પીંછાંઓ તરફડી રહ્યાં છે અધમૂવા થઈ 

કપાઈ રહી છે એક પછી એક પાંખ 

ચીસને ટહુકો ગણવાનો રિવાજ થયો છે શરૂ 

બુલેટ ટ્રેનની હડફેટે આવી ગયું છે બાજ પણ

આભ તરફ આંગળી ચીંધીને કહેવાઈ રહ્યું 

કે મૂળ જમીનમાં નહીં આભમાં છે આ સંસ્કૃતિવૃક્ષના 

દવાની જૂની શીશીમાં કેરોસીન ભેળવી સાચવી રાખેલા તડકાની હવે ખેર નથી 

માર્ચ માથે ઊભો છે ને સૂરજ બસ બરફ ઓકવામાં જ છે

વાયરો કોઈ વાઇરસ જેમ ઘમરોળી રહ્યો છે નજરે ચડે તે બધું જ

હું તો રાહ જોતો’તો વસંતની 

કોઈ કહે છે આવીને જતી ય રહી

કોઈ કહે છે આવી જ નથી 

કોઈ વળી કહે છે આ જ છે વસંત 

હું પ્રિયતમાનાં સ્પર્શ જેમ ઓળખું છું એને 

આ બીજું જે કંઈ પણ હોય, વસંત તો નથી જ નથી 

તો કહી દોને પ્લીઝ વસંત ક્યાં છે?

એ અહીં નથી તો ક્યાં છે?

વસંત વિશે પૂછવું ગુનો તો નથી જ 

બાઘાની જેમ જોયા શું કરો છો 

સંભળાતું ન હોય તો એકાદ ફૂલનો સંકેત તો આપો

વસંત ક્યાં છે?

અરે કોઈ તો બોલો 

વસંત વિશે બોલવું ગુનો તો નથી જ 

કોઈ તો બોલો

આખર વસંત છે ક્યાં મારી?

૧૫ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૬; અમદાવાદ

રાજ ગોસ્વામી

જે સમાચાર ઘણાં વર્ષોથી ‘આવું આવું’ કરતા હતા તે ઓલરેડી આવી ગયા છે. વર્લ્ડ પોપ્યુલેશન રિવ્યુ(ડબલ્યુ.પી.આર.)નો આધાર લઈને, રોઈટર સમાચાર સંસ્થાએ સંભાવના વ્યક્ત કરી છે કે એવું શક્ય છે કે જનસંખ્યાની બાબતમાં ભારત ચીનને પાછળ છોડીને ક્યારનું ય આગળ નીકળી ગયું છે. આ સંગઠન અનુસાર, 2022ના અંતે ભારતની જનસંખ્યા 138 કરોડ હતી. 17મી જાન્યુઆરીએ ચીને તેની જનસંખ્યાના જાહેર કરેલા આંકડા (141.20 કરોડ) અનુસાર જોઈએ તો ભારત અને તેની વચ્ચે બહુ અંતર રહ્યું નથી.

એમ તો સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘે અનુમાન જ કર્યું હતું કે એપ્રિલ 2023માં ભારતની જનસંખ્યા ચીન કરતાં વધી જશે, પરંતુ ડબલ્યુ.પી.આર.ની ગણતરી પ્રમાણે ભારતે આ માઈલસ્ટોન જાન્યુઆરીમાં જ પાર કરી દીધો છે. મેક્રોટ્રેન્ડઝ નામના એક રિસર્ચ પ્લેટફોર્મ તરફથી જારી રિપોર્ટ પ્રમાણે ભારતની જનસંખ્યા 1.428 બિલિયન થઇ ચૂકી છે. ભારત દરેક દાયકામાં તેની જનસંખ્યાના આંકડા જાહેર કરે છે પરંતુ કોવિડની મહામારીને લઈને 2021માં તેને ટાળી દેવામાં આવ્યા હતા.

ડબલ્યુ.પી.આર.નો રિપોર્ટ કહે છે કે ભારતમાં જનસંખ્યાનો વિકાસ ઓછો થયો છે પણ તેની ગતિ 2050 સુધી જારી રહેશે. બીજી તરફ, ચીનની જનસંખ્યા ઓછી થઇ રહી છે. 2022ની સરખામણીમાં ચીનની જનસંખ્યા 2022માં 8.5 લાખ ઓછી હતી. સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંઘના આકલન મુજબ 2022 અને 2050 વચ્ચે વિશ્વની જનસંખ્યામાં જેટલો વધારો થવાનું અનુમાન છે, તેની અડધાથી વધુ જનસંખ્યા માત્ર 8 દેશોમાં નોંધાશે; ભારત, પાકિસ્તાન, ફિલિપાઈન્સ, ગ્રીસ, ઇથોપિયા, કોંગો, નાઇજીરિયા અને ટૅન્ઝાનિયા.

ચીનમાં જનસંખ્યા ઘટવા પાછળ ઘટતો જન્મદર છે. ચીનમાં હવે એવી સ્થિતિ છે કે જેટલાં બાળકો જન્મ લે છે તેનાથી વધુ લોકોનાં મુત્યુ થાય છે. ચીન સરકારે તેના રિપોર્ટમાં કહ્યું છે કે વર્ષ 2022માં દેશમાં 95.6 લાખ બાળકોએ જન્મ લીધો હતો, જયારે 104.1 લાખ લોકોનાં મૃત્યુ થયાં હતાં. 1966માં, ચીનની કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના ચેરમેન માઓ-ત્સે—તુંગે, ચીની કોમ્યુનિઝમનું શુદ્ધિકરણ કરવા અને સ્વદેશી વિચારધારા (જેને ચીનની બહાર માઓવાદ કહે છે) લાગુ કરવા માટે એક ક્રાંતિનું આહ્વાન કર્યું હતું. દસ વર્ષ પછી, 1976માં માઓના અવસાન સાથે એ ક્રાંતિ નિષ્ફળ સાબિત થઇ હતી. જો કે તે દરમિયાન ચીનની સામાજિક, રાજકીય અને આર્થિક પરિસ્થિતિનું ભયાનક નુકસાન થયું હતું. 

ચીનના વિકાસની ગાડી પૂરપાટ દોડી જ માઓના અવસાન પછી. સાંસ્કૃતિક ક્રાંતિનું મૂળ માઓની ગ્રેટ લીપ ફોરવર્ડ ચળવળમાં છે. આપણે ત્યાં જેમ પંચ વર્ષીય યોજના હતી, તેવી રીતે માઓએ 1958થી 1962 વચ્ચે આર્થિક અને સામાજિક સુધારની ચળવળ શરૂ કરી હતી. અમુક લીડરો બહુ મોટી મોટી યોજનાઓ ઘડતા હોય છે અને પછી વગર વિચારે તેનો અમલ કરતા હોય છે. ગ્રેટ લીપ ફોરવર્ડ યોજના એવી જ હતી. એમાં દેશમાંથી પરંપરાગત કૃષિ અર્થવ્યવસ્થાને સમાપ્ત કરી દઈને તેના સ્થાને કોમ્યુનિસ્ટ વિચારધારા અનુસાર સહકારી કૃષિ અને ઔદ્યોગિક વ્યવસ્થા લાવવાનો ઈરાદો હતો.

તેમાં કૃષિ ક્ષેત્રે ભયંકર પાયમાલી થઇ હતી અને તેમાં જન્મ કરતાં મૃત્યુની સંખ્યા વધી ગઈ હતી. એક અંદાજ પ્રમાણે 1960 અને 1961 વચ્ચે 7 લાખ લોકો માર્યા ગયા હતા. જો કે ત્યારે જન્મદર ઘટ્યો નહોતો અને એ ચિંતાનો વિષય હતો. એટલા માટે જ ત્યાં જન્મસંખ્યાને કાબૂમાં લાવવા માટે અનેક પ્રયાસો થયા હતા. એમાંનો એક પ્રયાસ હતો ‘વન ચાઈલ્ડ પોલિસી.’ 1980ના આ કાનૂન મુજબ પતિ-પત્ની એક જ બાળકને જન્મ આપી શકતાં હતાં અને તેમને જ સરકારી નોકરીઓ મળતી હતી. 

જાણકાર લોકો કહે છે કે આ નીતિના કારણે નેગેટિવ પોપ્યુલેશન ગ્રોથ શરૂ થયો છે. ચીનની સમસ્યા બે મોરચે હોવાનું અનુમાન છે; એક તો જન્મદર ઓછો છે અને બીજું ઉંમરવાળી આબાદી વધતી જાય છે. ચીને પાછલાં અમુક વર્ષોમાં બાળકોનો જન્મદર વધે તે માટે ઘણી યોજનાઓ જાહેર કરી હતી. 2016માં ચીને ‘વન ચાઈલ્ડ પોલિસી’માં સુધારો કરીને બે બાળકો અને 2021માં ત્રણ બાળકોની છૂટ આપી હતી.

ઘટતો જન્મદર લેબર માર્કેટમાં આ ચિંતાનું કારણ છે? નવા આંકડા જાહેર કરતી વખતે નેશનલ પીપલ્સ કઁગ્રેસની કૃષિ અને ગ્રામ્ય બાબતોની કમિટીના વાઈસ-ચેરમેન કાઈ ફેંગે કહ્યું હતું કે ચીનમાં હજુ પણ માંગના પુરવઠા સામે લેબર સપ્લાયનો પુરવઠો ઘણો વધુ છે એટલે લોકોએ જનસંખ્યામાં કમી આવી છે તેની ચિંતા કરવા જેવી નથી.

ચીન સુપરપાવર બનવા તરફ ગતિ કરી રહ્યું છે તેને લઈને ભારત સહિતની પશ્ચિમની હરીફ અર્થવ્યવસ્થાઓ માટે કાયમ ચિંતા રહી છે પરંતુ ચીનની તાકાતમાં વિશ્વાસ ધરાવતા નિષ્ણાતો પણ એ મતના હતા કે ચીનનો અનુમાનિત વિકાસ છેવટે એક સ્તર પર આવીને ધીમો થઇ જશે. એ સ્તર ધાર્યા કરતાં વહેલું આવ્યું હોવાનો મત હવે મજબૂત થઇ રહ્યો છે.

તેનો સંકેત તેની જનસંખ્યાના અને તેની અર્થવ્યવસ્થા ગયા વર્ષે 3 ટકાના દરે જ વધી હોવાના તાજા ડેટામાંથી મળ્યો છે. સરકારનું અનુમાન એવું હતું કે અર્થવ્યવસ્થા 5.5 ટકાના દરે વધશે. અર્થવ્યવસ્થાની ધીમી ગતિ ચીનની ઝીરો-કોવિડ પોલિસીના કારણે છે. ચીને કોવિડના કેસ શૂન્ય પર લાવવા માટે આક્રમક નીતિ અપનાવી હતી પરંતુ લોકો વારંવારનાં લોકડાઉન્સથી ત્રાસી જતાં હજુ ગયા મહિને જ એ પોલિસીમાંથી પારોઠાનાં પગલાં ભરવામાં આવ્યાં હતાં. 

જનસંખ્યા દરમાં ઘટાડો તેના માટે મુસીબત બની શકે છે. જાણકાર લોકો કહે છે કે આ નેગેટિવ પોપ્યુલેશન ગ્રોથમાં કદાચ ક્યારે ય સુધારો નહીં થાય. 1980 અને 2015 વચ્ચે ચીનમાં કામ કરતી વસ્તી (વર્કિંગ-એજ પોપ્યુલેશન) 59.4 કરોડથી વધીને એક અબજની થઇ હતી. 1980માં, ચીનમાં કામ કરતી વસ્તીની અપેક્ષાએ યુવા અને ઉંમરવાન વસ્તી 68 ટકા હતી, જે 2015માં ઘટીને 38 થઇ હતી. એનો અર્થ એ થયો કે કામ ન કરતી દરેક વ્યક્તિની સામે કામ કરતી વ્યક્તિની સંખ્યા વધુ હતી.

નિષ્ણાતો કહે કે આ ટ્રેન્ડ હવે રિવર્સ થશે. હવે યુવાન વસ્તી ઘટશે અને ઉંમરવાન વસ્તી વધશે. કામ કરવા જોગ યુવા વસ્તી વધુ હોય અને તેના પર નાની તેમ જ ઉંમરવાન વસ્તીની દરકાર કરવાનું દબાણ ન હોય તેવી પરિસ્થિતિ જ ચીનની હરણ ઝડપે આર્થિક વિકાસ માટે કારણભૂત હતી. પાછલા એક દાયકામાં હજારોની સંખ્યામાં ચાઇનીઝ લોકો નિવૃત્ત થયા છે અને તેની જગ્યાએ આવતા યુવાનોની સંખ્યા ઓછી થઇ છે.

ચીન વિશ્વની બીજા નંબરની સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા છે તે સાચું, પરંતુ પ્રતિવ્યક્તિ (પર કેપિટા)ની દૃષ્ટિએ તે હજુ ય માધ્યમ-આવકવાળો દેશ છે. અમેરિકા છોડો, તેને યુ.કે.ની જેમ પ્રતિવ્યક્તિ ઉચ્ચ-આવકવાળી અર્થવ્યવસ્થા બનવું હોય તો તોતિંગ આર્થિક વિકાસ કરવો પડશે. વિકાસનું તેનું આ ગાડું ઉંમરવાન વસ્તીની વધતી સંખ્યામાં આવીને ફસાઈ જવાનું છે. ચીન સમૃદ્ધ બંને તે પહેલાં વૃદ્ધ થઇ જવાનું છે.

એ જો ઝડપથી વિકાસ નહીં કરે તો તેનો ભાર ઘરડાંની કમરે આવવાનો છે. 2013ના એક અભ્યાસ અનુસાર, ચીનના એક ચતુર્થાંશ જેટલાં વૃદ્ધ લોકો ગરીબી રેખા નીચે જીવે છે અને ચીનમાં- જાપાન અને સાઉથ કોરિયા જેવા અન્ય ધનિક ઇસ્ટ એશિયન દેશોની માફક – સિનિયર સિટીઝન્સને ટેકો મળી રહે તેવી કોઈ ખાસ વ્યવસ્થા નથી. તેમની સંભાળ રાખવા વાળાં બાળકો હોય ત્યાં સુધી ઘરડી વસ્તીની કોઈ સમસ્યા નથી, પરંતુ વન ચાઈલ્ડ પોલિસીના પરિણામે આજે ત્યાં વસ્તીનો ઊંધો પિરામીડ સરજાયો છે; 4-2-1. ચાર દાદા-દાદી અને બે પેરેન્ટ્સ એક બાળકના આશ્રયે જીવે છે.

વૃદ્ધોની સંખ્યા વધે, તેમને સરકારી યોજનાઓનો કોઈ ટેકો ન હોય અને બાળકો તેમની સંભાળ રાખવામાં ઘસાઈ જાય તેનું સરવાળે પરિણામ દેશની અર્થવ્યવસ્થા પર પડે છે.

વૈશ્વિક અર્થવ્યવસ્થા બનવા અને ખાસ તો ચીનનો મુકાબલો કરવા માટે ભારત માટે અહીં પાઠ ભણવા જેવું છે. એક તો તેણે જન્મદર નિયંત્રિત કરવા માટે ચીન જેવા કોઈ કાયદા લાવવા ન જોઈએ જે ઊલટા પડે અને બીજું, ભારતમાં સિનિયર સિટીઝન્સ(ચીનની જેમ, અમુક રાજ્યોમાં તેની સંખ્યા યુવાનો કરતાં વધુ છે)ની આબાદીનો ભાર પરિવારો પર ઓછો પડે તે માટે સરકારે વિશેષ યોજનાઓ વિચારવી જોઈએ.

ત્રીજું, ભારતે તેનાં તમામ રાજ્યોની આર્થિક પ્રગતિ પર ભાર આપવો જોઈએ. અત્યારે પ્રગતિનું ગાડું અસામાન ચાલી રહ્યું છે. અમુક રાજ્યોની પ્રગતિ સારી છે અને અમુકની ડામાડોળ છે. સર્વગ્રાહી પ્રગતિ માટે ભારતે તેની સામાજિક સમસ્યાઓ અને વિરોધાભાસોને મિટાવી દેવા જોઈએ. વધુ મહિલાઓ રોજગારીમાં જોડાય તેવી પ્રેરણા મળવી જોઈએ. ગ્રામીણ ક્ષેત્રે તકો વધવી જોઈએ. આરોગ્ય વ્યવસ્થા ચુસ્ત થવી જોઈએ અને શિક્ષાનું સ્તર સુધારવું જોઈએ.

લાસ્ટ લાઈન:

“ગરીબી એટલે માત્ર પૈસાનો અભાવ નહીં; માણસ તરીકેની તેની પૂરી સંભાવનાને સાકાર કરવાની ક્ષમતા ન હોય તે પણ ગરીબી જ કહેવાય.”

— અમર્ત્ય સેન, અર્થશાસ્ત્રી 

પ્રગટ : ‘ક્રોસલાઈન’ “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 22 જાન્યુઆરી 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

ન્યૂયોર્કથી લંડન આવતી એર ઇન્ડિયાની ફ્લાઈટમાં, કથિત રીતે નશામાં ધૂત એક પુરુષ પ્રવાસીએ તેની એક વૃદ્ધ મહિલા સહ-પ્રવાસી પર પેશાબ કર્યો હતો. આ ઘટના 26 નવેમ્બરના રોજ બની હતી.

બેંગકોકથી કોલકત્તા આવતી થાઈ સ્માઈલ એરવેઝની ફ્લાઈટમાં, ભારતીય પ્રવાસીઓ વચ્ચે છુટ્ટા હાથની મારમારી થઇ. એક પ્રવાસીએ આખો વીડિયો શૂટ કર્યો અને સોશ્યલ મીડિયા પર વાઈરલ કર્યો. થાઈ એર હોસ્ટેસો બિચારી જોતી જ રહી ગઈ. આ ઘટના 22 ડિસેમ્બરના રોજ બની હતી. 

ઇન્સ્તમ્બૂલથી દિલ્હી આવતી ઇન્ડિયન એરલાઇન્સની ફ્લાઈટમાં એક પુરુષ પ્રવાસીએ ભોજન બાબતે એવો દુર્વ્યવહાર કર્યો કે એર હોસ્ટેસ રડી પડી. તેની વહારે આવેલી બીજી એર હોસ્ટેસે પેલા સાથે ઝઘડો વહોરી લીધો અને સંભળાવ્યું કે “શટ અપ, હું વિમાનની કર્મચારી છું, તારી નોકર નહીં.” આ ઘટના 16 ડિસેમ્બરે બની હતી.

દિલ્હીથી મુંબઈ જવા માટે તૈયાર એર ઇન્ડિયાની ટેકનિકલ કારણોસર 8 કલાક મોડી પડી એટલે પ્રવાસીઓએ કોકપિટના દરવાજા પાસે જઈને હલ્લો કર્યો અને પાઈલટને ધમકાવ્યો. એક પ્રવાસીએ દરવાજા પર મુક્કા મારીને બૂમ પાડી કે, “દરવાજો નહીં ખોલે તો તોડી નાખીશ.” આ ઘટના 2જી જાન્યુઆરીએ બની હતી.

ઇન્ડિગોની ફ્લાઈટમાં પાઈલટની ફરિયાદ પરથી ત્રણ પુરુષ પ્રવાસીઓની પોલીસે એટલા માટે ધરપકડ કરી હતી, કારણ કે તેમણે વિમાનની એર હોસ્ટેસો સાથે નિર્લજ્જ વ્યવહાર કર્યો હતો. આ ઘટના 2020ની 10મી એપ્રિલે બની હતી.

ભારતના હવાઈ મુસાફરો કેટલા બદ્દ-તમીજ હોય છે તેનાં લેટેસ્ટ ઉદાહરણો છે. ભૂતકાળમાંથી બીજાં ઉદાહરણો પણ છે. 2014માં, ન્યુયોર્કથી દિલ્હી આવતી ફ્લાઈટમાં ડ્રિંક આવતાં વાર લાગી એટલે પુરુષ પ્રવાસીએ એર હોસ્ટેસની છેડતી કરી હતી. એ જ વર્ષે, મેંગલોર પોલીસે દુબઈથી આવતી ફ્લાઈટમાં દારૂ પીને ધમાલ કરતા એક પ્રવાસીની ધરપકડ કરી હતી. 2018માં, બાલી-ઇન્ડોનેશિયાની એક હોટેલમાંથી રૂમની ચીજવસ્તુઓ ચોરતા એક ભારતીય પરિવારનો વીડિયો વાઈરલ થયો હતો. 

બહાર ફરવા જાય જાય ત્યારે ફ્લાઇટ્સમાં રાજાપાઠમાં આવી જવું, સડકો પર કચરો ફેંકવો, સાઈટ-સીઈંગમાં ખૂણો જોઈને ‘ઊભા’ થઇ જવું, ચીસો પાડીને અવાજે બોલવું, દુકાનોમાં ચીજવસ્તુઓને અડાઅડ કરવું, હોટેલના રૂમમાંથી ટુવાલ કે શેમ્પુ-સાબુને બાપુજીનો માલ સમજીને બેગમાં મૂકી દેવાં, રેસ્ટોરન્ટમાં ખાતી વખતે અવાજ કરીને ચાવવું, વેઈટરને ‘એઈ…એઈ’ કહીને બોલાવવો, બીચ પર ગોરી સ્ત્રીઓના ફોટા ખેંચવા, ફ્લાઈટમાં, બસમાં, ટ્રેનમાં બાજુવાળાઓના મોબાઈલમાં ડોકિયાં કરવાં વગેરે ભારતીય મુસાફરોમાં જોવા મળતો આમ વ્યવહાર છે. વિમાનના કર્મચારી ગણની કાયમી ફરિયાદ હોય છે કે ફ્લાઇટ્સમાં ભારતીય પ્રવાસીઓ એવી રીતે વર્તતા હોય છે જાણે એ તેમનું ઘર હોય.

2007માં, યુરોપના 15,000 હોટેલ સંચાલકોના એક સરવેમાં ભારતીયોને બીજા નંબરના નઠારા પ્રવાસીઓમાં સ્થાન મળ્યું હતું. એ સરવેમાં આપણા માટે ‘આશ્વાસન’ એ હતું ફ્રેંચ લોકોને પહેલું અને ચીની લોકોને ત્રીજું સ્થાન મળ્યું હતું (જાપાનીઝ, અમેરિકન અને સ્વિસ લોકોને દુનિયાના શ્રેષ્ઠ પ્રવાસીઓ તરીકે સ્થાન મળ્યું હતું). સારા કે ખરાબની 10 કેટેગરીમાં, એ હોટેલોના મેનેજરોએ સભ્યતાની બાબતમાં ભારતીયો સૌથી તળિયે બેસાડ્યા હતા.

2019માં, આર.પી.જી. એન્ટરપ્રાઈઝના ઉધોગપતિ હર્ષ ગોયંકાએ, સ્વીત્ઝરલૅન્ડના ગસ્ટાડ શહેરની એક હોટેલ બહાર ‘ભારતીય મહેમાનો’ માટે મુકવામાં આવેલી ખાસ નોટિસનો ફોટો ટ્વીટ કરીને સોશ્યલ મીડિયામાં હલચલ પેદા કરી દીધી હતી. તેમાં ભારતથી આવેલા પ્રવાસીઓ માટે એવી સૂચનાઓ લખવામાં હતી કે એક બાજુ શરમ પણ આવે અને બીજી બાજુ અપમાન પણ અનુભવાય. જેમ કે – “બ્રેકફાસ્ટ બુફેમાંથી કોઈ ખાવાનું સાથે લઇ ન જવું, બ્રેકફાસ્ટ અહીં જ ખાવા માટે છે, લંચ બેગ જોઈતી હોય તો પૈસા ભરીને મળી શકશે, બાલ્કનીમાં જોર-જોરથી ન બોલવું, કોરિડોરમાં નીચા અવાજે બોલવું, અહીં આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાસીઓ આવે છે અને તેમણે શાંતિ પસંદ છે.”

પૂજા સહાય નામની એક આન્ત્રપ્રેન્યોરે એક સમાચારપત્રને કહ્યું હતું કે યુરોપ અને સાઉથ ઇસ્ટ એશિયાની હોટેલના મેનેજરો ભારતીયોનું નામ સાંભળે છે અને ભડકે છે. પૂજા કહે છે કે તે સાત વખત થાઇલેન્ડ ગઈ છે અને દરેક વખતે હોટેલના મેનેજરે તેને ફરિયાદ કરી હતી કે બીજા દેશોના નાગરિકો રૂમ છોડીને જાય પછી 17થી 20 મિનિટમાં સાફ-સફાઈ થઇ જાય છે પણ ભારતીય પ્રવાસીઓના ગયા પછી રૂમ સાફ કરતાં 40થી 45 મિનીટ લાગે છે.

કોઈને આ એકલદોકલ વાત લગતી હોય તો 2018ના એક કિસ્સાને યાદ કરવા જેવો છે. દેશની એક તમાકુ પ્રોડકટ કંપનીના 1,300 કર્મચારીઓએ સિંગાપોરથી ઓસ્ટ્રેલિયા જતા ક્રૂઝ શીપ પર પાર્ટીના નામે એટલી ધમાલ કરી હતી કે ક્રૂઝની કંપની રોયલ કેરબિયન ઈન્ટરનેશનલે ક્રૂઝ પરના બીજા પ્રવાસીઓની માફી માગવી પડી હતી અને તેમણે રીફંડ કરવું પડ્યું હતું.

મૂળ સમસ્યા એ છે કે ભારતીયોમાં એટીકિટ(શિષ્ટાચાર, વિવેક, તમીજ)નો અભાવ છે. આ એક સામાજિક મુદ્દો છે. શિષ્ટાચાર સામાજિક અસરનું પરિણામ છે. એક સમાજ તરીકે આપણે બહુ સદીઓ સુધી ગરીબી, નિરક્ષરતા અને બીમારીઓમાં રહ્યા છીએ. ગમે એમ કરીને જીવન ટકાવી રાખવું એ જ એક સૌથી મોટી પ્રાથમિકતા અનેક પેઢીઓ સુધી રહી હોવાથી, બીજી બાબતો ગૌણ અથવા બિનજરૂરી બની ગઈ હતી. જેમ કે આધુનિક જીવનનો પાયો યુરોપમાં નંખાયો હતો એટલે ત્યાં રોટી, કપડાં અને મકાનની સમસ્યાઓથી નિશ્ચિંત થયેલા લોકોએ વ્યક્તિગત અને સાર્વજનિક શિષ્ટાચારને મહત્ત્વ આપવાનું શરૂ કર્યું હતું. એટલે ત્યાંની પેઢીઓ સભ્ય અને શાંત વાતાવરણમાં મોટી થઇ હતી અને આપણી પેઢીઓ બૂમાબૂમ અને ધક્કામુક્કીના વાતાવરણમાં મોટી થઇ હતી.

આ સામાજિક સંસ્કારની સમસ્યા છે. તમે ભારતમાં ગમે ત્યાં જાવ, લાઈન તોડીને આગળ જતા રહેવું, ધક્કામુક્કી કરવી, જોર જોરથી વાતો કરવી, વાહનમાંથી કે ઘરમાંથી કચરો ફેંકવો, શાંતિ જાળવવાની હોય ત્યાં બૂમાબૂમ કરવી, લોકોને અડાઅડ કરવું, લિફ્ટમાં સૌથી પહેલાં ઘુસી જવા ઉતાવળ કરવી અથવા બીજાને રોકવા લિફ્ટ બંધ કરી દેવી, ગમે ત્યાં થૂંકવું, જોર જોરથી બારણાં બંધ કરવાં, રેસ્ટોરન્ટમાં ખાવાનું ચાવતી વખતે અવાજ કરવો, જાહેર દીવાલ કે સીટ પર ચુન્ગમ ચોંટાડી દેવી, (પુરુષ હોય તો) જાહેરમાં પેશાબ કરવો, વેઈટર કે ઘર ચાકર સાથે ઉદ્ધતાઈથી વર્તવું, સાર્વજનિક જગ્યાઓ પર દીવાલો ચીતરવી જેવી અનેક ‘ખાસિયતો’ જોવા મળશે.

એક સમાજ તરીકે આપણે ત્યાં સાર્વજનિક શિષ્ટતાની બહુ દરકાર કરવામાં નથી આવતી. સામાજિક વ્યવહાર દેખાદેખીથી આવે છે. એ ઘરોમાં પણ જોવા મળે છે. ભારતમાં કેટલા ય ઘરોમાં નાના-મોટા સૌ ઉદ્ધતાઈથી વર્તતા હોય છે અને કોઈને કોઈ વાંધો નથી પડતો. જ્યારે એક પેઢી તેની અગલી પેઢીની અશિષ્ટતા જોઈને મોટી થઇ હોય પછી એવો વ્યવહાર સાર્વજનિક બની જાય છે. ઘણીવાર તો પરિવારો જ તેમના સંતાનોને આક્રમકતા અને ઉદ્ધતા શીખવાડે છે.

આપણે ત્યાં નમ્રતાને કમજોરીનો અથવા ‘સ્ત્રૈણ’ ગુણ માનવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, ઘરોમાં દરેક છોકરીને નમ્રતા રાખવાનું ભાષણ આપવામાં આવે છે પણ છોકરાને એ લાગુ નથી પડતું. છોકરો હોવું એટલે જાણે આક્રમક અને ઉદ્ધત હોવું એવું ગણિત છે. હિન્દી ફિલ્મોના મોટા ભાગના હિરો ઉદ્ધત વ્યવહાર કરે છે અને તેને મર્દાનગી ગણવામાં આવે છે.

અને આપણે દેશની વિધાનસભાઓમાં થતી મારામારીની તો વાત પણ કરતા નથી.

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 22 જાન્યુઆરી 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર