પ્રકરણ : ૧૧ :

ફર્નાન્ડા ડેલ કાર્પિયો છસો માઈલ દૂરના શ્હેરમાં જન્મીને મોટી થઈ છે. શ્હૅર બારે માસ વાદળિયું રહૅતું’તું. ભૂતિયા રાતોમાં વાઇસરૉયોની બગીઓ કોબલ પથ્થરની સડકો પર ટકટકારા કરતી દોડતી જતી હોય. સાંજના ૬ વાગ્યે ૩૨ ટાવરમાં ડંકા થતા, ગમગીની વ્યાપી વળે. એ જાગીરમાં કબરના સ્લૅબ બેસાડ્યા હોય એટલી બધી મજબૂત હતી, પણ સૂરજ કદીયે જોવા ન મળે. હવા આંગણાના સરુમાં, બેડરૂમોનાં પીળા શણગારોમાં, અને બારમાસી ફૂલોના ઝૂમખાંમાં મરી ગયેલી.

ફર્નાન્ડા વયસન્ધિકાળે પ્હૉંચી ત્યાંસુધી એને દુનિયાનું કશું જ્ઞાન હતું નહીં. હા, કોઈ પડોશી પિયાનો શીખી રહેલો એના ખિન્ન અવાજો એ રોજ સાંભળતી’તી. પેલાને એવી તાન ચડેલી કે વરસોના વરસો લગી બપોરની નાની ઊંઘને, વામકુક્ષીને, ભૂલી જ ગયેલો.

‘ફાઇવ ઑ ’ક્લોક ફીવર’-થી (એક જાતનો તાવ) પીડાતી બીમાર મા પોતાના રૂમમાં હતી, એને પરસેવો વળતો’તો, તો પણ એણે ફર્નાન્ડાને વૈભવી ભૂતકાળની વાતો કરેલી. કહે – પોતે બાળકી હતી ત્યારે, એક વાર, ચાંદની રાતે, જોયેલું કે એક શ્વેત વસ્ત્રધારી સુન્દરી બગીચામાં થઈને દેવળ તરફ જતી’તી. કહે – એ મને બિલકુલ મારા જેવી લાગેલી – જાણે વીસ વરસ પહેલાંની હું ! એને ખાંસી આવતી’તી તો ય ફર્નાન્ડાને કહ્યું, ‘એ તારી વડદાદી હતી, રાણી – કંદના તાંતણા કાપતી’તી, કશી દુર્ગન્ધભરી વરાળ નીકળી, ને એ મરી ગઈ !

એ વાતને વરસો વીતી ગયેલાં. એક વાર ફર્નાન્ડાએ શંકા કરેલી કે મા-ને રાણી છે એવું જે લાગ્યું તે શાથી. પૂછેલું. પણ મા-એ એને ઠપકારેલી, ‘આપણે ખૂબ જ પૈસાદાર છીએ, ને આપણો વટ-વક્કરેય ઘણો છે. તને કહું, જોજે, એક દિવસ તું રાણી હોઇશ.

અને, ફર્નાન્ડાએ એ બધું માની લીધેલું.

ફર્નાન્ડા બાર વર્ષની થઈ ત્યારે પહેલી વાર ઘરની બ્હાર નીકળેલી – ઘોડાગાડીમાં, ખાલી બે બ્લૉક દૂરના કૉન્વેન્ટે પ્હૉંચવા ! વર્ગમાં બીજા સાથીઓથી આઘે ઊંચી પીઠવાળી ખુરશીમાં બેસતી. રીસેસમાં ય કોઈની સાથે બોલેચાલે નહીં. બધાંને આશ્ચર્ય થતું કે કેમ આમ કરે છે. ‘એ અલગ છે’, નન્સ સમજાવતી, ‘રાણી બનવાની છે’. સાથીઓએ માની લીધેલું. કેમ કે, આમે ય ફર્નાન્ડા પહેલેથી ખૂબ જ સુન્દર અને અનોખી હતી. સાથીઓએ એટલી સમજદાર અને ઠાવકી છોકરીને પહેલાં કદી જોઈ ન્હૉતી.

ફર્નાન્ડાને લૅટિન કવિતા આવડી ગયેલી. ક્લેવિકોર્ડ – સૂરપટ્ટીવાળું વાદ્ય – વગાડી શકતી’તી. બાજબાજી વિશે મોટેરાઓ જોડે વાતો કરી શકે, વડા બિશપ જોડે ધર્મશાસ્ત્રની ચર્ચાઓ કરી શકે, વિદેશી રાજકર્તાઓ જોડે રાજદ્વારી બનાવો વિશે વિવાદ કરી જાણે, પોપ સાથે ઈશ્વરની વાતો કરી શકે. વગેરે ઘણું. 

લગ્નના દિવસ લગી ફર્નાન્ડાએ કલ્પનાના રાજ્યનું સ્વપ્ન સેવેલું. જો કે, હકીકત એ હતી કે પિતા ડોન ફર્નાન્ડોને પહેરામણીની ચીજવસ્તુઓ ખરીદવા ઘર ગીરવે મૂકવું પડેલું. એ કશી નાદાની ન્હૉતી, મોટાઈનો ભભકોયે ન્હૉતો, કેમ કે એ લોકોએ એને એ રીતે જ ઉછેરી હતી. એની કેળવણી પાછળ, અનિવાર્ય ફર્નિચર ટેબલ-સર્વિસ અને ચાંદીના મીણબત્તીદીપક સિવાયની કેટલીયે ચીજવસ્તુઓ વેચવી પડેલી.

મા માટે ફાઈવ-ઑ’ક્લૉક ફીવર અસહ્ય થઈ પડેલો. પિતા હમેશાં કડક કૉલરના કાળા પોશાકમાં હોય, સોનાની વૉચ-ચેઇન લટકતી હોય, દર સોમવારે ફર્નાન્ડાને ઘરખર્ચી માટે ચાંદીનો સિક્કો આપે. બાકી, આખો વખત સ્ટડીમાં પુરાઈ રહૅતા, કોઇ કોઇ વાર બ્હાર જાય પણ ફર્નાન્ડા જોડે જપમાળા – રોઝરી – કરવા તરત પાછા આવી જાય. ફર્નાન્ડાને કોઈનીય જોડે ખાસ દોસ્તી હતી નહીં. કદી એણે દેશને યુદ્ધથી લોહીહાણ થયેલો નહીં સાંભળેલો. રોજ બપોરના ત્રણ વાગ્યે પોતાનું પિયાનો-લેસન એણે ચાલુ રાખેલું.

પણ એક દિવસ એનો રાણી બનવાનો ભ્રમ ઊડી ગયો, કેમ કે બારણા પર બે ઝડપી ને જોરદાર ટકોરા પડ્યા; ફર્નાન્ડાએ બારણાં ખોલ્યાં; જોયું તો – એક સુસજ્જ મિલિટરી ઑફિસર ઔપચારિક ઢબમાં ઊભેલો, ગાલ પર ઘાનું નિશાન, છાતીએ ચળકતો સુવર્ણચન્દ્રક. ઑફિસર સ્ટડીમાં પ્હૉંચી જાય છે, બંધબારણે પિતા સાથે મસલત કરે છે. બે કલાક બાદ, પિતા ફર્નાન્ડાના શીવણરૂમમાં જાય છે ને જણાવે છે : ‘તારી બધી ચીજવસ્તુઓ બાંધી લે, તારે દૂર દેશાવર જવાનું છે.’

એ રીતે એ લોકો ફર્નાન્ડાને માકોન્ડો લાવેલા.

ઔરેલિયાનો સેગુન્દોએ ફર્નાન્ડાને કાર્નિવલમાં જોયેલી ને મોહાઈ ગયેલો. ફર્નાન્ડાને પોતાને ઘરે લઈ જાય છે ને પરણે છે.

પણ લગ્ન બે માસમાં જ ખતમ થવાનું’તું : ઔરેલિયાનો સેગુન્દોએ પેત્રા કોટ્સને રીઝવવા એનું માડાગાસ્કરની રાણીના પોશાકમાં પિક્ચર બનાવેલું. જેવું ફર્નાન્ડાએ આ જાણ્યું કે તરત લગ્નવેળાનાં કપડાંની ટ્રન્કો પૅક કરી ને માકોન્ડો છોડીને ચાલી ગઈ – ‘ગુડ બાય’ ક્હૅવાય રોકાઈ નહીં. ઔરેલિયાનોએ એને કળણવાળા રસ્તે પકડી પાડી. પોતે સુધરી જશે, કાલાવાલા કર્યા, વચનો આપ્યાં, ત્યારે એને ઘરે લાવી શક્યો. અને, એણે પોતાની રખાત પેત્રાને છોડી દીધી.

પણ પેત્રા કાચી ન્હૉતી, એને એની શક્તિમાં વિશ્વાસ, તે લાગવા દીધેલું નહીં કે પોતે દુ:ખી થઈ છે. કેમ કે, એણે તો કિશોર ઔરેલિયાનોને મેલ્કીઆદેસના રૂમમાંથી બ્હાર કાઢીને ખરો પુરુષ બનાવેલો, દુનિયામાં સ્થાન અપાવેલું. બાકી, એ તો દુનિયાદારીમાં સમજતો જ ન્હૉતો, મગજમાં એના તરંગ-તુક્કા સિવાયનું હતું શું? પેત્રાએ એનામાં જીવનનો આનન્દ ઉગાડેલો. અને બધા યુવકો પરણે છે એમ પરણેલો.

પણ પોતે પરણ્યો છે એ પેત્રાને જણાવવાની એનામાં હિમ્મત ન્હૉતી. એવા સંજોગોમાં એણે બાલિશ મનોભાવ એ દાખવ્યો કે પોતે જાણે રોષમાં છે – માનેલું કે એથી કરીને પેત્રા એની મૅળે ભંગાણ સ્વીકારી લેશે.

એક દિવસ, એ પેત્રા પર કારણ વગર ગુસ્સે થઈ જાય છે. પણ પેત્રા એની બનાવટ પામી જાય છે અને બધી વસ્તુઓને ઉચિત સ્થાન આપતાં પૂછે છે, ‘આ બધું શેને માટે છે? તારે રાણીને પરણવું છે એ જ ને?’ ઔરેલિયાનો ભૉંઠો પડી જાય છે પણ ગુસ્સે હોવાનો ડૉળ કરતાં કહે છે કે – મને ખોટી રીતે ઘટાવેલો ! મારો દુરુપયોગ થયેલો !

પણ પેત્રા વન્ય પ્રાણીના દેખાવની પોતે ધારણ કરેલી સમતુલા જરા પણ ગુમાવતી નથી અને ઔરેલિયાનો-ફર્નાન્ડાના લગ્નની ઉજવણીનું સંગીત સાંભળ્યા કરે છે, રોશની જોતી રહે છે. એને એમ છે કે એ એક પાગલ ધમાચકડીથી વિશેષ કંઈ નથી, ઔરેલિયાનોનું એક નવું ધતિંગ છે.

જે લોકોને પેત્રાના ભાગ્ય પર દયા આવી તેઓ બધા સ્મિતપૂર્વક શાન્ત રહ્યા. એણે એમને કહ્યું, ‘ચિન્તા છોડો, રાણી મારા માટે કામે લાગી ગઈ છે.’ એક પડોશણ પેત્રા માટે મીણબત્તીનું પૅકેટ લાવેલી, જે વડે એ પોતાના ગત પ્રેમીની છબિને પ્રકાશિત કરી શકે. પેત્રાએ એને એક અગમ્ય સલામતીભાવથી કહ્યું, ‘એને પાછો લાવનારી મીણબત્તી ક્યારની સળગે જ છે.’

Pic courtesy : El Heraldo

પેત્રાએ ભાખેલું એમ, હનિમૂન પૂરું થયું કે તરત ઔરેલિયાનો સેગુન્દો ઘરે પાછો આવી ગયેલો.

ઔરેલિયાનો અને ફર્નાન્ડાની વ્યક્તિતા જુદી હતી તેથી બન્ને વચ્ચે ઘર્ષણ થતું. ફર્નાન્ડા ધાર્મિક લાગે પણ ઘમંડી હતી, ઔરેલિયાનો ચુસ્ત દૈહિક સુખોપભોગવાદી હતો; પત્નીના સામાજિક અને જડ નૈતિક ખયાલોનો તિરસ્કાર કરે છે અને પેત્રા કૉટ્સ સાથે સહશયન-વ્યવહાર ચાલુ રાખે છે.

દરમ્યાન બનેલી બે બાબતો નૉંધ લેવી જોઈશે :

એક, બન્ને એમ માનવા લાગ્યાં કે પથારીમાં પેત્રા જાતભાતની જે ચાતુરીઓ કરે છે એને કારણે એમનાં પાલતુ જાનવરોની પ્રજનનક્ષમતામાં વધારો થઈ રહ્યો છે. જેમ કે, એની ઘોડીઓ એક સાથે ત્રણ ત્રણ બચ્ચાંને જન્મ આપવા લાગી. એની મરઘીઓ દિવસમાં બે વાર ઈંડાં મૂકવા લાગી, અને એનાં સુવર એવી ઝડપે જાડાં થવા લાગ્યાં કે એ જાતની ફળદ્રૂપતાનો કશો ખુલાસો જ ન મળે, સિવાય કે એને બ્લૅક મૅજિકનો ખેલ કહી દઈએ !

બીજું, બન્નેના અચરજ વચ્ચે બે સન્તાનો જન્મ્યાં – રેનાતા રેમેડિયોસ (જેને બધાં મેમે પણ ક્હૅતાં હોય છે), અને હોસે આર્કાદિયો (બીજો). એકસૉ વર્ષની, બ્વેન્દ્યા વંશની કુળમાતા, ઉર્સુલા બોલી, ‘આ હોસે આર્કાદિયો તો પોપ થવાનો પોપ !

એ સન્તાનોના જન્મ પછી યુદ્ધવિરામની સંવત્સરી આવી, અને આન્તરવિગ્રહ બંધ થયો. રીપબ્લિકના પ્રૅસિડેન્ટે કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાને ‘ઑર્ડર ઑફ મૅરિટ’ ઇલકાબ આપવાનો પ્રયાસ તો કર્યો પણ કર્નલે એ વાતનો તિરસ્કારપૂર્વક ઇનકાર કર્યો.

એના ૧૭ અવૈધ પુત્રો, દરેકનું નામ ઔરેલિયાનો, સંવત્સરી ઉજવવા માકોન્ડો આવ્યા. ઔરેલિયાનો સેગુન્દોએ એમનું મદીરાપાનથી ધામધૂમપૂર્વક સ્વાગત કર્યું – ફર્નાન્ડાના ત્રાસથી કંઈ ઑર ! ઍશ વેડનસડેના દિવસે ૧૭ ઔરેલિયાનોએ પોતાનાં કપાળ પર રાખના ક્રૂસનાં તિલક સ્વીકાર્યાં, ધોઇ ન નાખ્યાં, એટલું જ નહીં, સત્તરેય ભાઈઓએ એ તિલક આમરણાન્ત રાખી જાણ્યાં.

એ ભાઈઓમાંના એક ટ્રિસ્ટેએ, હોસે આર્કાદિયો બ્વેન્દ્યાના પુત્ર હોસેની વિધવા રેબેકાને શોધી કાઢી જે ત્યારે પણ પોતાના ઘરમાં એક સાધ્વીની જેમ જીવતી’તી.

ઔરેલિયાનો ટ્રિસ્ટે અને એક બીજો ભાઈ ઔરેલિયાનો સેન્ટેનો નક્કી કરે છે કે માકોન્ડોમાં જ રહેવું અને આઇસ-ફૅક્ટરી નાખવી.

છેવટે, ઔરેલિયાનો સેગુન્દોની આર્થિક સહાયથી ઔરેલિયાનો ટ્રિસ્ટેએ રેઇલવેની સ્થાપના કરી, અને એમ માકોન્ડોને ઔદ્યોગિક અર્વાચીન વિશ્વ સાથે જોડ્યું.

(October 14, 2022 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

દીકરીઓ હવામાં જ પેદા થાય છે.

દેખાતી નથી નિસ્પંદ પળોમાં એ.

બહુ બારીક અનુભૂતિ કરનારાઓને જ

એની ઝાંખી થાય તો થાય.

દીકરીઓ આમ આઘીપાછી થયા કરે.

થાય કે આવી જશે આકાશ સાવ હેઠું.

આમ હાથ ઊંચો કરો કે અડકી લેવાય.

અચાનક ફાટે ધરતી ને ઊછળે લાવા.

ખળખળતાં ઝરણાંઓ કૂદી આવે બહાર.

ટેકરીઓ રૂપાળી રૂપાળી થઈ જાય.

લાગે નજીકનું ને દૂરનું બધું રૂપાળું.

સમજાય નહીં કે શું થઈ રહ્યું છે.

એનો શ્વાસ અથડાયો એ નરમ પાંખડી હતી?

દૂરનો હિમપર્વત હતો એ હતી એની

ક્યારે ય ન પીગળતી આંગળી?

ચકરાઈ જવાય, બધું ઊંધુંચત્તું મગજમાં.

રાત તો બસ રાત જ રહે ને

દિવસ તો બસ દિવસ જ દિવસ.

હવા ફરફરે તો પણ લાગે કોઈનો નિશ્વાસ.

કે અચાનક કોઈ ચુડેલનું ખડખડાટ અટ્ટહાસ્ય.

દીકરી, તને કેમ ચાહવી?

ક્યારેક મન ભર્યું ભર્યું થઈ રહે

ને એકદમ બધું ક્યાંય ગાયબ—

ભૂલશો નહીં, બધી જ સ્ત્રીઓ દીકરીઓ છે.

∆

*બુકર પ્રાઈઝ પુરસ્કૃત પુસ્તક ‘રેત સમાધિ’ના એક પ્રકરણનો અંશ.

અનુવાદ વિશેની અમુક પ્રચલિત માન્યતાઓ હવે જૂની થઈ છે : અનુવાદિત કૃતિ (translated text) મૂળ કૃતિ(source text)ને ‘વફાદારીપૂર્વક’ વળગી રહે છે કે કેમ એ બિલોરીકાચ લઈને નજર રાખતા લોકોનો ઉદ્યમ કંટાળો ઉપજાવે છે. અનુવાદિત કૃતિએ શું ગુમાવ્યું છે એ વાત બહુ ચાલી, અનુવાદિત કૃતિ શું મેળવી આપે છે એની વાત હવે થવી જોઈએ. મુખ્ય પ્રશ્ન છે મૂળ કૃતિ અને અનુવાદિત કૃતિ વચ્ચે એક પ્રકારનો અધિક્રમિક (hierarchical) સંબંધ ઊભો કરવાનો—મૂળ કૃતિ ઊંચી ને અનુવાદિત કૃતિ નીચી, મૂળનો લેખક ક્રિયેટીવ અને અનુવાદક માત્ર લહિયો. આ માન્યતાઓથી દૂર થઈશું તો અનુવાદ વિશે થોડી સંકુલતાથી વિચારવાનું શરૂ કરી શકાશે.

ગીતાંજલી શ્રી લિખિત, બુકર પ્રાઈઝ વિજેતા કૃતિ ‘રેત સમાધિ’ના બંને વર્ઝન્સ હમણાં એકસાથે વાંચી રહ્યો છું – મૂળ હિન્દી, તેમ જ ડેઈઝી રોકવેલ દ્વારા થયેલો અંગ્રેજી અનુવાદ ‘Tomb of Sand’. અને બંને સાથે રાખીને જોતા અનુવાદની પ્રક્રિયા થોડીઘણી સમજાય છે. એવું સમજાય છે કે મૂળ કૃતિ અને અનુવાદિત કૃતિ વચ્ચેનો સંબંધ માલિક-સેવકનો નહિ, પણ પ્રેમમાં રહેલા એક યુગલ જેવો છે. પશ્ચિમમાં એક નૃત્ય પ્રકાર છે – Waltz. જેમાં યુગલ એકસાથે નાચે છે, એક વ્યક્તિ ડગલું આગળ લે, તો બીજી વ્યક્તિ પાછળ લે. શરીરો તાલબદ્ધ રીતે એકબીજાને સપોર્ટ કરતા રહે, અને વળી પોતપોતાની મસ્તીમાં ય લહેરાતા રહે. એ નૃત્યમાં એક રમતિયાળપણું રહેલું છે. ‘રેત સમાધિ’ અને તેનો અંગ્રેજી અનુવાદ પણ જાણે એક Waltz છે. મૂળ નવલકથા વિશે અનુવાદક ડેઈઝી રોકવેલ કહે છે કે ‘રેત સમાધિ’ એવી રમતિયાળ નવલકથા છે, જ્યાં અલગ અલગ કથાઓના તાર કોઈએ ગૂંથી આપ્યા હોય. એનું માળખું ય નવીન છે, પણ મુખ્ય રમત છે તેની ભાષામાં. આખાને આખા પ્રકરણ જાણે શબ્દરમત હોય એવું લાગે, શબ્દો એકબીજાને ચીપકતા, અથડાતા, પડઘાતા લાગે. એ ચીપકવું, અથડાવું, પડઘાવું જ નવા દરવાજા ખોલી આપે, નવા અર્થો પ્રગટાવી આપે, નવા સંવેદનો ધ્વનિત કરે. ડેઈઝી રોકવેલ માટે આ શબ્દધ્વનિ જ નવલકથાનો મુખ્ય આત્મા છે, અને અનુવાદમાં એ ધ્વનિ પ્રગટાવવો એ જ તેમનો મુખ્ય હેતુ પણ છે. શબ્દનો અનુવાદ થઈ શકે, પણ ધ્વનિનો અનુવાદ કેમ કરવો? માત્ર શબ્દધ્વનિનો નહિ, પણ ધ્વનિત થતા અર્થનો પણ. અનુવાદક માટે આ એક ચેલેન્જ છે, અને એટલે જ કદાચ અનુવાદકને મજા પણ પડતી હોય છે.

‘રેત-સમાધિ’ના અનુવાદક આ ધ્વનિને અંગ્રેજીમાં ઉતારવા માટે કઈ કઈ ટેકનીક વાપરે છે? શબ્દધ્વનિ અને અર્થ વચ્ચેની ખેંચ-તાણમાં કોને પ્રાધાન્ય આપે છે? ધ્યાનથી, ઊંડાણપૂર્વક સમજી શકાય એટલા માટે મેં એક નાનકડો અંશ પસંદ કર્યો છે, મૂળ હિન્દીમાં પૃષ્ઠ ૨૩૨-૨૩૩ (રાજકમલ પ્રકાશન, છઠ્ઠી આવૃત્તિ, ૨૦૨૨) અને અંગ્રેજીમાં પૃષ્ઠ ૪૭૧-૪૭૩ (પેંગ્વિન બુક્સ, ૨૦૨૨).

ડેઈઝી રોકવેલ મુખ્યત્વે ત્રણ ટેકનીક્સનો ઉપયોગ કરે છે : ૧) સરવાળો  ૨) બાદબાકી ૩) બદલાવ.

‘સરવાળો’ એને કહીશું જ્યારે મૂળ કૃતિના ધ્વનિને ખોલવા માટે અનુવાદક અનુવાદમાં નવા શબ્દો જોડે. જેમ કે, હિન્દીમાં “ચીટી નિકલ ગયી, સીમાપાર, ખૈબર પાસ પાસ કરકે, એક ઔર જગ મેં. પાસ સે પાસ”- આ પંક્તિનો અનુવાદ રોકવેલ આ રીતે કરે છે – “The ant crosses over to the other side […] passes the Khyber pass […] Past the pass. Close to the Close.” અનુવાદમાં ‘Close to the close’ વાક્યનું ઉમેરણ તે અનુવાદકનું ઉમેરણ છે. મુખ્ય કૃતિમાં એ નથી. અને છતાં, એ અહીં ખૂંચતું નથી કારણ કે આખો ફકરો શબ્દોના પુનરાવર્તન (repetition) પર નભે છે. એકનો એક શબ્દ ફરી-ફરી સામે આવે છે અને નવા અર્થો ખોલે છે. ત્યારે ‘close to the close’ પણ એ ચાલી રહેલી પેટર્નમાં ઉમેરણ કરે છે. વળી, માત્ર પુનરાવર્તિત શબ્દોનો ધ્વનિ ન બની રહેતા એ આખી કથામાં વ્યંજિત થતા અર્થમાં પણ ઉમેરણ કરે છે. અંગ્રેજીમાં ‘Close’ શબ્દના ત્રણ જાણીતા અર્થો છે—એક છે ‘બંધ’, બીજો છે ‘અંત’ અને ત્રીજો છે ‘નિકટ’. અહીં, અંગ્રેજીમાં ઉમેરેલું વાક્ય આ ત્રણે અર્થોની ત્રુગલબંધી (!!) થકી મુખ્ય કથાનકને આગળ ધપાવે છે, અને નાયિકા કેવી રીતે પોતાની મંઝીલની નજીક છે એ પણ દર્શાવે છે. આમ, સરવાળા થકી અનુવાદ મુખ્ય કૃતિમાં વૃદ્ધિ કરે છે. 

બાદબાકીના દાખલા પણ અહીં હાજર છે. જે મુખ્ય કૃતિમાં હોય પણ અનુવાદમાં સદંતર ગેરહાજર હોય એ પ્રક્રિયાને ‘બાદબાકી’ કહીશું. મૂળ હિન્દીમાં એક વાક્ય છે – “તભી અંધે કી આંખ દૂર દેખતી રહ જાતી હૈ”. પણ આ વાક્ય અંગ્રેજી અનુવાદમાં ગેરહાજર છે. કેમ? એક દેખીતું કારણ છે વિરોધાભાસ. આંધળાની આંખો દૂર સુધી જોઈ શકે એ વિરોધાભાસ ટાળવા કદાચ અનુવાદકે એ વાક્ય ન રાખ્યું હોય. પણ રોકવેલ એટલા સરળ નથી. નવલકથામાં ઠેકઠેકાણે વિરોધાભાસી વાક્યો આવે છે પણ રોકવેલ દરેક વખતે એવું નથી કરતા. અહીં કરે છે એનું કારણ છે પુનરાવર્તન ટાળવા. આ પહેલા આપેલા દાખલામાં શબ્દોના પુનરાવર્તનમાં ઉમેરણ થકી નવા અર્થો ખોલવાની મથામણ હતી, પણ અહીં અર્થનું પુનરાવર્તન ટાળવાની મથામણ છે. આ વાક્યથી હિન્દીમાં નવા ફકરાની શરૂઆત થાય છે. આગળના ફકરાની અંતિમ પંક્તિ, અને આ વાક્ય પછીની પંક્તિ જોઈશું તો સમજાશે કે એ બંને પંક્તિઓ કશુંક છુપાવવા વિશે છે, અને એ છુપાયેલું ક્યાં હશે એના વિશે છે. ટૂંકમાં, એક જ મૂડ ને આ પંક્તિઓ ઘૂંટે છે. એવામાં આ બંને પંક્તિ વચ્ચે “અંધે કી આંખ દૂર દેખતી રહ જાતી હૈ” વાક્ય મૂકવામાં આવ્યું છે, જે આ મૂડને તોડે છે. આનાથી એવું સમજાય છે કે મૂડનું સાતત્ય જાળવવા રોકવેલ બાદબાકીનો સહારો લે છે.

ત્રીજી ટેકનીક છે બદલાવની. આમાં અનુવાદક મૂળ કૃતિનો અનુવાદ તો કરે છે, પણ એનો અર્થ બદલી નાખે છે. કહો કે વિસ્તારે છે. દાખલા તરીકે હિન્દીમાં વાક્ય છે – “બાતે ઉલજ કર આતી હૈ જૈસે સંવાદ”. આનો અનુવાદ અંગ્રેજીમાં આ રીતે થયેલો છે – “Lines get crossed like conversations”. અહીં ‘બાતે’નું સાદું અંગ્રેજી ‘Talk’ અથવા ‘dialogue’ કરી શકાયું હોત. પણ રોકવેલ ‘lines’ પસંદ કરે છે, ત્યારે અર્થ એ છે કે કોઈ એક્ટર જાણે પોતાની લાઈન બોલતો હોય. એ રીતે અનુવાદ મૂળની નજીક જ છે કારણ કે બોલાયેલા શબ્દની જ વાત થઈ રહી છે, પણ છતાં ‘lines’નો ગર્ભિત અર્થ અહીં મૂળ કૃતિના અર્થને વિસ્તારે છે. ‘Lines’નો અર્થ સીમા કે રેખા પણ છે, અને આખી નવલકથા સીમાઓ ઓળંગવાની વાત કરે છે. વળી, ‘crossed’ શબ્દનો ઉપયોગ પણ અર્થ-વિસ્તારમાં મદદ કરે છે. ‘crossed’ના બંને અર્થો છે – ગૂંચવાઈ જવું (જે હિન્દીના મૂળ ‘ઉલજના’ શબ્દનો અનુવાદ છે) અને ઓળંગવું. ૧૯૪૭ના ભાગલાને મુખ્ય ઘટના બનાવી નવલકથા અલગ અલગ પ્રકારના સીમાડાઓ ઓળંગે છે; તેના વસ્તુ અને સ્વરૂપ બંનેમાં સીમાઓ ઓળંગવાની વાત ફલિત થાય છે. એટલે જ ‘lines get crossed’ ખૂબ જ સમજી વિચારીને થયેલો અનુવાદ છે. આમ, મુખ્ય કૃતિની નજીક રહીને પણ સીધો શબ્દાનુવાદ ન કરતા રોકવેલ અહીં અર્થમાં ઊંડે ઉતરે છે.

આ ત્રણે દાખલાથી દેખીતું છે કે અનુવાદ ખૂબ જ અઘરી પ્રક્રિયા છે, અને લગભગ દરેક વાક્ય અનુવાદક સામે નવા રસ્તા ખોલતું હોય છે. અનેક ખુલ્લા રસ્તાઓમાંથી અનુવાદક કયો રસ્તો પસંદ કરે છે એ અનુવાદકની આવડત, કળા, વિચારધારા અને વૈયક્તિક પસંદગી – આ બધાનો મામલો છે. અનુવાદને સર્જનથી ઉતરતું ન ગણીએ તો આ પ્રકારની ઊંડાણપૂર્વકની પ્રક્રિયામાં જવાનું પણ આપણા માટે સરળ બને. એનાથી આપણી સાહિત્યિક આબોહવાને ફાયદો થશે જ એમાં કોઈ શંકા નથી.

સૌજન્ય : અભિમન્યુભાઈ આચાર્યની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર