ગુજરાતી વેબ સાઈટ પર ઉર્દૂ ભાષામાં શીર્ષક માટે વાચકો ક્ષમા કરે. બાઅદબ બામુલાયેજ઼ા સલામ કરવી પડે તેવી પાકિસ્તાનની છોરીની આ વાત છે – નામ આલિયા હરીર. એણે પહેલી પચીસીમાં જ કરેલ ખાનદાન, નેક, અને મોટા ગજાનાં કામને ઉર્દૂમાં સલામ કરીને વાતની શરૂઆત કરીએ.

૨૦૧૧, ટ્રોય યુનિવર્સિટી, ટ્રોય, અલબામા, યુ.એસ.એ.

વીસ વર્ષની આલિયા હરીર અલબામાના ટ્રોય શહેરમાં આવેલી યુનિવર્સિટીમાં Student Exchange program હેઠળ હજુ ગઈકાલે જ, છ મહિના માટે પાકિસ્તાનથી આવી છે. આમ તો ‘દેશ’માંથી ઘણી બધી ચીજો તે સાથે લાવી છે, પણ બ્રેડ, દૂધ, માખણ, શાકભાજી, ઈંડાં વિ. જેવી રોજ બ રોજની જરૂરિયાતની ચીજો તો સ્થાનિક દુકાનમાંથી જ ખરીદવી પડે ને? યુનિવર્સિટીની બસ આવતાં હજુ કલાક થવાનો છે.

ત્યાં એક પાકિસ્તાની જેવો જ જણાતો યુવક બસ સ્ટેન્ડ પાસે કાર ઊભી રાખે છે, અને તેને સાથે આવવા આમંત્રણ આપે છે. તેની સાથે બીજો પણ એક યુવક છે. અજાણ્યા માણસો સાથે જવામાં થોડોક ખચકાટ હોવા છતાં, એ યુવકના ચહેરા પરની નિખાલસતા અને સૌજન્ય આલિયાને અસર કરી જાય છે. આલિયા ગાડીમાં બેસે છે. થોડીક ઔપચારિક વાતચીત પછી, આલિયાએ પૂછી નાંખ્યું, ‘તમે પાકિસ્તાની જેવા જ લાગો છો? તમારા ગામનું નામ શું?’

આલિયાને બોમ્બ ધડાકા જેવો જવાબ મળે છે, “ના, હું તો ખટમંડુ(નેપાળ)થી આવું છું. આ રાકેશ દિલ્હીનો છે.’ આલિયાના પગ નીચેથી ધરતી ખસી ગઈ. (આમે ય પૂરપાટ ચાલતી કારની નીચે અલબામાની ધરતી કલાકના ચાલીસ માઈલની ઝડપથી સરકી જ રહી હતી ને?!

‘ગજબની ફસાણી. ખરેખર મુસીબત આવી પડશે તો શી રીતે પહોંચી વળીશ? હવે તો અલ્લા ઊગારે તો શુકર ગુજ઼ાર.’ પણ સ્વસ્થતા જાળવી રાખી, સાથેની પર્સની બાજુના ખાનામાં મુકેલા સેલ ફોન પર નજર જતાં તેને થોડીક ટાઢક થાય છે.

પાંચેક જ મિનિટ અને કાર વોલમાર્ટના પાકિંગ લોટમાં આવી પહોંચે છે. તે યુવકે કોઈ અનધિકાર ચેષ્ટા નથી કરી, અને સીધો યોગ્ય જગ્યાએ પોતાને લાવ્યો છે, એ હકીકતથી આલિયાનો વિશ્વાસ વધે છે. હવે તે જરા વધારે સ્વસ્થતાથી તે યુવકોની સાથે વાતો કરવા લાગે છે. જેમ જેમ વાતચીત આગળ વધતી જાય છે, તેમ તેમ બન્નેની ખાનદાની વધારે ને વધારે છતી થતી જાય છે.

આલિયા હોસ્ટલના રૂમમાં પાછી આવી, થાકી પાકી પથારીમાં આડી પડી. પણ ભૂતકાળની માન્યતાઓ તેનો પીછો છોડતી ન હતી. દિલમાં ભારત અને ભારતીયો માટે ઘર કરી ગયેલી નફરત કાંઈ એમ ને એમ થોડી જ અદૃશ્ય થઈ જાય?

આમ તો આલિયાનાં માબાપ સુધારક વિચારનાં છે. તેના અબ્બા તો ઓસ્ટ્રેલિયા અને બ્રિટનમાં પણ રહી ચૂકેલા છે. તેમણે ગળથૂથીમાંથી જ માનવ મૂલ્યોનું શિક્ષણ ચારેય બાળકોને આપેલું છે. આલિયાના ઈસ્માઈલી શિયા જાતિના બાપનો ધંધો પણ  દેશ-વિદેશના પ્રવાસનું આયોજન કરી આપવાનો છે. એ નિમિત્તે ઘણા વિદેશી પ્રવાસીઓને તે હોટલમાં જમવા લઈ જતો, અને કદીક ઘરનાં સૌ પણ એમાં જોડાતાં. પણ આલિયાની બહેનપણીઓ અને શિક્ષકોને આ વાતની ખબર પડે ત્યારે અચૂક તેને ટોકતા, ‘કાફરોની સાથે શી રીતે જમી શકે છે?’ ઘણી આવી પળોએ આલિયાને પોતાના સુન્ની મુસ્લીમ ન હોવા માટે અફસોસ થતો.

ઉત્તર પાકિસ્તાનના પર્વતાળ પ્રદેશમાં આવેલા નાનકડા શહેરમાં ટી.વી., છાપાં અને સામાજિક વર્તુળોમાંથી સતત ઓકાતા ભારત વિરોધી પ્રચારનું ઝેર આલિયાની રગે રગમાં વ્યાપેલું છે. ‘ગમે ત્યારે યુદ્ધ થશે અને ભારતની સેના તેમના જીવનને તહસ નહસ કરી નાંખશે’ – તેવા ભયનો ઓથાર તાજો થઈ જાય છે. આ પરદેશી લોકોની વચ્ચે જરૂર કોઈ દુર્ભાગ્ય તેને નડવાનું છે, એવાં ડરામણાં સપનાંઓમાં આલિયાની રાત પસાર થઈ જાય છે.

ત્યાર બાદ તો યુનિવર્સિટીનો અભ્યાસ શરૂ થયો. ઘણા બધા આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્યાર્થીઓ સાથે સમય ગુજારતાં, ધીમે ધીમે એ ભય પીગળતો ગયો. એમાંના છ સાત તો ભારતનાં જ હતાં. એક દિવસ આલિયા રાતે ઊઠી અને બાથરૂમમાં ગઈ ત્યારે એને લોહીની ઊલટી થઈ. બધા સાથીઓ તેને સ્થાનિક હોસ્પિટલમાં લઈ ગયાં અને ક્ષયની પ્રારંભિક અસર હોવાનું નિદાન થયું. આલિયાને હેલિકોપ્ટરમાં બર્મિંગહામ ખસેડવામાં આવી. આ તો ટ્રોય કરતાં દસ ગણી વસ્તીનું શહેર. ત્યાં એક મહિનો તેને હોસ્પિટલમાં રહેવું પડ્યું. એ વખતે પણ બર્મિંગહામના ભારતીય વિદ્યાર્થીઓએ તેની કાળજી લીધી. બોલિવુડની ફિલ્મો, પાકિસ્તાન જેવો જ ભારતીય ખોરાક, અને એને ગમતીલી ક્રિકેટની વાતો. બધાંએ આલિયાને સહેજ પણ એકલવાયું ન લાગવા દીધું. ટ્રોયમાંના મિત્રો પણ ત્રણેક વખત ત્રણ કલાક ગાડી ચલાવીને તેને મળવા આવતા. તેનો ક્ષય તો દૂર થયો જ પણ રગ રગમાં વ્યાપેલું, ભારત માટેનું એ ઝેર પણ ઓગળી ગયું.

એક નવી જ આલિયાનો પુનર્જન્મ થઈ ચૂક્યો હતો.

છ મહિના બાદ, આલિયા પાકિસ્તાન પાછી આવી અને તેને પાટનગર ઇસ્લામાબાદમાં નોકરી મળી. તક મળતાં જ આલિયાએ તેના મનની વાત તેના સાથી મિત્રોને કરી. એમાંના ઘણાં પણ તેના વતનના નાનકડા શહેર કરતાં વિશ્વની ઘટનાઓ વિશે વધારે જાગરૂક ને ઉદારમતવાદી હતાં. એ બધાં મિત્રોની સાથે આલિયા થોડાક વખત પહેલાં જ શરૂ થયેલ એક વિચાર વર્તુળમાં જોડાઈ ગઈ.

आगाज़े दोस्ती
آغازِ دوستی
મિત્રતાની શરૂઆત

આલિયાને અચંબા સાથે એ હકીકતની જાણ પણ થઈ કે, તેના જેવા વિચારવાળાં ઘણાં યુવાનો અને યુવતીઓ પાકિસ્તાન જ નહીં, ભારતમાં પણ મોજૂદ હતાં. ‘આગાજ઼ે દોસ્તી’ની ગાડી તો પૂરપાટ દોડવા લાગી. એ નિમિત્તે તેને પાંચેક વખત ભારત યાત્રા કરવાની તક પણ મળી. ટ્રોય અને બર્મિંગહામમાં ફૂટેલું માનવતાનું ઝરણું હવે આલિયાના મનોરાજ્યમાં ગેરસપ્પાના ધોધની જેમ વહેવા લાગ્યું.

લો ને…. આ ૨૦૧૬, ઓક્ટોબરની જ વાત .. આલિયા તેની વીસ સખીઓ સાથે ભારત પાક નાગરિક મૈત્રીભાવની એક સભા (conference) માટે પંજાબના ચંદીગઢમાં આવી હતી. બે જ દિવસમાં ‘સર્જિકલ સ્ટ્રાઈક’નાં ડીમ ડીમ શરૂ થઈ ગયાં. બધી સખીઓ ચિંતાતૂર બની ગઈ કે, સહીસલામત વતન પાછાં જવાશે કે નહીં. હિમ્મતવાન આલિયાએ ભારતનાં વિદેશમંત્રી સુષ્મા સ્વરાજને આ ચિંતા વ્યક્ત કરતી ટ્વિટ કરી અને પટ … આ જવાબ મળ્યો –

જો કે, આલિયાની સફરમાં ઘણા બધા અવરોધો પણ છે જ. ઘર આંગણે તેને દેશદ્રોહી માનનારાં ઘણાં છે. પણ હવે ‘પાક’ માનવ ધર્મમાં આલિયાનો વિશ્વાસ હિમાલય જેટલો ઊંચો બની ગયો છે.

આગાજ઼ે દોસ્તીનો બ્લોગ –

તેના આ શીર્ષક પર ક્લિક કરો

સંદર્ભ –

Sushma Swaraj’s response on twitter

http://www.huffingtonpost.in/2016/10/04/sushma-swarajs-heartwarming-response-to-pakistani-girl-stuck-in/

The Better India

e.mail : surpad2017@gmail.com

સિનેમાનાં ગીતો ક્યારેક આપણાં મમ્મી-પપ્પા જેવાં હોય છે, જેના સહારે આપણે મોટાં થઇ જોઈએ છીએ, પ્રેમી જેવાં પણ હોય છે, જેને ગાઈને આપણે એક અલૌકિક અને અવ્યાખ્યાયિત આંનદની અનુભૂતિ કરીએ છીએ, ક્યારેક આધ્યાત્મિક ગુરુ જેવા પણ હોય છે જે માત્ર શબ્દ અને સ્વરના સથવારે આ માનવ જીવનનું મૂલ્ય સમજાવી દે છે. આવા તો અનેક ઉદાહરણ આપણી પાસે છે. આજે વાત કરવી છે એવાં ગીતોની જેણે બહેનપણી, ભાઈબંધ, માવડીથી માંડીને આપણને સૌને ગુજરાતીપણું પણ મબલખ આપ્યું છે. એ એવાં ગીતો છે જેણે હિન્દી ફિલ્મને પોતીકી, આપણી એટલે કે ગુજરાતી બનાવી છે. ગુજરાતી સુગમ સંગીત અને ખાસ કરીને ગુજરાતના ગરબા હિન્દી ફિલ્મમાં એવી રીતે ગૂંથાઈ ગયા છે કે રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે સૌને ગાતાં અને નાચતાં કરી દીધા. સરસ્વતીચંદ્રથી ગંગુબાઈ સુધી હિન્દી સિનેમા અને નવરાત્રીનો સંબંધ સુરીલો રહ્યો છે.

ગુજરાતી સંગીતની વાતની શરૂઆત અને અંત ગરબાથી થાય છે. મોટા ભાગના ધાર્મિક તહેવાર અને સમાજિક તહેવારમાં પણ ગરબા હવે પ્રણાલી છે. ગરબાના દરેક રૂપ અને પ્રણાલી અલગ અલગ ગીતોમાં કંડારવામાં આવી સ્ત્રીત્વ અને સ્ત્રી સન્માનને કલાત્મક રીતે અને અસકારક રીતે રજૂ કરતી ફિલ્મ ‘હેલ્લારો’ અને ગરબા એકબીજાંના પર્યાય બની ગયાં. કચ્છની ધરતી પર રચાયેલ એ કથામાં દરેક ઘટના અને ભાવ સાથે ગરબો રૂપક તરીકે રજૂ થયો અને આજે “સજ્જડબમ પાંજરું પહોળું થયું” નવરાત્રીની ઉજવણીમાં ફરજિયાત વિષ્ય જેવા થઇ ગયા છે. ગુજરાતી અને હિન્દી સિનેમામાં રમઝટ બોલાવતા ગરબાને યાદ કરીએ એ પહેલા એક બીજી મજાની વાત એ છે કે, તમામ ભાષાના લોક સંગીતમાં કદાચ એક માત્ર ગરબા એવો પ્રકાર છે જેના ગાયનમાં ગુજરાતી હોવું જરૂરી નથી. ગીતા દત્તથી માંડીને અનુરાધા પોડવાલજીએ પણ ગુજરાતી થઈને ગરબા ગાયાં છે એટલે કે ગાયકીને પૂરો ન્યાય આપ્યો છે.

1949માં ‘મંગળફેરા’ નામની ફિલ્મ આવેલી. ગુજરાતી ગરબાને પ્રચલિત કરવામાં અને સન્માન અપાવવામાં જેમનો સિંહફાળો છે, તેવા અવિનાશભાઈ વ્યાસનું એમાં સંગીત હતું. અને તે સમયની ગાયિકા ગીતા રોય એટલે કે ગીતા દત્તે એમાં “તાળીઓના તાલે ગોરી ગરબે રમતી જાય રે” ગાઈને કમાલ કરેલી. 1960માં અવિનાશભાઈના જ સ્વરાંકનમાં સ્વર સામ્રાજ્ઞી લત્તા દીદીના અવાજમાં મહેંદી એવી વાવી અને એનો રંગ એવો પાક્કો હતો કે આજ સુધી અકબંધ રહ્યો છે. યસ, “મહેંદી તે વાવી માળવે અને એનો રંગ ગયો ગુજરાત રે” પિનાકીન શાહ અને લત્તા મંગેશ્કરજીના કંઠે મઢાઈ ગયું .આશાજીના અવાજમાં “અમારે આંગણે અવસર”નો પ્રયોગ બિનગુજરાતી સલાઈલ દાએ કર્યો કારણ કે સંગીતને સીમાઓ નથી નડતી. એ જ અરસામાં હિન્દી અને ગુજરાતી બંને ભાષામાં આવેલ “ગુણસુંદરી” યાદ છે ને ? એમાં ય ગીતા દત્તના અવાજમાં “આજ મારી નણંદી” ગરબો જાણીતો હતો.

ગુજરાતી સાહિત્ય કૃતિ પરથી હિન્દી ફિલ્મ બને અને સાહિત્ય કૃતિને મળેલ પ્રચંડ પ્રસિદ્ધિને જેમ ફિલ્મને પણ લોક ચાહના મળે એનું ઉત્તમ ઉદાહરણ એટલે સરસ્વતીચન્દ્ર. ચાર ભાગમાં છપાયેલ નવલકથા સરસ્વતીચંદ્રએ ગુજરાતી ભાષાને વૈશ્વિક ફલક પર મૂકી. સરસ્વતીચંદ્ર ફિલ્મ તેની કથા સાથે તેના સંગીત માટે પણ એટલી જ સફળ થઇ. નૂતન પર ફિમાંકન થયેલ કન્યાવિદાયનું ગીત “મેં તો ભૂલ ચલી બાબુલ કે દેશ” માત્ર સાંભળીએ તો ગીત લાગે પણ જોઈએ તો ગરબો લાગે. ગુજરાતી યુવતીના વિવાહના પ્રસંગે તેની પ્રત્યેક ભાવના ને કંડારતાં એ ગીતમાં મધ્ય સ્થાને ગરબો છે. સિનેમાના ગરબામાં સંગીતકારને કે કોઈ પણ ક્લાકાર જન્મે ગુજરાતી હોવું જરૂરી ના રહ્યું, માટીની મહેક અને સંસ્કૃતિની બખૂબી તસ્વીર આપતા ગરબા દરેક માટે સાહજિક બન્યા.

સી. રામચંદ્રનનાં સંગીત સાથે ફિલ્મ નાસ્તિકનુ એક ગીત “કાન્હા બજાયે બાંસુરી ઔર ગ્વાલ બજાયે મંજીરે.” લતાદીદીનાં અવાજમાં હતું અને એમાં રાસ દ્વારા અભિવ્યક્તિ હતી. એ જ રીતે સી. રામચન્દ્રએ લત્તાજીના અવાજમાં 1955માં આઝાદ ફિલ્મમાં “ના બોલે ના બોલે રાધા” બનાવ્યું અને ટ્રેજેડી કવિન મીના કુમારીએ આ ગીતમાં ગરબા પણ કર્યાં. આજે મોટા મોટા સંગીત આયોજન સાથેના ગરબામાં માતાજી અને કૃષ્ણના ગરબા પછી એ જ લય અને ટ્યુનમાં આવતાં પિક્ચરનાં ગીતોનો ઉપયોગ થાય છે કારણ કે મૂળે એ ગીતની રચનાની ફ્રેમ જ ગરબાની હતી. નવરંગનું “આધા હે ચન્દ્રમા રાત આધી” ગરબા કરતી વેળા અજુગતું નથી લાગતું કારણ કે એના મેકિનમાં ગરબાનો ધ્વનિ હતો. શમશાદ બેગમ બોલો ત્યાં જ તમને ગઝલ કે ઠુમરી યાદ આવે. પણ નૌશાદે “બાબુલ”માં સ્વરાંકિત કરેલ “છોડ બાબુલ કે ઘર”માં શમશાદ બેગમના અવાજે “છોડ બાબુલ કે ઘર” આપ્યું જેમાં મોટા પરદા ઉપર નરગીસ તેની સહેલીઓ સાથે રાસ જેવું નૃત્ય કરે છે.

સમગ્ર ભારતમાં સફેદ ક્રાંતિ અને સહકારી મંડળીના પાયા ચરોતર પ્રદેશમાં નંખાયા. સમાજ અને વ્યાપાર ક્ષેત્રે થયેલ આ ઐતિહાસિક ઘટનાને કલાત્મક રીતે “મન્થન”માં દર્શાવાઈ. વર્ગીસ કુરિયનના કાર્યને સંગીતકાર વનરાજ ભાટિયાએ “મેરો ગામ ..” ગીતથી લોકજીભે અને લોકહૈયે વસાવ્યું. એ પછી તો અમુલે આ ગીતને ફરી એક વાર સુનિધિ ચૌહાણના અવાજમાં રેકોર્ડ કરાવ્યું અને જાહેરાતમાં વહેતુ કર્યું. પણ તેના મૂળમાં ગરબો હતો. કેતન મહેતાએ સ્ત્રી સશક્તિકરણના વિષય સાથે હિન્દી ફિલ્મ બનાવી અને એ મિર્ચ મસાલામાં સંગીતકાર દિલીપ ધોળકિયાના દીકરા રજત ધોળકિયાના સંગીતથી સજ્જ ગીત “એ ઢોલી રે બજાવ” આવ્યું, જેને ફિલ્મ ગરબા સાથે સમાજનો પણ ઝાંખી કરાવી. 1999માં વિશાલ ભારદ્વાજની “ગોડ મધર”માં સંતોકબે’નની કહાની હતી, પોરબંદરની પશ્ચાદ્દભૂમિ હતી એટલે ગરબો તો હોય જ. “રાજા કી કહાની પુરાણી હો ગઈ ..” ગરબા જેવું ગીત આવ્યું. 

સિનેમાના સથવારે ગરબાનું ઓસ્કાર સુધી જવું નિયત જ હશે અને “લગાન” સાથે એ.આર. રહેમાનનું સંગીતબદ્ધ થયેલ ગીત “રાધા કેસે ના જલે” આંતરરાષ્ટ્રીય ફલક પર પહોંચ્યું, જેમાં સ્ક્રીન પર ગરબા હતા. છેલ્લા એક દસકામાં હિન્દી સિનેમામાં ગરબાએ વધુ પ્રભાવી ભૂમિકા ભજવી. બંગાળી નવલકથા “ના હન્યતે” પરથી બનેલી ફિલ્મમાં ગરબો હોય અને એ પણ હજારો હૈયા ગજાવે એ નાની સૂની  વાત નથી. હમ દિલ દે ચૂકે “માં ઢોલી તારો ઢોલ બાજે દરેક ગુજરાતનું ગુમાન બન્યું ત્યાં ઐશ્વર્યા રાયને હરીફાઈ આપવા આવી હોય એમ દીપિકા પાદુકોણે એ રામલીલામાં” નગારા સંગ ઢોલ “પર ગરબા કરીને ખલૈયા ને નવું જોમ આપ્યું.”રઈસ” ઊડી ઊડી જાય અને કાઈપો છેનું “હો શુભારંભ” દ્વારા મૂળ કથા વસ્તુમાં ગુજરાતી સમાજ અને જમીન દર્શાવવામાં કામિયાબ રહ્યું.

સમાજ પહેલાં કે સિનેમા પહેલાં? એટલે કે સિનેમાની અસર સમાજ પર થાય કે સમાજની તસ્વીર સિનેમા દર્શાવે એ બહેસ બહુ જૂની છે અને કૈક અંશે હવે પ્રસ્તુત પણ નથી, એટલે એવી કોઈ ચર્ચામાં પડ્યા વગર, સિમ્પલી, આપણા ગરબાને સિનેમામાં એન્જોય કરો અને સિનેમાના ગરબાને આપણા મેદાનમાં લાવીને માંડો ઝૂમવા. અંતે તો હેમનું હેમ છે.

(‘મનોગ્રામ’)

E.mail : meghanimeshjoshi@gmail.com

સૌજન્ય : મેઘાબહેન જોશીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

૧૯૯૫-૯૭ના અરસામાં ‘જનસત્તા’ના દિવાળી અંકમાં અને ૨૦૦૩માં ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’માં પુન:પ્રકાશિત નવરાત્રિવિશેષ લેખ

(વર્ષ ૨૦૦૫માં ૧૦૮ કિલો વજનના આઠ કાર્ટન સાથે પહેલવહેલી વાર દિલ્હી આવવા નીકળી, ત્યારે સાસુમાએ જતનપૂર્વક સાચવી રાખેલાં ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ’ના આશિષના લેખના પાનાં હરખાતાં  હરખાતાં હાથમાં સોંપેલા. એક પછી એક દિલ્હીમાં ઘરો બદલાતા ગયા પાનાંના અક્ષરો ઝાંખા પડતાં ગયા. જર્જરિત દશામાં પડેલા આ અક્ષરો વિલુપ્ત થતાં પહેલા …)

— રીતિ શાહ

•••

ગરબા એટલે ઊર્જાની ઉપાસનાનો ઉત્સવ

ગુણવંત શાહ

એલ્વિન ટોફલર નામના મહાન વિચારકે ‘ધ ફિફ્થ વેવ’ નામના તેમના ક્રાન્તિદર્શી પુસ્તકમાં એક સુંદર વાત કરી છે. તેઓ કહે છે કે એસવીસમી સદી એટલે ઊર્જા (એનર્જી) અને પૂરજા(કોમ્પોનન્ટ્સ)નો સમન્વય. એક બેઠકે વાચીને ઊંચું (કે નીચું) મૂકી શકાય એવું આ પુસ્તક નથી. તેની શરૂઆતમાં એસ.ટી. કોલેરિજની બે પંક્તિઓ મૂકવામાં આવી છે :

A damsel with a dandiya

In a garba once I saw:

It was an Ahmedabadi maid,

And on her dandiya she play’d,

Singing of Mount Pawagarh.

અઢારમી સદીના અંગ્રેજ કવિને એકવીસમી સદીના અમદાવાદનું દર્શન લાધ્યું એ પણ કેવો યોગાનુયોગ!

એકવીસમી સદી હવે આવી પૂગી છે એ અંગે હવે લઘુ કે ગુરુ – કોઈ શંકા નથી. સામેના પ્રાંગણમાં ગરબા ઉત્સવ યોજાયો છે, વીસમી સદીમાં ફ્રોઈડે શરૂ કરેલી વૈચારિક ક્રાન્તિના પ્રવાહમાં યુવા પેઢી તરી રહી છે, ત્યારે આલ્ડસ હક્સલીએ ક્યાંક લખેલી વાત ટાંકવાનો લોભ કે લાભ રોકી શકતો નથી : આ સદી શક્તિની ઉપાસનાની સદી છે. આવી ઉપાસના આપણને વર્ષોથી સદી ગઈ છે.

મારી અને નવી પેઢીની વચ્ચેનું અંતર સામેના પ્રાંગણ આડેના રસ્તા સુધીનું જ છે તેનું ભાન થતાં હું રસ્તો ઓળંગીને ખટમધુરાં શમણાંના ઉપવનમાં લટાર મારું છું. રાસના મોટા વર્તુળની અંદર બીજું, નાનું વર્તુળ જોતાં મને અચાનક યાદ આવે છે – શુમાખરના ‘સ્મોલ ઈઝ બ્યુટિફુલ’ પુસ્તકને ધ્યાનમાં રાખીને ટોફલરે એક નવું સૂત્ર વહેતું મૂક્યું હતું : ‘Small-within-big is beautiful.’

(‘ઉત્સવનું અસ્તિત્વ’માંથી)

* 

ગરબા, ગુજરાતી સાહિત્યની જેમ, નગ્નતાની જાહોજલાલી છે

ચંદ્રકાંત બક્ષી

સમય હતો જાન્યુઆરી 1960નો, અને મુંબઈમાં નાની પાલખીવાળાએ મને કહેલું કે આટલી ઉદ્યમી, ચતુર અને પરિષ્કૃત પ્રજાને ગરબા શોભતા નથી …

પિતૃભૂમિની સંસ્કૃતિના ખંડિયેરનો પરાજયબોધ છે આ … મરદાની ગુજરાતી પ્રજાનો આ સ્ત્રૈણ, નિર્વીર્ય ચહેરો છે.

આજે 70 વર્ષની ઉંમરે મારો વાંકો થઈ ગયેલો અંગુઠો કોમ્પ્યુટરના કીબોર્ડની શિફ્ટ કી પ્રેસ કરી શકતો નથી ત્યારે ચોથી સદીના રોમન સેનાની માર્કસ કોપિયસનું કદી ન રૂઝાતા ઝખમનું દર્દ સમજાય છે : નપુંસકલિંગની પૂજક પ્રજા પાસેથી કેટલી આશા રાખી શકાય?

ગરબા એ નૃત્ય નથી, શાસ્ત્રીય કલા નથી. ગઈ સદીની શ્રેષ્ઠ નર્તકીઓમાં સ્થાન પામતી રશિયાની બોરિસ પાસ્તરનાકાએ 1992માં ‘ફેસ્ટિવલ ઓફ ઈન્ડિયા’માં ગરબા પ્રદર્શન જોઈને મને કહ્યું હતું, આ નૃત્ય નથી, ભારતીય સંસ્કૃતિનો લેફ્ટઓવર (વધ્યો-ઘટ્યો) કચરો છે …

જટાયુની પાંખના સળગતા વિપ્લવની ન બુઝાયેલી રાખ પર સર્જકતા ઊંગલી રંગાવે છે ત્યારે દેવહુમાની જેમ ઊભું થાય છે તે નૃત્ય છે. બાપના, પસીનાની બદબૂ વિનાના પૈસૈ તાગડધિન્ના કરવાનું ખ્વાબ જોતી બેશર્મ આંખોમાં બિભત્સતાનાં સાપોલિયાં નાચે ત્યારે સર્જાય એ ગરબા છે.

*

‘તારી બેની પરણ્યે ઘેર આવ્ય રે, મેંદી રંગ લાગ્યો’

મધુ રાય

મિ. ગગનવાલા અત્યારે મહામોહમયીનગરી લંડનમાં નિવાસે છે. સવારે દાતણ કરતી વખતે પ્રભાતિયાંને યાદ કરીને બી.બી.સી. ન્યૂઝ સાંભળે છે. પછી વતનની મિટ્ટીની મહેંક ને એવી બધી વાતોના વિચારે ચડી જાય છે.

વર્તમાનપત્રમાં એન્ટરટેનમેન પેજ પર કાતિલ હસિનાઓ અને જાંબાઝ જવામર્દોનાં દિલધડક કારનામાં વિશેનાં ચલચિત્રોનાં વિજ્ઞાપનો જોતાં ઓલોફેસડન એમની નજર પડે છે નવરાત્રિ મહોત્સવની જાહેરાત પર. લિપિ ગુજરાતીના બદલે રોમન, એટલે પહેલી વાર વાંચો ત્યારે નાવારાટ્રી વંચાય. ફરી એક વાર કાઠિયાવાડના રાસ જોવાના અરમાન આ પંક્તિઓ લખનાર નરાધમના મનમંદિરિયામાં ઉત્પાત કરે છે.

***

અમદાવાદમાં નવરાત્રિઓ ઉજવાતી. શ્રી વિદ્યાનગર હાઈસ્કૂલના પરિષ્કૃત વાતાવરણમાં શાળાનો પરિવાર રાસ રમી રહ્યો હતો. કર્ણરંજક અવાજમાં કિશોરીઓ ગાતી હતી :

તારી બેની પરણ્યે ઘેર આવ્ય રે,

મેંદી રંગ લાગ્યો—

બેની પરણ્યે તે ભલે પરણ્યે,

મેંદી રંગ લાગ્યો—

શાળાના આચાર્ય કપાસીએ અમને બાકીનો વાર્તાસાર કહી સંભળાવ્યો, “આ એક-ની અને બે-નીથી નહિ ચાલે, છેવટે પરણ્યો આવસે એટલે માની જસે.”

***

ઉપરવાળાની સ્કીમ ઓફ થિંગ્ઝમાં બધાને જુદાંજુદાં કર્તવ્યો સોંપાયાં છે. અમને ભાષાની સમૃદ્ધિ, વૈવિધ્ય, ભાષાનાં કુળ અને શબ્દોનાં મૂળ ને એવી બધી વાતો વિચારવાનું અને સંદર્ભગ્રંથોમાંથી યોગ્ય સામગ્રી ઉપાડી, વાણીવિલાસ ભભરાવી, વહાલસોયા વાચકોને બે ઘડી ગન્યાન સાથે ગમ્મત આપવાનું કામ સોંપાયું છે. 

તો અમે ‘બેન’ શબ્દ પર અટકળ કરીએ છીએ. અપશબ્દોમાં વૈવિધ્યપૂર્ણ ઉચ્ચારોને બાદ કરતાં પણ ‘બહેન’, ‘બેન’ અને તળપદી પ્રાદેશિક બોલીમાં ‘બોન’ – એમ ત્રણ મુખ્ય ઉચ્ચારો વિદ્વાનોએ નોંધ્યા છે. આ ‘બોન’ શબ્દમાં અત્યંત ગ્રામ્ય પ્રકારની અભિવ્યક્તિ લાધે છે, પણ બંગાળી જેવી પરિષ્કૃત મનાતી ભાષામાં પણ એમ જ ઉચ્ચાર થાય છે. આમ દૂરની પણ ઈન્ડો-યુરોપિયન કુળની જ બીજી ભાષા, ફ્રાન્સિસીમાં પણ આ ઉચ્ચાર છે, જો કે તેનો અર્થ જરા જુદો છે.

એમ કેમ હશે? અમે વિસ્મયથી આતંકિત થઈ વાયવ્ય ક્ષિતિજે ઉદિત થતાં ચંદ્રને પૂછ્યું. ચંદ્ર કહે, “બોન કેસ્તિયોં!” (ગૂડ ક્વેશ્ચન)

*

ગરબાઝ ઈન ધ એજ ઓફ લટકાઝ

હસમુખ ગાંધી

આપણી પ્રજા મૂળથી (એટ રૂટ્સ) હડોહડ ઘોંઘાટપ્રિય છે. સવારે પાડોશીનું ટેણિયું ફુલ વોલ્યુમમાં ટી.વી. ચાલુ કરી દે છે. રસ્તા પર ટ્રાફિક જામમાં સો-કોલ્ડ શિક્ષિતવર્ગ એમની કોન્ટેસાઓ અને વનથાઉઝન્ડ્સોનાં હોર્ન વડે પેં પેં પેં પેં કરીને પાષાણયુગના માનવો જેવો મેસોકિસ્ટ આનંદ લે છે.

ગણેશ ઉત્સવ અને નવરાત્રિ ઉત્સવમાં પેલા હરામખોરો ઉઘરાણાં ઉઘરાવે છે અને બદલામાં ગંદાં ફિલ્મી ગાયનો લાઉડસ્પીકર પર દસ દિવસ અને દસ રાત સુધી વગાડીને તમારા મગજના મજ્જાતંતુ, લિટરલી, તોડી નાખે છે.

એક સમયે શેરીમાં પાંચ મહિલાઓ એકઠી થઈને શક્તિના આરાધના (રિપિટ, આરાધના) કરતી હતી. પણ એ પછી તો સાબરમતીમાં ઘણાં નીર વહી ગયાં છે. હવે ક્લબો અને હોટેલોમાં ગરબા થાય છે. એમાં વૈકુંઠ નાનું ને વૈષ્ણવો ઝાઝા હોય છે.

એકવીસમી સદીનો આ કામોત્સવ છે. સંત વેલેન્ટાઈન, ઈરોસ, મન્મથ અને પ્રદ્યુમ્નની વાંહે વાંહે ક્યુપિડ હઉ આવી જાય છે, એનાં તીરકામઠાં લઈને. એડોલસેન્ટ કન્યાઓનાં પહેરણ જુઓ તો લાગે કે આમાં (ધેટ ઈઝ, ગરબામાં) અને કેબરેમાં ફરક શો. ધૂળની બોન રાખોડી એ આનું નામ.

ટ્રેડિશનલ ગરબાના નામે એ લોકો કાર્યક્રમની શરૂઆત કરે છે, પણ પછી ને લાઉડસ્પીકરમાં ‘લટકા દિખા દિયા હમને, ઝટકા દિખા દિયા તુમને, હો તુમ તુમ ટરાં’ (ટી.યુ.આર.આર.એ.) ગવાવા લાગે છે અને અબ્દુલ્લાની શાદીમાં બેગાના બનીને આવેલા બુદ્ધિ વગરનાં છોકરાં-છોકરીઓ હિન્દી ફિલ્મના એક્સ્ટ્રાની જેમ એમની દેહલતાને આમથી તેમ ઝુલાવે છે.

બીજે દિવસે ફરમાસુ આઈટમ તરીકે બદ્ધેબદ્ધાં છાપાંમાં આ મતલબના ફોટા હોય છે અને તાલીમી ઉપતંત્રી કેપ્શન લખે છે : “શેઠ ફલાણા ફલાણા (કે સો-એન્ડ-સો ટ્રસ્ટ) દ્વારા પ્રાયોજિત ગરબા મહોત્સવમાં યુવક-યુવતીઓ રાસની રંગત લઈ રહેલાં દૃષ્ટિગોચર (એમ જ) થાય છે.”

*

‘કિસન-હરકિસન’: ધારાવાહિક નવલકથાનો અંશ

હરકિસન મહેતા

(વહી ગયેલી વાર્તા : જેફ્રી આર્ચરની ‘ધ ફોર્થ એસ્ટેટ’માં બને છે એમ, કિસન સાવંત અને હરકિસન દિવાન મીડિયા બેરોન છે અને એકબીજાના કટ્ટર હરીફ બનવા જઈ રહ્યા છે. થોડાંક અખબારો ટેકઓવર કર્યા પછી હવે બન્નેની નજર ‘નવસારી ટાઈમ્સ’ પર છે. બન્નેએ 45-45 ટકા શેર હસ્તગત કર્યા છે અને બાકીના દસ ટકા શેર શેઠ ગોપાલદાસ દામાણી પાસે છે. બન્ને જણ આજે જ શેઠને એ શેર માટે મળી રહ્યા છે…)

પ્રકરણ 158મું

ગોપાલદાસ કિસનને બ્રેકફાસ્ટ માટે ટેબલ ભણી દોરી ગયા. શેઠે કિસનની ઓળખાણ તેમની પત્ની સાથે કરાવી. કિસને કહ્યું, “જેશીકૃષ્ણ, માસી.” તેમણે પણ સામે સત્કાર કર્યો.

અચાનક કિસનને બાંસુરીમય અવાજ સંભળાયો. ગૂડ મોર્નિંગ, ડેડી. શેઠે પરિચય આપ્યો, “આ મારી દીકરી, માનસી. હમણાં એમ.બી.એ. કરે છે. માનસી, આ છે, મિ. કિસન સાવંત, ‘ધંધુકા એક્સપ્રેસ’ પેપરના માલિક છે.”

કિસન અને માનસીની નજર મળી અને એક તારકમંડળ રચાયું. માનસીએ નજાકતભર્યા સ્વરે નેણ નચાવીને કહ્યું, “આજે સાંજ સુધી અહીં જ રોકાવાના હો તો અમારા ફ્રેન્ડ્ઝ સર્કલના ગરબામાં આવશો ને?”

કિસને સૂકા મેવાનું મંચિંગ કરતાં કહ્યું, “તમારું ઈન્વિટેશન હોય તો તો આવવું જ પડે ને!”

(વાર્તા આગળ ચાલુ)

‘માનસી સાવંત’: ધારાવાહિક નવલકથાનો અંશ

*

અશ્વિની ભટ્ટ

(વહી ગયેલી વાર્તા – ઉપર મુજબ)

પ્રકરણ 159મું

કિસનનું વૃત્તાન્ત

ઓહ…શું અનુપમ એ સાંજ હતી… માનસીએ સામ્પ્રત ફેશન મુજબનું, મરૂન કવરનું સ્કર્ટ પહેર્યું હતું અને ઉન્નત ઉરપ્રદેશને ઢાંકવા આછા આસમાની રંગનું બેકલેસ બ્લાઉઝ પહેર્યું હતું. તેના પોશાકમાં ભરતકામ કરીને ચાંદલા ટાંકવામાં આવ્યા હતા. તેની શ્યામલ ચામડી આ લિબાસમાં કંઈક અજબ ગૌર લાગતી હતી.

તેના ગરબામાં, તેના નર્તનમાં એક અનેરો લય હતો, તેના સ્ટેપ્સમાં બ્રહ્માંડની અવિરત ઊર્જા હતી. હું માનવસહજ એષણા, અભિલાષા અને આકાંક્ષા અનુભવી રહ્યો હતો … એક જિન્સી આવેગ હતો આ માહોલમાં … કોઈ અંતસ્થ ઊંડાણમાંથી આશાઓ પ્રગટતી હતી …

“કિસન! ઓહ! તું આવી ગયો છે? કમ ઓન જોઈન અસ,” કહીને તેણે સ્મિત આપ્યું.

“માનસી …” તદ્દન આશ્ચર્યમૂઢ થઈને હું બોલ્યો. મારામાં એક અકલ્પિત રોમાન્સના આવિર્ભાવની એ ક્ષણ હતી …

અચાનક એ ક્ષણે એક સાથે ત્રણ ઘટનાઓ બની. બત્તીઓ બુઝાઈ ગઈ. હરકિસનના માણસ મૂંજા જેઠાએ મને ચોપ કિક મારી અને હું બેભાન થઈ ગયો.

બીજે દિવસે હું ભાનમાં આવ્યો ત્યારે મારા મસ્તિષ્કમાં સતત એક જ વિચાર અફળાયા કરતો હતો. માનસી … માનસી દામાણી … યસ તેનું નામ કેવું ઓડ લાગે છે. તેનું નામ માનસી સાવંત થવું જોઈએ, માનસી કિસન સાવંત.

(ક્રમશ:)

*

ગૂડ મોર્નિંગ : ગરબા જર્નલિઝમ વિશે એક રિવ્યૂ

સૌરભ શાહ

આજે શનિવાર નથી, માટે જે કાંઈ કહેવાનું હોય તે વિસ્તારથી જ કહેવાનું હોય તે તો સુજ્ઞ વાચક જાણે જ છે. ‘લાફ્ટરનૂન’ના નવરાત્રિ વિશેષાંક (એકવીસમી સદીમાં ગરબા) સાથે ગુજરાતી જર્નલિઝમમાં એક નવું ચેપ્ટર શરૂ થયું છે. ‘કિડ-ડે’ના રમેશ ઓઝાઓ અને અન્ય સ્યુડોસેક્યુલારિસ્ટો આ ઓપર્ચ્યુનિટી મિસ કરી ગયા. ખેર, આ વિશેષાંકની વાત કરીએ.

નવરાત્રિ વિશેષાંકની વાચનસામગ્રીમાં ગરબા જર્નલિઝમના ઊંચાં સ્ટેન્ટર્ડ દેખાય છે. કાન્તિ ભટ્ટે લંડનના ગરબા વિશે એક પીસ લખ્યો છે. હરકિસન મહેતા અને અશ્વિની ભટ્ટની સહિયારી નોવેલનું સ્કૂપ છે. ગુણવંત શાહના અપ્રકાશિત પુસ્તકમાંથી રિલેવન્ટ એક્સર્પ્ટ અપાયા છે. ગામમાં કોઈ પણ પ્રસંગ હોય, આમંત્રણ હોય કે ન હોય, પણ અમુક (બની બેઠેલા) વડીલો તો હોય જ, તે હિસાબે ચંદ્રકાંત બક્ષી પણ છે. જમણના અંતે મુખવાસની જેમ વિશેષાંકોમાં હ્યુમરસ પીસનો રિવાજ છે એ અશોક દવેએ નિભાવ્યો છે.

યોર્સ ટ્રુલીનો ગરબા જર્નલિઝમ અંગેનો એક ઈન્ફર્મેટિવ રાઈટઅપ છે, જે ન્યૂ યોર્કથી પ્રસિદ્ધ થતા એક ગુજરાતી અખબારે બેઠેબેઠો ઊઠાવ્યો છે. અનપબ્લિશ્ડ પીસની એમણે કેવી રીતે કોપી મારી હશે એ વિશે વાચકોને ફોડ પાડીને સમજાવવાનું ન હોય. વાચકો (ધેટ ઈઝ, સુજ્ઞ વાચકો) બધું જ સમજતા હોય છે, ટૂંકમાં કહીએ તો.

(‘ધ સૌરભ શાહ કોલમ : અ કલેક્શન’માંથી)

*

“દાદુ, તમને ગરબામાં જોયા’તા”

અશોક દવે

અમદાવાદમાં ચાર મોસમ હોય છે. ત્રણ તમને ખબર છે તે અને ચોથી નવરાત્રિની. આમાં બધી ઉંમરના લોકોનો રંગ બદલાઈ જાય. જો કે, અમારા પરવીણભ’ઈ ગરબા જોવા જવામાં માનતા નથી. એમ તો એ અન્નકૂટનાં દર્શન કરવા પણ નથી જતા … (બાય ધ વે, આ જોક આદમે ઈવને કહી હતી એવું નથી. બન્નેએ સાથે જ વાંચેલી … આ કોલમમાં …) પણ ગઈ કાલે હું અને પરવીણભ’ઈ ગરબા જોવા ગયેલા, કારણ પેલું કહે છે ને કે જીવ્યા કરતાં જોયું ભલું …

રાતે રસ્તા પર જવાની છલકાતી હતી, ઢોળાતી હતી, ગરબાનું ગાંડપણ રેલાતું હતું, પરવીણભઈ ગમે તે (એટલે ગમે તે નહિ, પણ ગમ્મે તે) ટ્વેન્ટીપ્લસ સાથે નજરના એક્સિડન્ટ કરવાના મૂડમાં હતા. મારી ચોઈસ પહેલેથી સાવ સાદી રહી છે, હું માત્ર સાડાચાર અને સવાનવની જ ફિરાકમાં હતો.

અમે ઘટનાસ્થળે પહોંચ્યા ત્યાં પાસ માટે લાંબી લાઈન હતી અને પાસ મળતા નહોતા. ત્રણે ત્રેખડ થાય તો બેએ શું થાય? બેખડ? એનીવે, મેં ગેટકીપરને બાજુ પર બોલાવીને કહ્યું કે હું અશોક દવે છું. તો એણે કહ્યું, “એમાં શું થઈ ગયું?” મેં કહ્યું, “દાદુ, બે દિવસ પહેલાં નરેન્દ્ર મોદીએ જે કહેલું કે હું અદનો આદમી છું, તે અ.દ.નું ફુલ ફોર્મ ખબર છે?”

બે મિનિટ રહીને અમે અંદર પહોંચ્યા …

(‘બપોરિયાં’માંથી)

*

લંડનમાં ગરબા મહોત્સવ : એક અહેવાલ

કાન્તિ ભટ્ટ

લંડનના સાક્ષરધામ મંદિરમાં હમણાં નવરાત્રિની સાથે ગરબા મહોત્સવ યોજાઈ ગયો. ન્યૂ યોર્કમાં ચરોતરના પટેલો આવો ઉત્સવ દર વર્ષે કરે છે, તેમાં હાજરી આપીને હું લંડન આવ્યો ત્યારે સ્વામી આજીવનદાસજીએ મને માહિતી આપી કે આમાં 15,000 પાઉન્ડનું ખર્ચ થયું. મેં એમને પૂછ્યું કે તમે ફાયનાન્સ ક્યાંથી મેળવ્યું, તો કહે મૂકેશભાઈ અને અનિલભાઈ અંબાણી જેવા ભક્તો હોય ત્યાં સુધી ફિકર કરવાની જરૂર નથી.

ચોરાણુંમાં જામનગરમાં રિલાયન્સના નવા પ્લાન્ટની ભૂમિપૂજન વિધિ વખતે હું ધીરુભાઈને મળ્યો ત્યારે એમણે કહેલું કે તેમને દાળઢોકળી બહુ ભાવે છે. (જો કે ટીના મુનિમે મને કહ્યું હતું કે તેને દાળઢોકળી નહિ પણ પિઝા વધારે ભાવે છે.)

લંડનના ‘ધ ટાઈમ્સ’ અખબારે આ ગરબા મહોત્સવને સારું કવરેજ આપ્યું છે. બીજા પાને ગરબા રમતાં ટીના મુનિમ અને પ્રિન્સેસ ડાયનાના ફોટા છે. આ ટાઈમ્સ આપણા એન.આર.આઈ. હિન્દુજા ભાઈઓના હાથમાં છે. આપણા ભારતના ટાઈમ્સવાળા સમીર જૈન 51 ટકા કોલેબોરેશનનું વિચારે છે. (સમીર જૈનને ઢોકળા બહુ ભાવે છે.)

મેં આજીવાનદાસજીને ટાઈમ્સના કવરેજ અંગે પૂછ્યું ત્યારે તેમણે રેટ કહ્યો. ત્રણ કોલમ એટલે ત્રણ હજાર પાઉન્ડ. વત્તા પ્રસાદ તો ખરો જ. “આ લોકોને આપણો મગસ બહુ ભાવે.”

(‘સૌજન્યથી’માંથી) 

*

ગરબા : એક સાંસ્કૃતિક સંકેતતત્ત્વ તરીકે

ડો. સુમન શાહ

અનુઆધુનિકવાદની પરંપરામાં ઉન્નતભ્રૂ સંસ્કૃતિ અને લોકપ્રિય સંસ્કૃતિ વચ્ચેની ભેદરેખા પાતળી થતી જાય છે. બાર્થ અને ઈકો જેવા સંરચનાવાદી વિવેચકોએ ફેશન, ફૂડ, કોમિક્સ, જેમ્સ બોન્ડની ફિલ્મો ઈત્યાદિ તથાકથિત પોપ કલ્ચરનાં ઘટકોનો વિઘટનવાદી અભ્યાસ હાથ ધર્યો છે, તેવું સ્થાનિક સ્તરે ગરબા માટે શક્ય છે?

ગરબાને સાંસ્કૃતિક સંકેત (સાઈન) તરીકે સ્વીકારતાં પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે આમાં સંકેતક (સિગ્નિફાયર) કોણ અને સાંકેતિક (સિગ્નિફાઈડ) કોણ. આમાં સંકેતક તરીકે ગરબાના શબ્દોની ટેક્સ્ટ છે અને સાંકેતિક તરીકે કુમારિકાની અવ્યક્ત ભાવનાઓ છે.

પરંતુ, ગરબો ઢોલી અથવા ગાયક દ્વારા ગવાતો હોવાથી કુમારિકાને પ્રોક્તિ (ડિસ્કોર્સ) ઉપલબ્ધ નથી અને તે રીતે સમાજનો પુરુષપ્રધાન ઢાંચો (પેટ્રિયાર્કી) અકબંધ જળવાઈ રહે છે.

એકવીસમી સદીની શરૂઆતમાં જે ગરબા દેખાઈ રહ્યા છે તેમાં અનુઆધુનિકતાનો દ્વંદ્વ સ્પષ્ટ છે. એક તરફ અત્યંત સ્થાનિક ઓળખ (લોકલ આઈડેન્ટિટી) છે, જે ગરબાની પ્રક્રિયા, પહેરણ, ઈત્યાદિમાં વ્યક્ત થાય છે, જ્યારે બીજી તરફ વૈશ્વીકરણના પ્રવાહો છે, જે પાશ્ચાત્ય સંગીત, આયોજનના વ્યાપારીકરણ ઈત્યાદિમાં વ્યક્ત થાય છે.

*

ટૂંકી સંદર્ભસૂચિ :

દેવી, ગણેશ : ‘ડિકન્સ્ટ્રક્ટિંગ ગરબા : બિફોર ઈન્સોમ્નિયા’

નાન્દિ, આશિષ : ‘ગરબા એઝ ડિલોકોલોનાઈઝિંગ ધ સાયકી’

(‘મડિયાથી મીડિયા સુધી : આધુનિકતાનાં પરિમાણો અને અનુઆધુનિકતાનાં પરિણામો’માંથી)

સૌજન્ય : રીતિબહેન શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર