માળખાકીય વિકાસ માત્ર ખોખાં ઊભાં કરવાથી નથી થતો. રસ્તો હોય, એરપોર્ટ હોય કે એક્સપ્રેસ વે હોય – કરોડોના ખર્ચે થતો દરેક પ્રોજેક્ટ એકબીજા સાથે સંતુલનમાં હોય એ જરૂરી છે

ગયા અઠવાડિયાની વાત છે જ્યારે વડા પ્રધાને ગોઆમાં મોપા ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટના પહેલા તબક્કાનું ઉદ્ઘાટન કર્યું, ત્યારે ભાર મૂકીને એમ વાત કરી કે ભારત વિશ્વમાં ત્રીજું સૌથી મોટું એવિએશન માર્કેટ છે. છેલ્લાં આઠ વર્ષમાં ભારતમાં મુસાફરીની સરળતા, એ પણ ખાસ કરીને હવાઇ માર્ગની મુસાફરીમાં નોંધપાત્ર માળખું ઊભું કરાયું છે. ૨૦૧૬માં મોપા એરપોર્ટનો શિલાન્યાસ કરાયો હતો. ભારતમાં કુલ ૪૮૭ એરપોર્ટ અથવા એર સ્ટ્રીપ્સ છે જેમાંથી એરપોર્ટ ઑથોરિટી ઑફ ઇન્ડિયા ભારતના કુલ ૧૩૭ એરપોર્ટ્સ સંભાળે છે જેમાં ૧૩૩ ડૉમેસ્ટિક એરપોર્ટ છે, ૨૪ ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ્સ છે અને ૧૦ કસ્ટમ એરપોર્ટ્સ છે.

વિકાસના ઢગલો સંકેતોમાંથી એક છે એરપોર્ટ્સ. છતાં ય છેલ્લા સાત દિવસમાં દિલ્હીના ટર્મિનલ 2 પર જમા થયેલી ભીડ, કલાકો સુધી ચાલેલા ગૂંચવાડા સમાચારમાં ઝળક્યા. મુંબઈના એરપોર્ટ પર પણ આવા સંજોગો ખડા થયા. ભારતમાં એવિએશન ક્ષેત્રની વિકાસ ગાથા કંઇ આજકાલની નથી, આજે જ્યારે માળખાકીય સુવિધા સાથે ભવ્યતા પણ આંખે ઊડીને વળગે એવી હોય ત્યારે એરપોર્ટ પર કલાકો હેરાન થનારા લોકોનું દૃશ્ય પણ આંખે ઊડીને વળગે તે સ્વાભાવિક છે. સોશ્યલ મીડિયા પર ગાજેલો કિસ્સો ખરેખર જે હાલાકી લોકોએ ભોગવી એની એક ઝલક માત્ર છે. લાંબી ક્યારે ય પૂરી ન થતી હોય તેવી સર્પાકાર લાઇન, લાંબા કલાકો સુધી જોવાતી રાહ, ટ્રોલીનાં ઠેકાણાં નહીં, ઠેર ઠેર આડેધડ પડેલો સામાન, ફ્લાઇટ્સમાં વિલંબ જેવી કેટલી ય બાબતોએ દિલ્હી એરપોર્ટ પર સરિયામ અંધાધૂંધી ફેલાવી. મુંબઈમાં પણ આવા હાલ હવાલ થયા છે, જો કે માત્ર ભારતમાં આવું નથી. પેરિસ અને લંડનના હિથ્રો એરપોર્ટ પર પણ આવો અરાજકતા ભર્યો માહોલ સર્જાઇ ચૂક્યો છે તો કર્મચારીઓની હડતાળે એમસ્ટરડેમ, રોમ અને ફ્રેંકફર્ટના એરપોર્ટનું તંત્ર ખોરવ્યું હોવાના બનાવો પણ બન્યા છે.

ભારતની વાત તો કરીએ જ પણ પહેલાં એરપોર્ટ પર – એવિએશન ક્ષેત્ર પર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે જે રીતે દબાણ ખડું થયું છે તેને ગણતરીમાં લેવું રહ્યું. રોગચાળા દરમિયાન ઘણા એરપોર્ટ્સના વિસ્તરણના પ્લાન ખોરંભે ચડી ગયા. ભારતમાં દિલ્હી, મુંબઇ અને નવી મુંબઇના એરપોર્ટની કામગીરીના પ્લાનને બ્રેક લાગી તો કર્મચારીઓની પાંખી સંખ્યા પણ એરપોર્ટ મિસ-મેનેજમેન્ટનું એક મોટું કારણ છે. દિલ્હીમાં જે થયું તેની પાછળ સેન્ટ્રલ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ સિક્યુરિટી ફોર્સના સ્ટાફની સંખ્યા સાવ ઓછી હોવાથી બધી કામગીરીમાં ધાર્યા કરતાં વધારે વિલંબ થયો. આવામાં એક માહિતી અનુસાર ધી બ્યુરો ઑફ સિવિલ એવિએશન સિક્યોરિટી જે એવિએશન સિક્યોરિટીનું મેનેજમેન્ટ કરે છે તેણે 3,000થી વધારે એવિએશન સિક્યોરિટી પોસ્ટની સંખ્યા ઘટાડીને અંદાજે 1924ની આસપાસ કરી દીધી છે, અને સાથે સ્માર્ટ સર્વેલિયન્સ ટૅક્નોલૉજી લાગુ કરવાની તૈયારી કરી છે પણ અધધધ મુસાફરોનું ચેકિંગ વગેરે વિશાળ વિસ્તાર ધરાવતા દિલ્હી એરપોર્ટ પર સરળતાથી થાય એ માટે સાવ 1,900 જેટલા કર્મચારીઓ હશે તો ચાલશે?

લોકો હવે ટ્રેનને બદલે ફ્લાઇટ્સ વધારે પસંદ કરે છે એવું તો વડા પ્રધાને પણ તાજેતરમાં ગોઆમાં મોપા ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટના પહેલા તબક્કાના ઉદ્ઘાટનમાં કહ્યું. કોરોનાવાઇરસનો ભરડા પહેલાના દાયકામાં એર પેસેન્જરના આંકડામાં દર વર્ષે ૧૨ ટકા વધારો થયો અને છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં આ વધારો ૧૬ ટકાએ પહોંચ્યો. સરકારે એવિએશન ક્ષેત્રના વિસ્તરણને ધ્યાનમાં રાખીને નાનાં શહેરમાં એરપોર્ટ શરૂ કરવા માટે ઉડાન યોજના વગેરે જાહેર કરી. વિવિધ એરલાઇન્સની વચ્ચે થતી સ્પર્ધાને કારણે ગ્રાહકોને વાજબી ભાવ પણ મળે છે. એર ટ્રાવેલ પરથી VAT ઘટાડવાનાં પગલાંને લીધે પણ હવાઇ મુસાફરીના ભાવમાં ફેર પડ્યો છે. એરલાઇન્સ નવા એરક્રાફ્ટ વસાવી રહી છે તો એરપોર્ટ્સનું ખાનગીકરણ બહેતર માળખાકીય સુવિધા બનાવવામાં મોટો ટેકો બન્યું છે. એરપોર્ટના પ્રોજેક્ટ બે પ્રકારના હોય છે ગ્રીન ફિલ્ડ અને બ્રાઉન ફિલ્ડ – ગ્રીન ફિલ્ડ એટલે જ્યાં વણવપરાયેલી જમીન પર એકદમ પાયાની કામગીરીથી એરપોર્ટ બનાવાય અને બ્રાઉનફિલ્ડ એટલે પ્રોજેક્ટ એટલે જ્યાં જૂના બાંધકામને તોડીને અથવા તેનું રિ-મોડલિંગ કરી ફરી કામ કરાયું હોય. જે બ્રાઉનફિલ્ડ ખાનગી એરપોર્ટ્સ છે તેમણે સતત પોતાની ક્ષમતા વધારવા માટે કામ કરવું પડે તેમ છે. આ મેટ્રોના એરપોર્ટ માટે વધુ અગત્યનું છે કારણ કે નેટવર્ક પ્લાનિંગ વિના ઇન્ટરનેશનલ અને ડોમેસ્ટિક બન્ને પ્રકારની કનેક્ટિવિટી થાળે ન પડે તે સ્વાભાવિક છે. વળી બ્રાઉન ફિલ્ડ એરપોર્ટ્સ જ્યાં એકથી વધુ ટર્મિનલ બન્યા છે ત્યાં લોકોને એક સ્થળેથી બીજે સ્થળે લઇ જનારી સર્વિસના કોઇ ઠેકાણાં નથી. આ પ્રશ્ન લાગે છે એના કરતાં વધુ જટિલ છે કારણ કે તેની સીધી અસર નેટવર્ક પ્લાનિંગ પર પડે – કઇ એરલાઇનના લોકોને ક્યાંથી ક્યાં કેવી રીતે લઇ જવાનાનો પ્રશ્ન હબ ડેવલપમેન્ટમાં પણ અવરોધરૂપ હોય છે. ખાનગી એરપોર્ટ પર આવા ‘પીપલ મુવર્સ’ને કામે નથી ચડાવાતા કરાણ કે તેનો ખર્ચો બહુ આવે છે. વળી કોમર્શિયલ રેવન્યુઝને પર બહુ ભાર મુકાય છે જે ટર્મિનલ પર સારી એવી જગ્યા રોકી લે છે અને પછી ઑપરેશનલ કામગીરી માટે જગ્યા ઓછી પડે છે. ખાનગી ઑપરેટર્સે આ બધાંની સાથે સવલતો પર ભાર મુકવો બહુ જરૂરી છે અને ટૅક્નોલૉજીનો ઉપયોગ બને એટલો વધારે, સરળ રીતે થવા માંડે તો બધી જ પ્રક્રિયાઓ ઝડપી બની જાય. સિક્યોરિટી ચેક ફાસ્ટ થાય એ માટે આપણે વધુ આધુનિક સંસાધનોની જરૂર છે.

દિલ્હી એરપોર્ટ પર જે હાલત થઇ તેને કારણે ગુરુવારે એક અગત્યની બેઠક બોલાવવામાં આવી અને અધિકારીઓએ નાણ્યું કે કઇ રીતે સિક્યોરિટી ચેકને કારણે એરપોર્ટ પર આટલી બધી ભીડ જમા થાય છે. સિક્યોરિટી ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર માટે વધુ જગ્યા ખડી કરવી પડશે અને બને કે એરપોર્ટ પરની લાઉન્જ તોડી દેવાશે. આ જ પુરાવો છે કે લાંબા ગાળાનું વિચારવામાં આપણે ટેક ઑફ કરવામાં ભૂલ કરી દીધી.

ભારતીય એવિએશનની વાતમાં સૌથી અગત્યનો ભાગ છે એરપોર્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરનું સમયસર બાંધકામ. આ માળખાકીય સુવિધામાં એટલા સ્તરો છે કે ઘણાબધા મોરચે એક સાથે કામ શરૂ કરવું પડે તેમ છે.

બાય ધી વેઃ

વિકાસમાં બધાને રસ હોય પણ તે આડેધડ થાય ત્યારે તેની શું અસર પડે એ આ એરપોર્ટ ભેગી થયેલી ભીડ કહી આપે છે. વાહનો વધે પણ ટાઉન પ્લાનિંગ ન થયું હોય એવો ઘાટ એરપોર્ટ્સના મામલે થયો છે. ભારતને નવા એરપોર્ટની જરૂર છે, તેની ના નહીં પણ જે છે એમાં વ્યવસ્થાને નામે અરાજકતા ફેલાય તો વિકાસ જરા અસંતુલિત થઇ ગયો એ સ્વીકારવામાં જરા ય નામ રાખવી નહીં. માળખાકીય વિકાસ માત્ર ખોખાં ઊભાં કરવાથી નથી થતો. રસ્તો હોય, એરપોર્ટ હોય કે એક્સપ્રેસ વે હોય – કરોડોના ખર્ચે થતો દરેક પ્રોજેક્ટ એકબીજા સાથે સંતુલનમાં હોય એ વિચાર કરાશે ત્યારે પાંચ-સાત લેન હોવા છતાં ય એરપોર્ટ એન્ટરન્સ પર થતી ભીડ, શહેરમાં એરપોર્ટ આવતા રસ્તા પર ટ્રાફિકની સમસ્યાનો ઉકેલ મળી શકશે બાકી તો પછી છેલ્લી ઘડીએ જે સૂજે એ રસ્તા કાઢીને ચલાવવું પડશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 18 ડિસેમ્બર 2022

એક ભૂખડી બારસ પરિવારમાં મામા પરોણા થઈને આવવાના હતા અને મામા વળી ખાધેપીધે સુખી હતા. ઘરમાં ઢોલિયો એક જ હતો એટલે માએ દીકરાઓને શીખવાડ્યું કે મામા આવે ત્યારે તમારે ઢોલિયે સૂવા માટે લડવાનું. બાથાબાથી કરવામાં પણ સંકોચ નહીં કરતા. મામાનું હ્રદય દૃવી ઊઠશે અને બે ઢોલિયા ખરીદી આપશે. મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટક વચ્ચે સીમાવિવાદ શરૂ થયો એ મામાને એટલે કે મતદાતાઓને મામા બનાવવાનું રાજકરણ હતું. કર્ણાટકમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી નજીકમાં છે અને મહારાષ્ટ્રમાં નગરપાલિકાઓની ચૂંટણીઓ નજીક નથી, માથે છે. મહારાષ્ટ્રમાં ઉદ્ધવ ઠાકરેની સરકાર તોડી એને કારણે ઠીકઠીક પ્રમાણમાં મરાઠીઓની સહાનુભૂતિ ઉદ્ધવ ધરાવે છે અને માટે ચૂંટણી પંચની મદદથી ચૂંટણીઓ પાછળ ઠેલવવામાં આવે છે. કર્ણાટકમાં પણ સીધાં ચઢાણ જેવી સ્થિતિ છે. માની સલાહ મુજબ ભારતીય જનતા પક્ષના બે ભાઈઓએ (એટલે કે બે સરકારોએ અને બે પ્રાદેશિક એકમોએ) ઢોલિયા માટે આપસમાં લડવાનું શરૂ કર્યું. બેલગામ તો હું જ રાખીશ એમ કહીને બાથાબાથી પર ઉતરી પડવામાં પણ સંકોચ નહીં કરતા એમ કહેવામાં આવ્યું હતું એટલે એ પણ કરવામાં આવ્યું. એની વચ્ચે બન્યું એવું કે વિરોધ પક્ષોએ પણ બેલગામ તો હું નહીં જ છોડું એમ કહીને ઝંપલાવ્યું એટલે કેન્દ્રના ગૃહ પ્રધાન અમિત શાહે બન્ને રાજ્યોના મુખ્ય પ્રધાનોને કહ્યું કે હવે લડવાનું બંધ કરો. ઢોલિયો ત્રીજા હાથમાં ન જવો જોઈએ.

બેલગામ કર્ણાટકમાં રહે કે મહારાષ્ટ્રમાં એનાથી શો ફરક પડે છે? ફ્રિજોત કાપરા નામના અમેરિકન વિજ્ઞાનીએ તેમનાં ‘અનકોમન વિઝડમ’ નામનાં પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે સરહદોએ સંસ્કૃતિઓનું મિલન થતું હોય છે એટલે સરહદ અને સરહદે વસ્તી પ્રજાને તો ભાગ્યશાળી સમજવી જોઈએ, પણ દુર્ભાગ્યે સંસ્કૃતિ-સંરક્ષકોએ સંસ્કૃતિઓનાં સંગમસ્થળને અને ત્યાં વસ્તી પ્રજાને કમભાગી બનાવી દીધી છે. રાષ્ટ્રવાદીઓ, ધર્મવાદીઓ, ભાષાવાદીઓ, પ્રાંતવાદીઓ, વંશવાદીઓ વગેરે પ્રકારના વાદીઓ ચીવીસે કલાક પ્રજાને ઉશ્કેરે છે, ધૂણાવે છે અને આપસમાં લડાવે છે. વળી તેઓ પોતે સંસ્કૃતિને નામે અસંસ્કારી હોય છે. નથી તેમને રાષ્ટ્રની સમજ, નથી ધર્મની સમજ, નથી ભાષા કે પ્રાંતની સમજ કે નથી તેને તેઓ પ્રેમ કરતા. આ બધાનું સંસ્કૃતિ-સંવર્ધન પણ તેમણે નથી કર્યું. ગુજરાતી સંસ્કૃતિનું સવર્ધન ઉમાશંકર અને દર્શક કરે અને ગામના ઉતાર જેવા લોકો ગુજરાતી અસ્મિતાના રક્ષક બનીને આતંક મચાવે.

માટે મરાઠી ભાષાના મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર પુ.લ. દેશપાંડેએ એક વખત કહ્યું હતું કે જ્યારથી સંયુક્ત મહારાષ્ટ્ર માટેનું આંદોલન શરૂ થયું છે ત્યારથી સંયુક્ત નામની કલ્પના મહારાષ્ટ્ર નામની સાંસ્કૃતિક હકીકતને પરાજીત કરી રહી છે. આ વાત તેમણે ત્યારે નહોતી કહી જ્યારે સંયુક્ત મહારાષ્ટ્ર માટે આંદોલન ચાલતું હતું, આ વાત તેમણે તેના ચાર દાયકા પછી કહી હતી જ્યારે કેટલાક લોકો મરાઠીભાષિક મહારાષ્ટ્રની રચના થયા પછી પણ સંયુક્તનો ચિપયો પછાડવાનું બંધ નહોતા કરતા. હજુ આટલું મેળવવાનું બાકી છે. સંયુક્ત પરિવારની પણ આ જ મોકાણ છે. અનેક લોકોને આનો સ્વઅનુભવ હશે. સંયુક્તના આગ્રહીઓ પરિવાર પર એટલું દમન કરે છે કે છેવટે પરિવારને તોડે છે. જ્યાં પારિવારિકતા હોય ત્યાં પરિવાર એની મેળે કોળે છે અને આપોઆપ સંયુક્ત બને છે, પણ સંયુક્ત પરિવારના ઠેકેદારો પોતાની સમજ પરિવાર ઉપર લાદે છે અને ગુંગળામણથી થાકી ગયેલા સભ્યો પરિવારથી અળગા થાય છે. માટે પુ.લ. દેશપાંડેએ કહ્યું હતું કે સંયુક્તના આગ્રહે મહારાષ્ટ્રને પરાજીત કર્યું છે અને કરી રહ્યું છે.

આ તો ડાહ્યા લોકોની વાત થઈ જે દૂરનું ભાળી શકે છે અને જેઓ પાછળ પણ દૂર સુધી જોઈ શકે છે. સંસ્કૃતિઓ કઈ રીતે રચાય છે, કોળાય છે, એકબીજાનું મિશ્રણ કઈ રીતે સંસ્કૃતિઓને સમૃદ્ધ કરે છે, કેવી રીતે પરિવર્તનો આકાર પામે છે, શું જીવે છે અને શું મૃત પામે છે, શું અપનાવવું જોઈએ શું છોડવું જોઈએ, શું પોષક છે અને શું મારક છે વગેરેનો નીરક્ષીર અભ્યાસ કરી શકે છે. પણ એવા લોકો આપણને પરવડતા નથી. આપણી અંદરની તામસિકતા એટલી તીવ્ર હોય છે કે આગ્રહો જલદી છૂટતા નથી. રાજકારણીઓ આનો લાભ લે છે. જેટલું રાજકારણ ટૂંકું અને સાંકડું એટલું એ સહેલું. એમાં કરવાનું શું હોય? બસ, આપણા વિશેની એક કલ્પના વહેતી કરો પછી તે સાચી હોય કે ખોટી. મહદઅંશે ખોટી ઉપજાવી કાઢેલી હોય. એ પછી તેનાં દુશ્મનો શોધી કાઢો અને દુશ્મનીનો ઇતિહાસ લખો. ઇતિહાસ થોડો સાચો અને મહદઅંશે ખોટો. એ પછી તેમને ડરાવો અને ડરવા માટેનાં કારણો આપો. અગેન થોડાં સાચાં અને મહદઅંશે ખોટાં ઉપજાવી કાઢેલાં. એની સાથે રડાવો. રડવા માટેનાં કારણો આપો. થોડાં સાચાં અને મહદઅંશે ખોટાં. એ પછી પોતાને રક્ષણહાર તરીકે પ્રોજેક્ટ કરો. સાવ સહેલી ફોર્મ્યુલા છે જે ભારત સહિત આખા જગતમાં આજકાલ ચલણમાં છે.

માટે પુ.લ. દેશપાંડેએ કહ્યું હતું કે જ્યારથી મહારાષ્ટ્ર માટે સંયુક્તનો આગ્રહ ઉમેરાયો છે ત્યારથી મહારાષ્ટ્ર(એટલે કે સાંસ્કૃતિક મહારાષ્ટ્ર)નો ક્ષય થઈ રહ્યો છે. પણ આ વાત સમજવા માટે બુદ્ધિ જોઈએ અને ઠેકેદારોને બુદ્ધિ અને બુદ્ધિશાળી પ્રજા પરવડતી નથી. જગતભરમાં તમામ સંકુચિત રાજકારણ કરનારા શાસકો બુદ્ધિશાળી વિરોધી (એન્ટી ઈન્ટેલેકચ્યુઅલ) હોય છે એનું આ કારણ છે. તેમને ધૂણનારા લોકો જોઈએ છે જેને ડર બતાવીને ધૂણાવી શકાય. બેલગામ મહારાષ્ટ્ર અને કર્ણાટકની સરહદનો પ્રદેશ છે એટલે એ સંસ્કૃતિ-સંગમનો પ્રદેશ છે. એમાં મરાઠીઓને મરાઠીપણું જડી રહેશે અને કાનડીઓને કાનડીપણું. બન્ને છે તો બન્નેને રહેવા દો ને! તમને ખબર છે? ભારત જગતનો એક માત્ર દેશ છે જ્યાં સરેરાશ ભારતીય ત્રણથી પાંચ ભાષાઓમાં સહેલાઇથી બોલી શકે છે. કેવી મોટી, બીજા માટે દુર્લભ એવી અમીરાત છે! એને દુરાગ્રહો દ્વારા દરિદ્રતામાં શું કામ ફેરવવા માગો છો? અને આવી તો બીજી કેટલી વિવિધતા છે! વિવિધતાઓ માટે ગર્વ લેવો જોઈએ એની જગ્યાએ ધૂણનારા અને ધૂણાવનારાઓ આતંક મચાવી રહ્યા છે.

ભારતનું વિભાજન થયું ત્યારે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે સરહદ ખેંચવાનું કામ સર સિરીલ રેડક્લિફ નામના જાણીતા બ્રિટિશ સોલિસીટરને સોંપવામાં આવ્યું હતું. તેમણે ક્યારે ય આ પહેલાં ભારતમાં પગ નહોતો મુક્યો અને એક ભાવનાશૂન્ય વકીલ તરીકે ૪૦,૦૦૦ રૂપિયાની ફી લઈને આ કામ તેમણે સ્વીકાર્યું હતું. તેમની પાસે જૂના નકશા હતા, વસ્તીગણતરીનાં આંકડા હતા, ધર્મને નામે પ્રજાને લડાવનારા કોમવાદીઓના દાવા અને પ્રતિદાવાઓના ઘોંઘાટ હતા અને માત્ર પાંચ અઠવાડિયાનો સમય હતો. તેમણે જ્યારે શુષ્ક અને અધૂરા આંકડાના આધારે અને ધર્મના ઠેકેદાર કોમવાદીઓના ઘોંઘાટથી પ્રેરાઈને કાગળના નકશા ઉપર લાઈન ખેંચી ત્યારે તેમને ખબર નહોતી કે તેઓ પ્રજાનાં હ્રદયને ચીરી રહ્યા છે અને નિર્દોષ પ્રજાના લોહીનો ફુવારો ઉડવાનો છે. લોહીની નદીઓ વહેવાની છે. ડબ્લ્યુ.એચ. ઓડેન નામના જાણીતા કવિએ રેડક્લિફની વકીલાત ઉપર ‘પાર્ટીશન’ નામની કવિતા લખી છે. ઓડેનની એ કવિતા અમર એટલા માટે છે કે રેડક્લિફની વકીલાતને ગોદીમીડિયાના પત્રકારત્વ સાથે, ધર્મગુરુઓની ધાર્મિકતા સાથે, પાળીતા સર્જકોની સર્જકતા સાથે, સત્તાપિપાસુઓના રાજકારણ સાથે રિપ્લેસ કરી શકો છો.

મારી તો દરેક લેખમાં એક જ ટહેલ હોય છે: માણસ છો તો માણસ તરીકે જીવો. એક જ જન્મ મળ્યો છે અને ઉપરથી ભગવાને વિવેક કરવા જેટલી બુદ્ધિ પણ આપી છે. બીજું શું જોઈએ!

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 18 ડિસેમ્બર 2022

મુંબઈની સંસ્કૃતિના ચાર સ્તર : મહાજન, જન, લોક અને લઘુ સંસ્કૃતિ 

રાજા રવિવર્માનાં ચિત્રો મહેલમાં તેમ જ ચાલીની ખોલીમાં પણ દેખાતાં     

થોડા દિવસ પહેલાં વહેલી સવારે અગિયારેક વાગે એક મિત્રનો ફોન આવ્યો. (હા, જી. અમારે માટે એ સમય ‘વહેલી સવાર’નો જ હોય છે.) તેમણે પૂછ્યું: ‘આ શું માંડ્યું છે તમે?’ ‘મેં તો નથી માંડી શેરડીના રસની દુકાન કે નથી વેચતો હું લીંબુ પાણી.’ ‘એ જ તો કહું છું. તમને ખાવા-પીવા સિવાય બીજું કાંઈ સૂઝે છે કે નહિ? છેલ્લા ત્રણ-ચાર મહિનાથી બસ, ખાધા-પીધા જ કરો છો.’ ‘દોસ્ત, તમારી કાંઈક ભૂલ થાય છે. હું તો જન્મ્યો ત્યારથી જ ખાતો-પીતો રહ્યો છું.’ ‘એ જ વાંધો છે ને. ખાય-પીએ છે તો બધા. એમાં આટલું લખવાનું શું? એના કરતાં કાંક ધરમધ્યાનની વાતો લખો તો કાયાનું કલ્યાણ થાય – તમારી તો ખબર નથી, પણ વાચકોની કાયાનું તો જરૂર થાય.’

ફોન પરની વાત તો પૂરી થઈ. પણ પછી જાત સાથેની શરૂ થઈ. આ ખાવું-પીવું, પહેરવું-ઓઢવું, હરવું-ફરવું, એ બધાંનું જીવનમાં કશું મહત્ત્વ નથી? સંસ્કૃતિમાં કશું સ્થાન નથી? આપણી ભાષામાં લખનારામાંથી ઘણાખરા વિદ્વાનો પણ માને છે કે સંસ્કૃતિ એટલે ભાષા, સાહિત્ય, સંગીત, નૃત્ય, નાટ્ય, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, વગેરે. રોજિંદા જીવનની વાતો કે વસ્તુઓ તે કાંઈ સંસ્કૃતિ કહેવાય? અને પાછા સંસ્કૃતિના બે જ ભાગ તેમને દેખાય : ગ્રામ સંસ્કૃતિ અને નગર સંસ્કૃતિ. તેમાં પહેલીની પ્રશંસા કરવાની, બીજીની ટીકા. મુંબઈ જેવા શહેરમાં રહીને, તેની બધી સગવડો ભોગવીને, કોઈ જ્યારે સ્વેચ્છાએ પાછળ છોડેલા ગામડાને સતત વાગોળ્યા જ છે ત્યારે હસવું કે રડવું એ સમજાતું નથી. ‘અરેરે, એ મારા ગોમડાનું જીવન! હવારે ચારેક વાગે ઊઠીને બા ઘંટી પર દળણું દળતી. ઘંટીના એ ઘેઘૂર અવાજથી કેવી મીઠી ઊંઘ મને આવતી! માથે ત્રણ બેડાં મૂકીને બેન કૂવેથી પાણી ભરીને આવતી એ દૃષ્ય કેવું મનોરમ!’ આવા લેખકોને કહેવાનું મન થાય કે ભલા માણસ, કોઈ દિ માને કહેલું ખરું કે મા, આજે ઘંટી હું ફેરવીશ, તું મીઠી નીંદર માણ. ક્યારે ય બહેનને કહેલું ખરું કે બહેન, આજે બેડાં મને આપ, અને હું પાણી ભરીને આવું એ મનોરમ દૃષ્ય ઓટલે બેસીને આજે તું જોજે! આવા લેખકો જે લખે છે તે તો મૂઈ ભેંસના મોટા ડોળા જેવું હોય છે.

જાણતલ અભ્યાસીઓ કહે છે કે હકીકતમાં સંસ્કૃતિના ચાર સ્તર હોય છે. ટોચ પર છે ‘મહાજન સંસ્કૃતિ’ જેને અંગ્રેજીમાં Elite culture કહે છે. પછી આવે છે ‘જન સંસ્કૃતિ.’ અંગ્રેજીમાં Popular culture. યરપ-અમેરિકામાં આજે તેનાં અનેક પાસાંનો ઊંડાણ અને ગંભીરતાથી અભ્યાસ થાય છે. આ ‘પોપ્યુલર’ એટલે લોકપ્રિય અને લોકભોગ્ય, બંને. પછી આવે ગ્રામ સંસ્કૃતિ, ફોક કલ્ચર. જે મુંબઈના ઘણા લોકોને મન ગરબા અને ડાયરામાં જ સમાઈ જાય છે. અને છેલ્લું સ્તર તે Little culture, લઘુ સંસ્કૃતિ. આપણા ઘણાખરા લખનારાઓને માટે આ લઘુ સંસ્કૃતિ લગભગ અજાણી છે. લઘુ સંસ્કૃતિ એટલે શહેરની વચ્ચે, છતાં શહેરથી લગભગ અલાયદા રહેતા નાના નાના સમૂહોની સંસ્કૃતિ.

માત્ર મુંબઈમાં જ નહિ, ઘણાંખરાં શહેરોમાં આ ચારે સ્તર જોવા મળે. રાજ્ય, ધર્મ, અર્થ, અને કામને ક્ષેત્રે અગ્રણી ગણાતા હોય તેમની સંસ્કૃતિ તે મહાજન સંસ્કૃતિ. કોઈ પણ વસ્તુ, રીતિ, વિચાર, જીવન પદ્ધતિમાં નવું અપનાવવામાં આ મહાજન સંસ્કૃતિ મોટે ભાગે મોખરે હોય છે. એક-બે દાખલા જોઈએ. ૧૯૯૭ પહેલાં આ દેશમાં મોટરનો દુકાળ હતો. ધન, સત્તા, કે લાગવગ વગર તરતોતરત મોટર ખરીદવી અસંભવ. ૧૯૯૭માં ‘લોકોની મોટર’ તરીકે મારુતિ ૮૦૦ બજારમાં આવી. ત્યારે સૌથી પહેલાં કોણે ખરીદી? જેમની પાસે બે-ત્રણ મોટર હતી જ તેમણે. અને તેમણે આ મોટરને ‘સ્ટેટસ સિમ્બલ’ બનાવી દીધી. પણ પછી જ્યારે આ મોટર જન સંસ્કૃતિનો ભાગ બની ગઈ ત્યારે મહાજનોનો રસ ઊડી ગયો. એવું જ બન્યું મેકડોનાલ્ડની બાબતમાં. અમેરિકામાં તો એ સફેદ અને ભૂરા કોલરના લોકો માટે સસ્તું અને સારું ખાવાની જગ્યા. મુંબઈમાં તેની પહેલી દુકાન ૧૯૯૩માં કોટ વિસ્તારમાં ખૂલી ત્યારે ત્યાં સૌથી પહેલાં કોણ પહોંચી ગયું? મહાજન સંસ્કૃતિના લોકો. ઉપલા મધ્યમ અને મધ્યમ વર્ગના લોકો તો પછીથી ત્યાં જતા થયા. અને ત્યારે મહાજન સંસ્કૃતિ બીજે ક્યાંક વળી ગઈ.

રાજા રવિ વર્માનું એક અત્યંત લોકપ્રિય ચિત્ર

અલબત્ત, આમાં અપવાદ હોય જ. મહાજન અને જન સંસ્કૃતિમાં એક સાથે કશુંક ફેલાઈ જાય એવું પણ બને. એક દાખલો તે ૧૯મી સદીના પ્રખ્યાત ચિત્રકાર રાજા રવિ વર્માનાં ચિત્રોનો. રાજા-મહારાજાઓ અને ધનકુબેરોના મહેલ કે હવેલીને આ ચિત્રો (originals) શોભાવતાં તેમ છેક નીચલા મધ્યમ વર્ગના ઘરોમાં પણ તેમનાં ચિત્રો છાપેલાં કેલેન્ડર જોવા મળતાં. તો આઝાદી માટેની ગાંધીજીની હાકલ પહેલાં જન સંસ્કૃતિએ સાંભળી, પછી લોક સંસ્કૃતિએ, અને પછી મહાજન સંસ્કૃતિએ. લોક સંસ્કૃતિ માત્ર ગામડામાં જ જોવા મળે એવું નથી. મુંબઈ જેવા શહેરની મહાજન અને જન સંસ્કૃતિને પણ તેનું આકર્ષણ રહે જ છે. એથનિક ફૂડ, એથનિક કોસ્ચ્યુમ, એથનિક જ્વેલરી, વગેરે દ્વારા આ વર્ગના લોકો લોક સંસ્કૃતિ સાથે અનુસંધાન સાધવાનો પ્રયત્ન કરતા હોય છે.

વરળી કોળીવાડાનું એક ચિત્ર

મહાજન, જન, અને લોક સંસ્કૃતિ તો સમજ્યા. પણ Little culture, લઘુ સંસ્કૃતિ, એ વળી કઈ બલા છે? મુંબઈમાં આવેલા કોળીવાડા અને તેના લોકોનું જીવન, એ આ સંસ્કૃતિનું એક ઉત્તમ ઉદાહરણ. મહાજન, જન, અને લોક સંસ્કૃતિથી અલગ પડતી તેમની જીવનશૈલી, રીતરિવાજો, ધાર્મિક ક્રિયાકાંડ, વગેરે. ખાર દાંડા, સાયન, જુહુ, કોલાબા, ટ્રોમ્બે, વરસોવા, ધારાવી, માહીમ, મઢ, બંદર પખાડી, વગેરે જગ્યાએ આવેલા કોળીવાડા પોતાની અલગ સંસ્કૃતિ જાળવીને બેઠા છે. તો સાથે સાથે જન સંસ્કૃતિનાં કેટલાંક લક્ષણ આ કોળીવાડામાં જોવા મળે.

વાનગી તો ગણી ગણાય નહિ, તો ય મારી થાળીમાં માય

આજથી ૨૫-૩૦ વરસ પહેલાં તમે કોઈ હોટેલમાં ગુજરાતી થાળી જમવા જતા ત્યારે તેમાં કેટલી વાનગી પીરસાતી? બહુ બહુ તો બાર-પંદર. અને આજે? પચીસ-ત્રીસ વાનગી તો રમત વાત! અને ચાલીસ-પચાસ વાનગી પીરસતી હોટેલો પણ આ શહેરમાં છે. યાદ છે? અગાઉ આપણે પોપ કોર્ન ખાતા તે પૂંઠાના નાના કોનમાં વેચાતા. હવે મોટા ટબમાં વેચાય છે. અગાઉ ચીઝનો ઉપયોગ બ્રેડ કે એવી બીજી થોડી વાનગી સાથે થતો. આજે ભેળ, પાણીપૂરી, ઢોસા, ઢોકળાં, સુરતી લોચો, કઈ વાનગી પર ખમણેલું ચીઝ નથી ભભરાવતા?

જ્યોર્જ રીઝર અને તેમનું પુસ્તક

ખાવા-પીવાની બાબતમાં આ જે બદલાવ આવ્યો છે તેનું કારણ શું? Quantity = Quality એવું લોકોના મનમાં ઠસાવવાનો પ્રયત્ન, સફળ પ્રયત્ન. આ વાત તરફ સૌથી પહેલું ધ્યાન દોર્યું જ્યોર્જ રીઝર નામના અમેરિકન સમાજશાસ્ત્રીએ, ૧૯૯૩માં પ્રગટ થયેલા તેમના પુસ્તક The McDonaldization of Society દ્વારા. લેખકને મતે વિજ્ઞાન, અર્થકારણ, અને સંસ્કૃતિમાં આવેલા બદલાવને પરિણામે આ મેકસંસ્કૃતિ આખી દુનિયામાં ઝડપથી પ્રસરી રહી છે. તેનું પહેલું લક્ષણ છે કાર્યદક્ષતા. ઓછામાં ઓછા સમયમાં કામ પૂરું કેમ કરી શકાય એ અંગે સતત પ્રયોગો થતા રહે છે. બીજું લક્ષણ તે ગુણવત્તા (quality) કરતાં પ્રમાણ (quantity)ને અપાતું મહત્ત્વ. બલકે જેમ પ્રમાણ વધુ તેમ ગુણવત્તા આપોઆપ વધુ, એવું ઠસાવવાનો પ્રયત્ન. જમણવારના બૂફે ટેબલો પર ખડકાતી જાતજાતની ઢગલાબંધ વાનગીઓની પાછળ પણ આ માનસિકતા જ કામ કરે છે. જેટલું વધુ આપો તેટલા લોકો વધુ ખુશ.

ત્રીજું ધોરણ છે સમાનીકરણ (standardization). અગાઉ આપણે ચા પીવા જતા ત્યારે ભટજીને કહી શકતા : ‘કમ શક્કર’, કે ‘દૂધ જ્યાદા’. પણ હવે મોંઘીદાટ વિદેશી ચેનનાં આઉટલેટમાં ચા કે કોફી પીવા જાવ ત્યારે આવું કહી શકતા નથી. હા, બે-ત્રણ વિકલ્પ કદાચ હોય, પણ તમારે પસંદગી તેમાંથી જ કરવાની રહે. પરિણામે તમે કશું ખાવા-પીવા જાવ ત્યારે તમને પહેલેથી અંદાજ હોય છે કે અહીં શું, અને કેવું મળશે.

મેકીકરણનું છેલ્લું લક્ષણ છે અંકુશ. આ અંકુશ કામદારો પર તો ખરો જ, પણ આઉટલેટનાં ફર્નિચર, રંગ-આયોજન, કર્મચારીઓના પહેરવેશ, વગેરે તમામ પાસાં નક્કી કર્યા મુજબનાં જ હોય. દરેક કર્મચારીનું કામ પહેલેથી નક્કી જ હોય અને રોજે રોજ તેણે એ પ્રમાણે જ કામ કરવાનું હોય. વળી શક્ય હોય ત્યાં સુધી માણસને બદલે મશીનનો ઉપયોગ થાય. એ શક્ય ન હોય તો માણસને મશીનની જેમ કામ કરતાં કરી દેવાય.

રખે માનીએ કે આ મેકીકરણ માત્ર ખાવા-પીવાની વસ્તુઓ પૂરતું મર્યાદિત છે. અગાઉ વરસમાં એક વાર ઘરે દરજી બેસાડીને આખા ઘરનાં કપડાં સિવડાવતા. રેડી મેડ કપડાં મોટે ભાગે બાળકો માટે. હવે લગભગ બધાં કપડાં તૈયાર લવાય. અરે, એ લેવા માટે દુકાન સુધી જવાનીયે જરૂર નહિ. ઘરે બેઠાં ઓન લાઈન મગાવી લો. નવું ફર્નિચર બનાવવું હોય તો અગાઉ દોઢ-બે મહિના ઘરે સુતાર બેસાડવા પડતા. હવે જોઈતું બધું ફર્નિચર તૈયાર મળે. અરે, કેટલાક બિલ્ડરો તો નવા ફ્લેટ તૈયાર ફર્નિચર અને બીજાં સાધનો સાથેય વેચે.

આ બધા ફેરફાર પહેલાં મુંબઈ જેવા મહાનગરમાં આવે, તેની અસર મહાજન સંસ્કૃતિમાં જોવા મળે. પછી જન સંસ્કૃતિ સુધી ફેલાય. અને હવે તો લઘુ સંસ્કૃતિ પણ તેનાથી સાવ અળગી રહી શકતી નથી. કોળીવાડામાં માછલી પકડવાની જાળીની સાથોસાથ ઝૂંપડા પર ટી.વી.ની ડિશ એન્ટના ક્યાં જોવા નથી મળતી?

મુંબઈની વિવિધ સ્તરોની સંસ્કૃતિની બદલાતી જતી તાસીરની વાતો હવે પછી.

નોંધ : જ્યોર્જ રીઝરના પુસ્તક અને તેમાંની વિચારણા તરફ ધ્યાન દોરવા માટે મિત્ર અને સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાપક ડો. ખેવના દેસાઈનો આભારી છું.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx 

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 17 ડિસેમ્બર 2022