મને કપડાંનો, વસ્ત્રોનો, પ્હૅરવેશનો બહુ શોખ. હતો, હવે ખાસ રહ્યો નથી. પણ એ માટે ગમે એટલા પૈસા ખરચી જાણું. વાયદા પર વાયદા કર્યે જતો નરોતમ દરજી યાદ આવે છે. તો પણ, મારા ડભોઇમાં રેડીમેડ ગારમૅન્ટની દુકાન ખૂલી એ મને નહીં ગમેલું.
ત્યારે નાનપણમાં તો શર્ટને હાફપૅન્ટ પર ઝૂલતું છોડી દેવાનું. મોટપણે પૅન્ટ શરૂ થયા, એટલે ઇનસર્ટ શરૂ થયું અને એટલે બેલ્ટ બાંધવાનું પણ થયું. એ શર્ટ ત્રણેક બટનનું હોય, માથું ઘાલીને પ્હૅરવાનું. પછી અમેરિકન સ્ટાઇલનાં શર્ટ આવ્યાં – બે પડખાં સળંગ ખૂલે ને બંધ થાય, છ બટન હોય. આજે એ જ ચાલે છે. મને હાફ-સ્લીવ શર્ટ ન્હૉતાં ગમતાં, ફુલ્લ-સ્લીવ સિવડાવતો ને કફ-લિન્ક પણ લગાવતો. ભાષા-સાહિત્ય ભવનમાં જોડાયા પછી ટાઇ પ્હૅરવાનું છોડી દીધું કેમ કે એવું થાય કે આ બધા વિદ્વાનો ‘સારસ્વત’ લાગે ને એમની વચ્ચે હું કેવો લાગું ! એટલે ટાઇપિનો પણ ગઈ ને કફલિન્કો પણ ગઈ. હશે ઘરમાં કોઇ કબાટના ખૂણે ચૂપચાપ સૂતેલી ને નીરવે બબડતી.
સ્મરણોનું પણ એવું જ છે, મગજના ખૂણે ખૂણે પડી રહ્યાં હોય છે. કઈ ઘડીએ ઊંચાંનીચાં થઈ કેવીક સહજતાથી બેઠાં થઈ જાય છે, નથી સમજાતું. “યુલિસિસ”-ના સર્જક જેમ્સ જૉય્યસનું ‘સ્ટ્રીમ ઑફ કૉન્સ્યસનેસ’ ક્ષણભર મને કૃત્રિમ લાગે. મને ‘મૅમરીલેન’ શબ્દ પણ નથી ગમતો, કેમ કે એમાં તો કલ્પના દાખલ થઈ જાય છે. અને હું કંઈ એ શેરીની લટારે નથી નીકળ્યો હોતો. હું તો ભૂલા પડેલા બાળકની જેમ સ-જીવ અને સાચ્ચાં સ્મરણોને ગોતતો ફરું છું. કોઇ વાર એ પણ પાલતુ પશુની જેમ સાંજે સાંજે પાછાં ફરે છે.
જૂનની ૧૫-મીએ કૉલેજમાં / ડિપાર્ટમૅન્ટમાં નવું સત્ર શરૂ થાય. મારો નિયમ કે તે દિવસે નવાં જ શર્ટ-પૅન્ટ જોઈએ. પૅન્ટનું કાપડ હું આજે પણ ‘રૅમણ્ડ’-નું જ ખરીદું છું. વડોદરામાં લ્હૅરીપુરા પાસે ‘રૅમણ્ડ’-ના એક રીટેઇલરની શૉપ. એની પાસે એક એવું સાધન કે કાપડ પર મૂકે એટલે સૂટ કેવો લાગશે તે નાની સાઈઝમાં જોઈ શકાય. મજા પડતી. અને હા, શૂઝ પણ નવા જ જોઇએ. એ જ વડોદરામાં દાંડિયાબજારમાં એક મોચી મૉંઘો પણ રીયલ લેધરના શૂઝ બનાવી આપે. એની પાસે હું ‘ઑક્સફર્ડ’ સ્ટાઇલના બનાવરાવતો. લાંબો વાયદો કરે પણ તે દિવસે શૂઝ મળે જ મળે. મેં રૂપિયા ૪૦ ખરચ્યા હોય પણ ઘરે કહું કે ૨૦-ના આવ્યા. આજે ૫૫-૫૭ વર્ષ પછી એવા જ શૂઝ અમેરિકામાં મને ૬૦ ડૉલરમાં, રૂપિયામાં ગણું તો લગભગ ૪૮૦૦-માં, તૈયાર મળે છે. એ દુકાન હજી હશે એમ ધારું છું.
મને રેડીમેડ શર્ટ થઈ રહે છે, બને ત્યાં લગી બ્રાન્ડેડ જ લઉં. રેડીમેડ પૅન્ટ નથી થતા, એટલે સિવરાવું છું. પણ આ કોરોનાકાળમાં અમદાવાદના મારા ટેલરની દુકાન ‘સ્ટાઇલો’ ઊઠી ગઇ. એ દુ:ખ સાથે મારે હવે નવો ટેલર શોધવાનો છે.
ત્યારે વડોદરામાં ‘કોઠી’ પાસે એક મૉંઘામાં મૉંઘો ટેલર; દુકાનનું નામ, ‘મૉડર્ન ટેલર્સ’. પોતે લન્ડનમાં ભણી આવ્યો છે એવું એણે સર્ટિફિકેટ લટકાવેલું. એ એટલો ‘મૉડર્ન’ તો ખરો જ. હું એની પાસે શર્ટ બનાવરાવતો. કૉલરને સ્ટેબિલાઈઝ્ડ કેવી રીતે કરાય છે તે બતાવે, પણ એ વિશેષતાના આઠ આના વધારે લે. હમણાં, બે-ત્રણ માસ પહેલાં, ત્યાંથી પસાર થવાનું બન્યું તે બહુ ગમેલું.
દરેક મૉડર્નિસ્ટને વેઠવું તો પડે જ, કાં તો પરમ્પરાગતોથી અથવા નવ્ય આગંતુકોથી. એ કોઠીવાળાને હંફાવવા મંગળબજારમાં ‘ન્યૂ મૉડર્ન ટેલર્સ’ ખૂલ્યું. એનો માલિક મગનભાઈ પેલા જેવો ઠાંસુ નહીં, તે મને ફાવી ગયેલું. બધાં કપડાં એને ત્યાં જ બનાવરાવતો, સૂટ પણ, અરે, મગનભાઈ ‘ન્યૂ’ મૉડર્ન અથવા ‘પોસ્ટ’ મૉડર્ન તે એ જ કાપડમાંથી ટાઈ પણ બનાવી આપતો ! એક હજી છે મારી પાસે. મારે મગનભાઈને મળવું છે, પણ એ હશે ખરો?
વસ્ત્ર સભ્યતાનું પ્રતીક છે. પણ નગ્નતા શું છે? મનુષ્ય સિવાયનાં પ્રાણીઓ વસ્ત્ર નથી પ્હૅરતાં, તેમ છતાં, નાગાં નથી લાગતાં. માણસ તો છતે વસ્ત્રે નાગો લાગી શકે છે. વસ્ત્ર દમ્ભ નથી તો શું છે? અમેરિકામાં વિન્ટરમાં પોતાના ડોગીને એની માકલણ બંડી પ્હૅરાવે છે, ત્યારે એ મને ગમતું હોતું નથી કેમ કે કુદરતી કુરકુરિયું માણસનું બચ્ચું લાગતું હોય છે – નીચી મૂંડીએ બચારું જતું હોય.
નગ્નતા પ્રાકૃતિક છે. ૧૯૮૯ના અરસામાં હું અસમના ગામડાંઓમાં ફરતો હતો. ત્યારે મેં શ્રમજીવી સ્ત્રીઓને વિના બ્લાઉઝ જોયેલી, સાડીછેડો બાંધી રાખ્યો હોય. ખેતરમાં નિંદામણ કરતી હોય. અમારા ફળિયામાં સ્ત્રીઓ બ્લાઉઝ નીચે કશું પ્હૅરતી નહીં, સિત્તરેક વર્ષ પરની વાત, પ્રસંગે પ્હૅરે, પણ બ્રા નહીં, કેમ કે ત્યારે એ નવી નવાઈની ચીજ હતી. બા અને બીજી પડોશણો એ માટે મોહન દરજી પાસે ‘બૉડિસ’ સિવરાવી લેતી. કોઈ કોઈ પ્રૌઢો ધોતિયા પર ગંજીફરાકમાં ફરતા, પણ બીજા તો હમેશાં માત્ર ધોતિયામાં જ હોય, ઉપર કશું જ ન હોય, જનોઈ હોય તો મૅલી, કાળી. એ અર્ધનગ્નો આમ તો નિર્દોષ હતા, પણ પ્હૅરવેશને વિશેની એમની વિભાવના – કન્સેપ્ટ – કુણ્ઠિત હતી. એ બધા અત્યારે પણ દેખાય છે, અહીંતહીં ભમતા.
પશ્ચિમના અનેક દેશોમાં ‘સોશ્યલ ન્યુડિટી’ એક મૂલ્ય છે, એટલું જ નહીં, ઝુંબેશ ચાલે છે કે એને માનવઅધિકારનો દરજ્જો અપાય. નગ્નતા સામુદાયિક વર્તન રૂપે સૅટ થઈ છે. એકલા યુ.ઍસ.એ.માં ૪૮-થી ૫૦ એવાં સ્થળો છે, જ્યાં જઈને સ્ત્રીઓ ને પુરુષો નિર્વસ્ત્ર હરીફરી શકે છે. ન્યુડ બીચીસ પર કે પ્રાઇવેટ રીસોર્ટમાં વસ્ત્રહીન જીવી શકે છે. ત્યાં લોકો ન્યૂડ સ્વીમિન્ગ કરે છે, સનબાથ માટે કલાકોના કલાકો નાગાં પડ્યાં રહે છે. આશય રીક્રીએશનનો બતાવાય છે. શરત એટલી છે કે કોઈને કનડગત ન થવી જોઈએ. જો કે એવો કોઈ બાપડો એ નગ્નોની વચ્ચે કયા લાડવા લેવા જવાનો’તો?
સમજવાનું એ છે કે મારા ફળિયાવાળા અરધા નાગા ફરે અને યુ.ઍસ.એ.વાળા આખ્ખા ફરે એટલે એ વાત રિવાજ થઈ જાય અને ખાસ તો એ કે કોઈને એમાં કશું અજૂગતું તો લાગે જ નહીં ! બુદ્ધિસત્તાધીશોના સમૂહે ભેગા થઈને નક્કી કર્યું હોય કે આમ જીવવાનું ને આમ નહીં જીવવાનું, એટલે એને ‘સમાજ’ કહેવાય ! દરેક વ્યક્તિએ એને અનુસરવાનું. બુદ્ધિસત્તાધીશોના સમૂહે નક્કી કર્યું હોય કે આ નીતિ, આ સદાચાર, એટલે એને ‘સંસ્કૃતિ’ કહેવાય ! દરેક વ્યક્તિએ એને અનુસરવાનું. ન અનુસરે તે આઉટસાઈડર ગણાય અને પેલા એને ધિક્કારે. નથી લાગતું કે સમાજ અને વ્યક્તિ વચ્ચે મસમોટાં પોલાણો છે?
જરા ઓળખીએ એ પોલાણોને …
= = =
(July 18, 2022: USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
2012 સુધી ચાલું હતું.