નવું કશું લખવું ન સૂઝે એટલે મારી ટેવ પ્રમાણે હું રુમિ પાસે જઉં છું. એ મને એનાં કાવ્યો ધરે છે ને હું એને મારી ભાવ-ભાષામાં અવતારી લઉં છું :

રુમિ કહે છે :

ભીતરની કોમળતા 

શોધી લેશે જ્યારે એ ગુપ્ત ઇજાને

દર્દ પોતે જ તોડી નાખશે ખડકને 

ને પછી

ઓહ ! આત્મા પ્રગટશે

પ્રગટવા દેજે

++

કશુંક ગુમાવીએ એટલે રોષ થાય. એ વિશે રુમિ કેવું કાવ્ય સરજે છે, સાંભળો : 

તારા વિના મેં વાવ્યા હતા કેટલાક પુષ્પછોડવા

એ થઈને ઊભા 

કાંટા

મેં જોયો એક મયૂર

બની ગયો

સર્પ

તન્તુવાદ્ય હાર્પ વગાડું છું

પણ જનમે છે 

નર્યો ઘૉંઘાટ …

ઊંચા સ્વર્ગે પ્હૉંચી તો ગયો

પણ એ નીકળ્યું

ખદબદતું નર્ક 

++

રુમિ પોતાના દુ:ખમાં ડુબકી મારે છે, ત્યારે :

મને એમ છે કે હું તને તન્તુવાદ્યની જેમ 

છાતીએ વળગાડી રાખું

ને આપણે બન્ને પ્રેમથી રડી લઈએ …

તારી કાયા મારાથી ભલે દૂર છે પણ

મારા હૃદયથી તારા હૃદય લગીની બારી તો ખૂલ્લી છે

રડી લે તારી બધી જ વેદનાઓને

તારી નિરાશાઓને

કહી દે એમને ફારસીમાં ને પછી ગ્રીકમાં…

તું બેહદ જીવન્ત છું

કહી દે 

શી રીતે છું

++

‘પક્ષીપાંખ’ નામના એક કાવ્યમાં રુમિ સરસ આશ્વાસન આપે છે :

તેં ગુમાવ્યું એની વેદના તને દર્પણ ધરે છે

તું શૌર્યથી કામ કરું છું ત્યાં

માની લે કે એ કુરૂપ હશે 

પણ જો

ખરેખર તો તું જોવા ઝંખતી’તી એ

એ જ છે તારો હસમુખ ચ્હૅરો

તારી હથેળીઓ ખૂલે છે ને બંધ થાય છે ને ખૂલે છે

મુઠ્ઠી સદા વળેલી હોત કે  

હથેળીઓ સદા ખુલ્લી હોત 

તને લકવો થઈ જાત

તારી ઘેરી હાજરી હરેકમાં છે

સંકોચમાં અને વિસ્તારમાં 

બન્ને બરાબર ગોઠવાયેલી છે

પક્ષીની પાંખોની જેમ

= = =

(November 13, 2022: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

વર્ષોથી એવું કહેવાતું આવ્યું છે કે સ્ત્રી અને પુરુષ તો સંસાર રથનાં ચક્રો છે. હશે, પણ એ ચક્રો કરતાં ચક્રમો વધારે લાગે છે. સંસાર રથને સ્ત્રી ગામ ભણી તાણે તો પુરુષ સીમ ભણી તાણે એવું ઘણી વાર બને છે. સ્ત્રી, પુરુષને આદર્શ ચીતરવામાં આવે છે ખરાં, પણ તેવું કલ્પનામાં સારું લાગે છે, બાકી વ્યવહારમાં તો આદર્શ જેવું ખાસ જોવા મળતું નથી. એમાં વળી આજનું યુવા કલ્ચર તો અનેક રીતે ચર્ચાસ્પદ ને ક્યારેક તો હાસ્યાસ્પદ રીતે વર્તતું હોવાનું લાગે છે. એ સાચું છે કે અનેક પરિવર્તનો સમાજમાં આવ્યાં છે ને સમાજને જ તેનો વાંધો પડે છે, તો આજનું યુવા માનસ અનેક તનાવોનું શિકાર છે તે પણ ખરું. એક સમયે કુટુંબ સંયુક્ત અને તેથી વિશાળ પણ હતું. કુટુંબમાં જ ભાઈ-બહેનો મિત્રની ગરજ સારતાં હતાં. હવે કુટુંબ નાનું થયું છે. મોટે ભાગે તો ભાઈ બહેન હોય કે ભાઈ અથવા બહેન હોય, એટલામાં કુટુંબ પૂરું થઈ જાય છે. એમાં હવે બહારથી મિત્રો ઉમેરાયા છે ને તે પ્રકાર પ્રકારના ને સારી એવી સંખ્યામાં હોય છે. એ ઉપરાંત ફેસબુક, ઇન્સ્ટાગ્રામ કે વોટ્સએપ જેવું ઘણું ઉમેરાયું છે ને ઉમેરાતું જ જાય છે, એટલે એ ભીડથી બચવાનું રહે છે. આ ભીડ વ્યક્તિને એકલી ને એકલપેટી બનાવે છે. મોટે ભાગનું એમાં સાચું નથી હોતું, પણ દેખાડો તો એમાં  ભરપૂર થાય જ છે.

સોશિયલ મીડિયાનો ફેલાવો વધ્યો છે ત્યારથી ઓનલાઈન મિત્રોની સંખ્યા વધી છે ને ક્લાસ મેટ્સ, કલિગ્સ, સંબંધીઓ વગેરે સૌ ઓનલાઈન જ વાતો કરી લે છે કે ફોટો, વીડિયો કે મેસેજની આપ લે દ્વારા ખરી ખોટી માહિતીઓથી રાજી રહેતાં હોય છે. એમાં મિત્રો પણ સાચા જ હોય એવું જરૂરી નથી. વિજાતીય મૈત્રીમાં ઘણું સાચું પણ હશે જ, પણ ખોટું પણ એટલું જ છે. મૈત્રી સ્કૂલથી માંડીને નોકરી, ધંધા સુધી વિસ્તરેલી હોય છે. વિજાતીય મૈત્રીમાં નાનાં મોટાં, સૌ ઘણું ખરું અપરિપક્વ જ પુરવાર થતાં હોય છે. નવું કશુંક અપનાવવાને નામે જવાબદારીમાંથી છટકવું – એ હેતુ તમામ સ્તરની મૈત્રીમાં વત્તે ઓછે અંશે જોવા મળે છે, તો જવાબદારી ન હોય એ ઉંમરમાં બીજાને માટે જવાબદારી ઊભી કરવાનું પણ સામાન્ય બની રહ્યું છે. જેમ કે, ભણવાની ઉંમરમાં, શાલેય જીવનમાં મૈત્રીના જે પ્રકારો વિકસ્યા છે તેણે ઘણા પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે. વિજાતીય મૈત્રીમાં કોઈ મિત્ર હોય છે તો કોઈ બોયફ્રેન્ડ તો કોઈ ગર્લફ્રેન્ડ હોય છે. હવે બે વિજાતીય મિત્રો એ કેવળ મિત્રો છે, પણ જો તે બોયફ્રેન્ડ કે ગર્લફ્રેન્ડ તરીકેની ઓળખ ધરાવતા હોય તો તે કેવળ મૈત્રીથી કશુંક વિશેષ પણ છે જેમાં શારીરિક છૂટછાટનો સ્પષ્ટ સંકેત અપાતો હોય છે. એમાં ઈચ્છા, અનિચ્છાએ બંધાતો શરીર સંબંધ પણ ખરો. એ ન હોય ત્યાં સુધી તો ઠીક છે, પણ એ હોય તો તે ભણતર ઉપરાંતની બીજી ઘણી જવાબદારીઓ પોતાને કે અન્યને માટે ઊભી કરે છે.

એક સમય હતો જ્યારે લગ્ન પહેલાંનો શરીર સંબંધ સમાજ માન્ય ન હતો. આજે ય કદાચ નથી, પણ આજે જે રીતે એ સંદર્ભે આંખ આડા કાન થાય છે તે અગાઉ આટલા પ્રમાણમાં ન હતું. એક વાત આંખે ઊડીને વળગે એવી એ છે કે શારીરિક સંબંધને હવે બહુ હળવાશથી લેવાય છે. એનું એક પરિણામ એ પણ આવ્યું છે કે નાની બાળાઓ પર બળાત્કારની સંખ્યા વધતી આવી છે. એ ઉપરાંત બળાત્કારનું પ્રમાણ અન્ય સ્ત્રીઓ પરનું પણ ઓછું નથી. એ સાથે જ લગ્નેતર સંબંધનું પ્રમાણ અને તેનાં પરિણામો આઘાત લાગે એ હદે વધ્યાં છે. અંગત પળોનાં વીડિયો ઉતારવાની ફેશન પણ જોખમી રીતે વધી છે. એ વીડિયોનો ઉપયોગ તો થતો જ નથી, તેનો દુરુપયોગ જ થાય છે. વધારે આઘાત તો એ વાતે લાગે છે કે આવા વીડિયોની એમાં સંડોવાનાર યુવતીની મંજૂરી હોય છે, નહિતર આવાં વીડિયો ઊતરે નહીં. બને કે એવી મંજૂરી મહિલાની લાચારીનું પરિણામ પણ હોય, પણ જે અંગત છે તેને જાહેર કરવામાં તો ગુનાહિત માનસિકતા જ છતી થાય છે તે સમજી લેવાનું રહે.

કોણ જાણે કેમ પણ પ્રેમની બાબતે મહિલાઓ વધુ ગરજાઉ અને લાચાર જણાય છે. પ્રેમ તેની એકલીની જ ઈચ્છા કે ગરજ નથી. સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેની અનિવાર્યતા છે પ્રેમ. તે કોઈ એકની જ ગરજ કે લાચારી બની રહે તો ત્યાં પ્રેમ નહીં, શોષણ સક્રિય થતું હોય છે. પ્રેમ સમર્પણ છે, પણ તે કોઈ એકનું જ નથી. બંનેનું પરસ્પર માટે હોય, પણ વ્યવહારમાં એવું ખાસ જોવા મળતું નથી. જો પ્રેમ બંનેની ગરજ હોય તો શોષણને અવકાશ જ ન રહે, પણ સ્ત્રીઓને મોટે ભાગે વેઠવાનું જ આવે છે. પુરુષો પણ વેઠે છે ને કેટલીક સ્ત્રીઓ પુરુષોને ઠીક ઠીક વિતાડે પણ છે, પણ તેનું પ્રમાણ પુરુષો જેટલું નથી. પુરુષોને પ્રેમનો સ્વીકાર થઈ જાય કે લગ્ન થઈ જાય તો એક પ્રકારની નિશ્ચિતતા ને નચિંતપણું અનુભવાય છે. આ વાત તેને પ્રેમિકા કે પત્ની પ્રત્યે લાપરવાહ અને બેફામ બનાવે છે. આ ઠીક નથી. ઉપેક્ષા પ્રેમની શત્રુ છે.

એક પ્રેમિકાની વાત આ સંદર્ભે જાણવા જેવી છે. તે તેનાં પ્રેમીને ખૂબ ચાહે છે. તેને પ્રેમી સિવાય બીજા કોઈ મિત્રો નથી. પ્રેમી જ તેનો પહેલો ને છેલ્લો પ્રેમ છે. પ્રેમી પણ તેને ખૂબ ચાહે છે, પણ તેને ઘણી સ્ત્રી મિત્રો છે ને એક બે તો ખાસ છે. બંને પ્રેમીઓ હવે લગ્ન કરવાં માંગે છે, પણ પ્રેમિકાની એક શરત છે. તે એ કે લગ્ન પછી તેનાં પતિને કોઈ સ્ત્રી મિત્ર ન હોય. પ્રેમીને એ મંજૂર નથી. તે તેની મિત્રોને છોડવા રાજી નથી. એ કારણે બંને એકબીજાને ખૂબ ચાહતાં હોવા છતાં પરણી શકતાં નથી. પ્રેમિકાએ એક બે સલાહકારોની સલાહ પણ લીધી. સલાહકારોએ તેને સમજાવી કે પ્રેમીની મિત્રોનો વાંધો ઉઠાવીને પ્રેમિકા ભૂલ કરી રહી છે. તેણે આવા આગ્રહો જતા કરવા જોઈએ ને ઉદાર થઈને પ્રેમીની સ્ત્રી મિત્રોને સ્વીકારવી જોઈએ. પ્રેમિકા, પ્રેમીની સ્ત્રી મિત્રોને નકારીને જૂનવાણી ને દકિયાનુસી માનસિક્તાનો જ પડઘો પાડી રહી છે એવું પણ તેને સમજાવાયું. ટૂંકમાં, પ્રેમિકાને નવી વિચારસરણી ન સ્વીકારનાર તરીકે સલાહકારોએ ઠપકારી અને જૂની માનસિક્તામાંથી બહાર આવવાનું સૂચવ્યું.

પ્રેમીને સ્ત્રી મિત્રો હોય ને કોઈ કોઈ ગાઢ પણ હોય તે સહજ ગણાવું જોઈએ એવું આજનો યુવા વર્ગ માને છે.  ઘણો બધો શક્ય છે કે એને અન્ય મિત્રો સાથે સંબંધ પણ હોય. હવે એનાથી જ ચાલી જતું હોય તો પ્રેમિકા સાથે પરણવાની કઇ અનિવાર્યતા બચે છે તે વિચારવાનું રહે. જો પ્રેમિકા અનિવાર્ય જ હોય તો ભાવિ પત્ની માટે એ સ્ત્રી મિત્રો સાથેના સંબંધો પર કાબૂ મેળવી શકે ને ! એ શક્ય ન હોય તો પ્રેમિકા પ્રત્યેનો સંબંધ અનિવાર્ય નથી એમ માનવું પડે. પ્રેમિકા જૂનવાણી હોય તો પણ, તેનો પતિ તેને વફાદાર હોય એ અપેક્ષા રાખવાનો તેને અધિકાર નથી એવું તો કેમ કહેવાય? એવું તો નથી ને કે જેટલી વધુ સ્ત્રી મિત્રો એટલો પ્રેમી વધુ વફાદાર? એ દુ:ખદ છે કે વધુ સ્ત્રી મિત્રો એ આધુનિક વિચારસરણીનો પડઘો છે. આમાં અનિવાર્યતા કરતાં દેખાડો ને ફેશન વધારે છે.

– ને સોંસરું તો એ પૂછવાનું થાય કે પ્રેમીની સ્ત્રી મિત્રો, પ્રેમિકાને ક્ષમ્ય લાગતી નથી એ જો તેને જૂનવાણી ઠેરવતી હોય તો પ્રેમિકાને એકથી વધુ પુરુષમિત્રો હોય ને તેમાં એક બે ગાઢ પણ હોય તો પ્રેમી એ ચલાવશે  ખરો? પ્રેમીએ ન કહ્યું હોત પ્રેમિકાને મિત્રોની ભીડ ઓછી કરવાનું? આનો જવાબ શું હોય તે કહેવાની જરૂર છે?

ટૂંકમાં, આપણા ચાવવાના ન બતાવવાના જુદા છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 13 નવેમ્બર 2022

એ યોગાનુયોગ પણ હોઈ શકે, પરંતુ આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ (ઈકોનોમિકલી વીકર સેક્શન – ઈ.ડબલ્યુ.સી.) માટે સરકારી નોકરીઓ અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં 10 ટકા આરક્ષણને બહાલી આપવાના સુપ્રીમ કોર્ટના ફેંસલાની સીધી અસર ગુજરાતની ચૂંટણી પર પડશે. ગુજરાતમાં, ભારતીય જનતા પાર્ટીના સવા બે દાયકાના એકચક્રી શાસનમાં, સૌથી ગંભીર પડકાર 2015માં પાટીદારોના અંદોલનના રૂપમાં આવ્યો હતો, જેમણે હાર્દિક પટેલના નેતૃત્વમાં આર્થિક રીતે પછાત વર્ગના દરજ્જા માટે મોટા પાયે આંદોલન કર્યું હતું. એ આંદોલનમાં જ મુખ્ય મંત્રી આનંદીબહેન પટેલનો ભોગ લેવાયો હતો.

લગભગ છ મહિના સુધી ચાલેલા આ હિંસક આંદોલનને ઠંડુણ પાડવા માટે, એપ્રિલ 2015માં, ગુજરાત સરકારે આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ માટે 10 ટકા આરક્ષણની જાહેરાત કરી હતી. એ રીતે ગુજરાત પહેલું રાજ્ય હતું જેણે જનરલ કેટેગરીમાં 10 ટકા આરક્ષણ જાહેર કર્યું હતું. 2019માં, નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે સંસદમાં બંધારણની જોગવાઈમાં ફેરફાર કરીને તે જોગવાઈને મંજૂરી આપી હતી. હવે, સુપ્રીમ કોર્ટે તેને બહાલી આપી છે.

અગાઉ, આ જોગવાઈને ગુજરાત હાઈકોર્ટમાં પડકારવામાં આવી હતી. કોર્ટે એવું કહીને સરકારની નીતિને ખારીજ કરી નાખી હતી કે આ પ્રકારના આરક્ષણની જરૂર છે તેનો ન તો કોઈ અભ્યાસ છે કે ન તો તેનાથી સમાજમાં શું પ્રભાવ પડશે, તેનું કોઈ વિશ્લેષણ. ટૂંકમાં કહીએ તો, સરકારે આંદોલને ચઢેલા પાટીદારોને ખુશ કરવા માટે આ આરક્ષણ જાહેર કર્યું હતું.

મુખ્ય ન્યાયાધીશ આર. સુભાષ રેડ્ડીની ડિવીઝન બેંચે આ જોગવાઈને ગેરબંધારણીય ઠેરેવીને કહ્યું હતું કે, “આર્થિક સ્થિતિ બદલાતી રહે છે, એટલે રાજ્ય સરકાર કોઈ વર્ગને આર્થિક રીતે નબળો જાહેર કરીને બિનઆરક્ષિત કેટેગરીમાં આરક્ષણ જાહેર કરી ન શકે.”

2019માં, જ્યારે મોદી સરકારે સંસદમાં તે જોગવાઈને બંધારણીય સ્વરૂપ આપ્યું, ત્યારે તેને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારવામાં આવી હતી. સોમવારે, 5 જજોની બંધારણીય બેંચે 3 વિરુદ્ધ 2 મતથી આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ માટે 10 ટકા આરક્ષણને બહાલી આપી છે.

એમાં ભિન્ન મત આપનાર ચીફ જસ્ટિસ યુ.યુ. લલિતે કહ્યું હતું કે, “આરક્ષણનો આર્થિક આધાર બંધારણની વિરુદ્ધ છે અને બંધારણમાં તે માટેનો 103મો સુધારો ભેદભાવવાળો છે.” તેમની સાથે સહમત થતાં જસ્ટિસ રવીન્દ્ર ભટ્ટે કહ્યું હતું કે, “આરક્ષણ એ કોઈ ફ્રી પાસ નથી કે ગમે તેને વહેંચી દેવાય. આર્થિક પછાતપણું દૂર કરવામાં બીજા પણ રસ્તા છે.” બીજા ત્રણ જજ, જસ્ટિસ બેલા ત્રિવેદી, જસ્ટિસ મહેશ્વરી અને જસ્ટિસ પારડીવાલાએ, ચોક્કસ સમયમર્યાદા માટે આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ માટે 10 ટકા આરક્ષણને ઉચિત ઠેરવ્યો હતો.

આમ, દેશમાં હવે ચાર પ્રકારનું આરક્ષણ અમલમાં આવ્યું છે; ઓ.બી.સી. (અધર બેકવર્ડ ક્લાસ) – 27 ટકા, એસ.સી. (શેડ્યુલ કાસ્ટ) – 15 ટકા, એસ.ટી. (શેડ્યુલ ટ્રાઈબ્સ) – 7.5 ટકા અને હવે ઈ.ડબલ્યુ.એસ. – 10 ટકા.

સુપ્રીમ કોર્ટ તો ખેર કોઇ પણ જોગવાઈની બંધારણીય યોગ્યતા-અયોગ્યતા પર નિર્ણય કરતી હોય છે, પરંતુ સરકારોના નિર્ણયો પાછળ સામાજિક અને રાજકીય ગણતરીઓ હોય છે. ભારતમાં આરક્ષણનો ઇતિહાસ એટલો જ જૂનો છે જેટલી ગરીબી જૂની છે. આઝાદી પહેલાં, વિંધ્ય અને દક્ષિણનાં પ્રેસિડેન્સી ક્ષેત્રો અને રિયાસતોમાં પછાત વર્ગ (બી.સી.) માટે આરક્ષણ લાગુ કરવામાં આવ્યું હતું. મહારાષ્ટ્રમાં કોલ્હાપુરના મહારાજા છત્રપતિ સાહૂજી મહારાજે 1902માં પછાત વર્ગમાં ગરીબી દૂર કરવા માટે રાજ્યના પ્રશાસનમાં તેમના માટે આરક્ષણ રાખ્યું હતું. તેમણે બાકાયદા એક વટહુકમ જારી કર્યો હતો. દલિત કલ્યાણ માટે આરક્ષણનો એ પહેલો સરકારી આદેશ હતો.

સુપ્રીમ કોર્ટના તાજેતરનો ફેંસલો ગુજરાત માટે બીજી રીતે પણ મહત્ત્વનો છે. પાટીદારોએ આરક્ષણ માટે અંદોલન કર્યું તેના મૂળમાં એક બીજી ભાવના પણ હતી; સામાજિક અને આર્થિક રીતે પછાત જાતિ(સોશ્યલી એન્ડ ઇકોનોમિકલી બેકવર્ડ કાસ્ટ – એસ.ઈ.બી.સી.)ને જો આરક્ષણ મળતું હોય, તો પછી પાટીદારોમાં જે લોકો પછાત છે તેમને કેમ નહીં?

વાસ્તવમાં, પાટીદારોના આંદોલનના મૂળમાં 1985નું એક બીજું આરક્ષણ આંદોલન છે, જેને આપણે અનામત-વિરોધી આંદોલન તરીકે ઓળખીએ છે. એ રીતે જોઈએ તો, આરક્ષણને લઈને ગુજરાતે બે મોટાં અને હિંસક આંદોલન જોયાં છે; એક તેની વિરુદ્ધમાં અને એક તેની તરફેણમાં. તેનાં મૂળમાં ગુજરાતનું જાતિગત રાજકારણ છે.

પાટીદારો રાજકીય રીતે પ્રભાવશાળી વર્ગમાંથી હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયા હતા 1981ની આરક્ષણ નીતિના કારણે અને તે નારાજગી હિંસક રીતે 2015માં બહાર આવી હતી. પાટીદારોનું આરક્ષણ ‘પાટીદાર આઇડેન્ટિટી’ને આગળ ધરવા માટેનું માધ્યમ હતું. આનંદીબહેનની સરકારે એ આંદોલનને કચડવાનો પ્રયાસ કર્યો તેમાં પાટીદારો ભાજપથી વિમુખ થઇ ગયા હતા.

2015માં યોજાયલી પંચાયતની ચૂંટણીમાં ગ્રામીણ ગુજરાતના પાટીદારોએ મોટા પ્રમાણમાં કાઁગ્રેસને મત આપ્યા હતા. પાટીદારોને પાછા ભા.જ.પ.માં લાવવા અને તેમને ખુશ કરવાના પ્રયાસો ત્યારથી ચાલતા હતા. તેનો અંત બે રીતે આવ્યો; હાર્દિક પટેલ સહિતના ઘણા પાટીદાર નેતાઓ આજે ભા.જ.પ.ની છાવણીમાં છે અને હવે તો સુપ્રીમ કોર્ટનો ફેંસલો પણ તેમની તરફેણમાં આવ્યો છે. એટલે 2022ની વિધાનસભામાં પાટીદાર મતો ભા.જ.પ.માં અકબંધ રહે તેવો ઘાટ ઘડાયો છે.

1981માં, માધવસિંહ સોલંકીની કોંગ્રેસ સરકારે, બક્ષી પંચની ભલામણના આધારે, ગુજરાતના સામાજિક અને આર્થિક રીતે પછાત વર્ગ (જેમાં 82 જેટલી જાતિઓ આવે છે) માટે મેડિકલ અને ટેકનિકલ કોલેજોમાં અને નોકરીઓમાં આરક્ષણની જોગવાઈ કરી હતી. જેના પગલે ગુજરાતના પટેલ અને અન્ય સવર્ણ વર્ગોએ તેનો વિરોધ કર્યો હતો અને તે 1985 સુધીમાં ક્રમશ: કોમી તોફાનોમાં તબદીલ થઇ ગયો હતો. 

માધવસિંહે 1977થી ગુજરાતમાં ક્ષત્રિય, હરિજન, આદિવાસી અને મુસ્લિમ વર્ગની રાજકીય ગઠબંધન બનાવ્યું હતું,  જેને આપણે ‘ખામ’ તરીકે ઓળખીએ છીએ. એ ગઠબંધનના જોરે સત્તામાં આવ્યા પછી તેમણે ‘પછાત’ના નામે 28 ટકા આરક્ષણ કર્યું હતું. એ આરક્ષણ માટેની લાયકાતમાંથી જાતિ કાઢી નાખી આવવામાં આવી હતી. આનો સૌથી મોટો વિરોધ પટેલો અને અન્ય ઉચ્ચ જ્ઞાતિમાં પડ્યો અને આખું ગુજરાત હિંસામાં ધકેલાઈ ગયું હતું. સવર્ણોએ આ આરક્ષણને ગરીબોના ઉદ્ધાર માટેની યોજના તરીકે નહીં, પણ ઉચ્ચ વર્ગને હાંસિયામાં ઘકેલી દેવાના કાવતરા તરીકે જોયું હતું.

ગુજરાતમાં પાટીદારો એ સમયથી કાઁગ્રેસથી વિમુખ થયા હતા અને ભા.જ.પે. ધીમે ધીમે એ જ સવર્ણોને પોતાનો આધાર બનાવીને ગુજરાતમાં સ્થાન મજબૂત કર્યું હતું. એવો પણ આરોપ છે કે 85ના આરક્ષણ-વિરોધી આંદોલનમાં ભા.જ.પે. પણ સક્રિય ભૂમિકા ભજવી હતી. ઇતિહાસની વિડંબના કેવી છે કે એ જ ભા.જ.પ.ને આરક્ષણની માંગણી સાથે પાટીદારોના ગુસ્સાનો શિકાર થવું પડ્યું હતું. ૩૫ વર્ષ પછી, નરેન્દ્ર મોદીએ પણ જાતિની બહાર જઈને પાટીદારો માટે આરક્ષણ જાહેર કર્યું, તે સાથે આરક્ષણની રાજનીતિનું એક આખું ચક્ર પૂરું થયું છે.

પ્રશ્ન એ છે કે આ આરક્ષણ સાચે જ કલ્યાણકારી સાબિત થશે કે પછી માત્ર રાજકીય ‘રમત’ બનીને રહી જશે? તેનો આછો જવાબ ગુજરાતના રાજકીય વિશ્લેષક ઘનશ્યામ શાહ આપે છે. 1981 અને 1985નાં આંદોલનને યાદ કરીને તેઓ લખે છે;

“ગુજરાતમાં આર્થિક વિકાસની સાથે માધ્યમ વર્ગનો પણ તોતિંગ વિકાસ થયો છે પણ તે તેમની જરૂરિયાતો સંતોષી શકતો નથી કે તેનો પારંપરિક દરજ્જો જાળવી શક્યો, પરિણામે વંચિત હોવાનો અનુભવ કરે છે. ઉચ્ચ અને માધ્યમ જાતિના લોકોને નીચલી જાતિને મળતા મહત્ત્વની ઈર્ષ્યા થાય છે. અનામત વિરોધી બે અંદોલનો મૂળભૂત રીતે ઉચ્ચ અને મધ્યમ વર્ગ તેમ જ નીચલી જાતિના વર્ગ વચ્ચેનો સંઘર્ષ હતો. તેમાં મીડિયા, શિક્ષણ, બ્યુરોક્રસી અને પોલીસને નિયંત્રિત કરતા મૂડીવાદી વર્ગનું સમર્થન હતું. વંચિત વર્ગોની આકાંક્ષાઓને સંતોષવા માટે અને મતો લેવા માટે રાજકીય વર્ગે આરક્ષણનો સહારો લીધો હતો, પરંતુ તેમાં સામાજિક પરિવર્તનનો કોઈ દૃષ્ટિકોણ ન હોવાથી તે રાજકીય રમત બનીને રહી ગયું છે.”

લાસ્ટ લાઈન :

“જે દેશમાં લોકો ખુદને પછાત સાબિત કરવાની હોડમાં હોય, તે દેશ આગળ કેવી રીતે વધી શકે?”

(વોટ્સએપ ફોરવર્ડ)

પ્રગટ : ‘ક્રોસલાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 13 નવેમ્બર 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર