાળા પ્રવાસ કરવામાં પણ આનંદ અનુભવે છે. કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં આનંદ ઉઠાવવાનો અભિગમ પ્રવાસીનો હોવો જોઈએ. કચ્છનો સંબંધ હડપ્પા અને મોહેં જો ડરોની સંસ્કૃતિ સાથે જોડાતાં જ એની પ્રાચીન સમૃદ્ધિ આપણને એના અતીત તરફ જરૂર ખેંચે. શાસ્ત્રીજી અનેક  દાખલા દલીલો સાથે એમ સાબિત કરવા માંગે છે કે પ્રાચીન લુપ્ત સરસ્વતી કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્ર થઇ ખંભાતના અખાતને મળતી હતી. એના કાંઠે જ આ સમૃદ્ધ સંસ્કૃતિઓ વિકસી હોવાની શક્યતા તેઓ જુએ છે. વૈદિક સરસ્વતીનો જમણી બાજુનો પ્રવાહ, બંને રણની પૂર્વ સીમાએથી પસાર થતા મોટા રણવાળા મુખથી અને થોડે દક્ષિણમાં જઈ નાના રણવાળા મુખથી સમુદ્રમાં મળતો, જ્યારે મુખ્ય સીધો વિપુલ પ્રવાહ સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતની તળભૂમિની સંધિએ થઇ નળ સરોવરના પટમાં વિસ્તરતો આગળ અગ્નિ ખૂણે લોથલ પાસે થઇ ખંભાતના અખાતમાં પડતો હતો. પશ્ચિમ રાજસ્થાનનું રણ આનો અવશેષ છે. કચ્છની પાણીની સમસ્યા નાના બંધો બાંધવાથી અને નર્મદા યોજનાથી હલ કરી શકાય એવી શક્યતા જોતા ઇઝરાયેલ જેવી કૃષિ ક્રાંતિની અપેક્ષા પણ રાખે છે.

કચ્છના ત્રીજા પ્રવાસમાં તેઓ વાગડ પ્રદેશની મુલાકાત લે છે. આડેસર એ કચ્છનું પ્રવેશદ્વાર છે. અહીંનું આદિશ્વર ઋષભ દેવનું જૈન દેરાસર જોવાલાયક છે. અહીં જ મંદિરના ઇશાન ભાગમાં કેપ્ટન જેમ્સ મેક્મુર્ડોની છત્રીવાળી કબર છે. આ અંગ્રેજ ભુરિયા બાવા તરીકે અંજારમાં રહેલો એની નોંધ પણ લીધી છે. પળાંસવા જાગીરમાં તૃણાર્કના સૂર્યમંદિર અને પાળિયાઓ, ગાગોદર, વાગડનું પ્રાચીન ગામ 'ગેડી' રવેચી માતાનું મંદિર, જૂની વાવ, વિષ્ણુ મંદિર જેવા સ્થળોની મુલાકાત શાસ્ત્રીજી લે છે, અને માહિતી માટે દયારામ કેવડિયાની મદદ લે છે. કંથકોટ જવા માટે ૩૦૦-૪૦૦ ફૂટ ઊંચે પહાડ પર ચઢવું પડે. પહાડના ભગ્ન કિલ્લામાં કંથકોટનું સૂર્યમંદિર છે, સોલંકી યુગ પહેલાના સ્થાપત્યનો નમૂનો છે. મંદિર જીર્ણ છે પણ અહીં સૂર્યની મૂર્તિ અને શિલાલેખ છે. ૧૨૦૦ વર્ષ જૂનો કિલ્લો લશ્કરી વ્યૂહરચના મુજબ બનાવવામાં આવ્યો હોવાનું લેખક નોંધે છે. ૧૦૦૦ વર્ષ જૂનું કાનમેર (કર્ણ મેરુ કે કૃષ્ણ મેરુ) પાળિયાઓ માટે જાણીતું છે. ક્ષત્રપ યુગના પાળિયા આંધોમાંથી મળ્યા છે. એક પાળિયો તો ૧૩-૧૪ ફૂટ ઊંચો છે.

કચ્છના ચોથા પ્રવાસની સંપ્રાપ્તિમાં તેઓ પ્રાગ -ઇતિહાસ અને આદ્ય ઐતિહાસિક સ્થાનોની મુલાકાતનો મૂળ હેતુ સ્પષ્ટ કરે છે. આ પ્રવાસમાં એમના સાથી 'પથિક'ના તત્કાલીન તંત્રી માનસિંહ બારડ છે. રોજનીશી પ્રકારે લખાયેલ આ પ્રવાસવર્ણનોમાં તારીખ, સમય અને વાર દર્શાવી ચોકસાઈ બતાવી છે. માતાનો મઢ, મંદિર, મકરબાની સાથે કોરીની ઐતિહાસિક ખાડીમાંથી મોટા રણમાં પાણી કેવી રીતે ફેલાય છે, તેનું પ્રત્યક્ષ દર્શન કરી વર્ણન આપ્યું છે. હડપ્પન કાળનું દેસલપુર-ગંતૂરીમાંથી મળી આવેલા ૫૦૦૦ વર્ષ જૂના અવશેષો, 'ધરુડ' નદીને પશ્ચિમ કાંઠે ગંતૂરી કિલ્લાના ભગ્નાવશેષો, પ્રાચીન બોદ્ધ ગુફાઓ, ગંતૂરી માતાનું સ્થાનક ઉપરાંત ખિરસરાની ગુફા અને કોટડા, ભડલી, લાખિયારવીરાના સ્થાનોની વિગતે માહિતી આપતાં આ વર્ણનો અભ્યાસીઓ માટે ઉપકારક નીવડે તેવાં છે.

જેસલમેરનો પ્રવાસ એમની વિદ્યાયાત્રા છે. પત્રશૈલીમાં લખાયેલ આ વર્ણન ૧૯૪૨ના સમયનું છે. જૈન મુનીશ્રી જિન વિજયજી સાથે ૬૦૦ વર્ષ જૂના ગ્રંથભંડારની હસ્તપ્રતો તપાસવા અને નકલ કરવાના હેતુથી તેઓ જેસલમેર જાય છે. જેસલમેરના ગઢમાં આવેલા એક દેરાસર નીચે આવેલા સુરક્ષિત ગ્રંથ ભંડારના કબાટો અને પટારાઓમાં તાડપત્રો અને પ્રાચીન હસ્તપ્રતો અને જર ઝવેરાત છે. એક અઠવાડિયામાં તેમણે ૧૬૦૦ પ્રતોમાંથી ૮૦૦ પ્રતોની યાદી બનાવી અને નકલ કરી. જેમાં 'અલંકાર દર્પણ', 'રત્ન કોશ’, 'કાવ્ય પ્રકાશ', 'જેવા અનેક અમૂલ્ય ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે જેની વિગતે યાદી આ લેખમાં લેખકે આપી છે. આ ગ્રંથાગારમાં ચાર ભંડારો છે. ૧, તપાગચ્છ ભંડાર ૨, લોકાગચ્છ ભંડાર ૩, ધીરુ શાહ ભંડાર ૪, શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી યતિનો ભંડાર.

મુનીશ્રી જિન વિજયજીને તેમણે પ્રત તપાસી નકલ શુદ્ધ કરી આપી હોય એવા ૧૬ ગ્રંથોની નામ સહિત વિગતવાર માહિતી પણ આ લેખમાં આપવામાં આવી છે. શાસ્ત્રીજીએ આ બધામાં ૧૮,૦૦૦ શ્લોકની પ્રત તપાસી અશુદ્ધિ દૂર કરી. આ ઉપરાંત તાડપત્રોમાંથી ગ્રંથો તારવી આપ્યા. આ વિદ્યાકાર્યની સાથે એમનામાં પડેલો પ્રવાસી જેસલમેરના પ્રકૃતિ સૌન્દર્યને માણે છે. રણનું સૂમસામ રેતાળ સૌંદર્ય, ક્યાંક લીલા બાગબગીચા, અમરસાગર તળાવ અને વિવિધ વનસ્પતિઓનાં વર્ણન આપી કે.કા. શાસ્ત્રી જેસલમેરને રણ, રેતી અને પથ્થરોનો રમણીય પ્રદેશ કહે છે.

જેસલમેરના બીજા પ્રવાસમાં ઐતિહાસિક સ્થળોની મુલાકાતનો હેતુ છે. રેતીના ઢુવામાંથી ખોદી કાઢ્યું હોય એવું દેખાતું આ પ્રાચીન નગર છે. ૫૦૦ વર્ષ જૂના દેરાસર, રાજમહેલ અને જેસલમેરના કિલ્લાના સ્થાપત્ય, કલાત્મક તોરણો, ઉપાશ્રયોની બાંધણી વગેરેની અભ્યાસ સભર નોંધ એક જિજ્ઞાસુ  પ્રવાસી આપે છે.

રાષ્ટ્રભાષા પ્રચાર સમિતિની રજત જયંતી ઉજવણીમાં કટક જવાનું થતાં ઓરિસ્સાનો પ્રવાસ કરવાની તક સાંપડી. આ દરમ્યાન ભુવનેશ્વર (શિવ તીર્થ) અને જગન્નાથ પૂરી(વૈષ્ણવ તીર્થ)ના દર્શનનો લહાવો મળ્યો. એ નિમિત્તે બંને સ્થળોનો પ્રાચીન ઇતિહાસ અને દંતકથાઓનું વિગતે સુંદર વર્ણન તેમણે આપ્યું છે. ઉદયગિરિ અને ખંડગિરિની કલાત્મક ગુફાઓ અને કોર્ણાકના સૂર્ય મંદિર વિષે પણ ઓરિસ્સાના પ્રવાસમાં આલેખન મળે છે. તો વળી રસ્તામાં વચ્ચે પડતા ચંપારણ્ય – શ્રી વલ્લભાચાર્યના જન્મ સ્થળની મુલાકાત લે છે. એમના પુષ્ટિમાર્ગીય સંસ્કારો શાસ્ત્રીજીને અહીં સુધી લઇ આવે છે.

પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રની પ્રવાસ નોંધ અને we are all gujrati 's શીર્ષકથી આલેખન પામેલા બંને વર્ણનોમાં ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રના મહત્ત્વનાં સ્થળો  અંગે અભ્યાસી નોંધ મળે છે. વિશેષ કરીને સૌરાષ્ટ્રના પશ્ચિમ વિસ્તારમાં બરડા ડુંગરના ઇશાન ખૂણે આવેલ સૌરાષ્ટ્રની ઐતિહાસિક નગરી 'ધૂમલી'ની મુલાકાતનું વિગતસભર વર્ણન મળે છે. રોજનીશી પ્રકારે લખાયેલ આ પ્રવાસ વર્ણનમાં અહીંના પાળિયાઓ, હનુમાનનો પાળિયો, ભગ્ન મંદિરો અને ભૃગુ કુંડ, બિલેશ્વરનું ૪થી ૫મી સદીનું ચૈત્યકૃતિ અને વર્તુળોવાળા શિખરનું વિશાળ મંદિર, તૂટેલા ખડક આકારનું લિંગ એમ અનેક પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન સ્થળો, સ્થાપત્યોની નોંધો દ્વારા સંસ્કૃતિ અને વિરાસતનું જતન અને સંવર્ધન થયું છે. આ વિસ્તારમાં ઘણા નાના સૂર્યમંદિરો જોવા મળે છે, એની પણ નોંધ લઈ  રાણપુર – ધીંગેશ્વરથી અડધો માઈલ દૂર પથ્થરમાંથી કોરી કાઢેલી ગુફામાં સ્તૂપ આકારનું ૭ ફૂટ ઊંચું અને ૪ ફૂટ પહોળું લિંગ જોવા મળ્યું એ આનંદ વ્યક્ત કરતાં રાણપુરના જર્જરિત કિલ્લા અંગે દુ:ખ પણ વ્યક્ત કરે છે. બીજીવારના પ્રવાસમાં શાસ્ત્રીજી પોતાના ભાણેજ સાથે મોટર સાયકલ પર બેસી ફરે છે. પોરબંદર પાસેના જાંબવાનના ભોયરાની મુલાકાત લે છે, તો વળી સ્થાનિક ગાઈડ સાથે પ્રભાસપાટણ, રૂદ્રેશ્વર અને દેહોત્સર્ગ સ્થળ તથા ગુફાઓની કલાત્મકતાની નોંધ લઇ સંસ્કૃતિ પર ગર્વ કરે છે. સૂત્રાપાડા – સૂર્યમંદિર, કદવાર – વરાહ મંદિરના દર્શન કરી એનો ઇતિહાસ અને પ્રાચીનતા તપાસે છે. આ ઉપરાંત એક અભ્યાસી પ્રવાસી હોવાને નાતે મંદિરના શિખરો, બાંધણી, પાળિયા, મૂર્તિઓ વગેરેનો વિશદ અભ્યાસ કરે છે.

'આદર્શ નગર રચના' નામના લેખમાં શાસ્ત્રીજીએ પ્રાચીન સમયથી લઈને આધુનિક સમયની નગર રચનાઓ વિશે દ્રષ્ટાંત સાથે ઉપયોગી માહિતી આપી છે. વેદકાલીન અને તે પૂર્વેના સમયમાં પણ ભારતની નગરરચના કેટલી વ્યવસ્થિત અને સમૃદ્ધ હશે તેનો ખ્યાલ આપતાં ભગવાન રૂદ્રે ત્રિપુરાસુરનો વધ કર્યો એ આખ્યાયિકામાં ત્રણ કોઈ કોટબંધ સમૃદ્ધ નગરો હોવાનો ઉલ્લેખ કરે છે. ઇન્દ્રને હાથે નાશ પામેલ ‘હરિયૂપીયા' નદી કે નગરીના પ્રદેશમાં વરશિખના સૈન્યનો નાશ કરવામાં આવ્યો એવું ઋગ્વેદ સૂક્ત ૬-૨૭માં નોંધે છે. (પૃ. સા.પ્ર. ૧૦૩) પણ એ હડપ્પન, મોહં – જો -દરો સંસ્કૃતિના નગર હતા કે કેમ ? એની સ્પષ્ટતા નથી, આ નગરોનું સ્થળ સિંધુખીણમાં હોવાનું પ્રાચીન અવશેષો પુરવાર કરે છે. પણ શાસ્ત્રીજી એને દ્રવિડિયન સંસ્કૃતિ કે મૂળ ભારતીય માનવા અંગે કઈ કહેતા નથી. તેઓ તો આર્યોને જ ભારતના મૂળ નિવાસી ગણાવે છે ! રામાયણકાલીન નગરો અયોધ્યા, કિષ્કિન્ધા, લંકા અને મહાભારતકાળના હસ્તિનાપુર, ઇન્દ્રપ્રસ્થ, મથુરા, કાશી, વિરાટ જેવા નગરોની નોંધ તો તેઓ કરે છે . પણ નગર રચના વિશે કંઈ સ્પષ્ટ નથી.

નગરરચના વિશેના ગ્રંથોની માહિતી શાસ્ત્રીજીએ આ લેખમાં આપી છે. છેક ઈ.સ. ૧૧મી સદીમાં માળવાના ભોજરાજા રચિત ગ્રંથ 'સમરાંગણ' સૂત્રમાં નગરરચનાનો અણસાર મળે છે. તો વળી મેવાડના રાણા કુંભના આશ્રયે સૂત્રધાર મંડન નામના વિદ્વાને 'રાજ વલ્લભ' ગ્રંથ લખ્યો જેના ચોથા અધ્યાયમાં દુર્ગો અને નગરરચનાના પ્રકારો, માર્ગો તેમ જ પ્રવેશદ્વારોની રચના અંગે ઘણી માહિતી મળે છે. માત્ર ભારત નહિ પણ વિશ્વના પ્રાચીન અને આધુનિક મોટાં શહેરોમાં પણ નગરરચના અંગે વ્યવસ્થિત પ્રયત્નો થયા છે. ઇટલી અને ઈંગ્લેંડના નગરરચનાના પ્રકારોની ચર્ચા પણ અહીં થઇ છે. નગરરચનાની શાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓમાં મહેન્દ્ર પ્રકાર (કમલપુર) રેડિયલ અને સ્પાઈડર્સ વેબ જેવા પ્રકારોના પરિશિષ્ઠમાં ચિત્રો અને નકશા આપવામાં આવ્યા છે. પાટણ અને અમદાવાદની નગર રચના અંગેના એમના પ્રશ્નો, અને ચંદીગઢ તેમ જ ગાંધીનગર જેવા આધુનિક નગરો એની રચના હરિયાળી, રોડ – રસ્તા,ગટર – પાણી, રેલવે, ધોરી માર્ગોની નોંધ લઇ સંતોષ વ્યક્ત કર્યો છે. 'રાજ વલ્લભ’ અને 'સમરાંગણ સૂત્ર'માં દર્શાવેલ માપ, લોકોને રહેવાના સ્થળ, રસ્તા અને ઉપવનોની માહિતી આપી છે. જયપુર અને દિલ્હીની રચના પણ તેમને આનંદિત કરે છે. ભારતીય રચનામાં નગર ફરતે કોટ બાંધી લેવામાં આવતો જેથી વિકાસ અવરોધાતો ઉપરાંત નગરના કોટની બહાર અવ્યવસ્થિત રીતે પરાં બનવા માંડતા. શાસ્ત્રીજી આના ઉપાય તરીકે કહે છે કે નવા નગરની રચના શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ કરી, ક્ષેત્રફળની દ્રષ્ટિએ શક્ય વિસ્તારનો અંદાજે વિચાર કરી રેખાંકન નિશ્ચિત કરવામાં આવે તો એકરૂપતા જળવાય.

'બેટ શંખોદ્ધાર' નામના લેખમાં બેટ દ્વારકાના ટાપુની માહિતી અને મહત્ત્વ દર્શાવી એના ઉદ્ધારના ઉપાયો પણ એમણે સૂચવ્યા છે. આ પ્રવાસ વર્ણનોમાં એક વિચારધારાથી પ્રભાવિત અભ્યાસી તરીકે પ્રગટતા લેખક ક્યારેક પોતાના મતને ખાતર કેટલાક તથ્યોની અવગણના કરે છે. ભારતના મૂળ નિવાસી કે અનાર્ય, દ્રવિડ વિશે વાત કરવાને બદલે આર્યોને ભારતના મૂળ નિવાસી ગણાવે છે. ઋગ્વેદ નોંધે છે તે પ્રમાણે આર્યોના આક્રમણ સમયે તેઓ ઇન્દ્રને પ્રાર્થના કરે છે – 'અમારી ચારે તરફ દસ્યુ જાતિ છે. તે યજ્ઞ નથી કરતી, કઈ માનતી નથી. એ અન્યવ્રતી અને અમાનુષ છે. હે શત્રુને હણનાર ઇન્દ્ર, તું એમનો વધ કરવાવાળો છે, દાસને કાપી નાંખો' (૧૦-૨૨-૮) '(પૃ.૮ ક્રા. મૂળ નિવાસી જનનાયક કૃષ્ણ), હે ઇન્દ્ર તું બધા અનાર્યોને સમાપ્ત કર'(૧-૧૧૩ ,૭), ઋગ્વેદમાં આવાં અનેક ઉદાહરણો હોવા છતાં, મેક્સ મ્યુલર કે પાર્જિટરના એકાદ અનુકૂળ મતને તેઓ વળગી રહે છે. આજે પણ પૂર્વોત્તર સિવાયની બહુધા ભારતીય પ્રજામાં મોંગોલોઈડ કે કોકેસાઈડના લક્ષણો દેખાતા નથી. ઉમા ભારતી સાથે અમેરિકામાં થયેલી મુલાકાતમાં ઉમા ભારતીને બિનસાંપ્રદાયિક વિચારધારાની વ્યક્તિ તરીકે ઓળખાવી છે !! 

આમ હોવા  છતાં –

આ 'સારસ્વત પ્રવાસો' માત્ર આનંદ માટે નહિ પણ ઐતિહાસિક તથ્યો તારવી આપવાના શુભ હેતુથી તેમણે કર્યા છે. આ લેખો વાંચવાથી ઐતિહાસિક સ્થળોનો પ્રવાસ કરતી વખતે, કઈ કઈ બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ તેની પણ સુંદર માહિતી મળી રહે છે. આ ગ્રંથને જોતા એમ કહી શકાય કે, એક અભ્યાસીની જિજ્ઞાસાવૃત્તિ અને ઈશ્વર પ્રત્યેની સતત શ્રદ્ધા એમનામાં છે. જે આ લેખોમાંથી પ્રગટતું એમનું વ્યક્તિત્વ દર્શાવી આપે છે. આ શ્રદ્ધા જ એમનું બળ છે. માટે તેઓ કહે છે – ' જ્યાં જઈએ ત્યાં સાથે ચાલનાર , હરિ ! તું '.

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ ,અમદાવાદ – ૩૮૦ ૦૦૧ .