રવીન્દ્ર પારેખ
અત્યારે સ્કૂલ-કોલેજોમાં વેકેશન ચાલે છે. આપણને એમ કે છોકરાંઓ રજાની મજા માણતાં હશે, પણ ચિત્ર જુદું જ જોવા મળે છે. થોડીક પરીક્ષાઓનું રિઝલ્ટ આવી ગયું છે તો બીજા થોડા વિદ્યાથીઓ-વાલીઓ એડ્મિશનની પંચાતમાં પડ્યાં છે. કેટલાંક વિદ્યાર્થીઓ નિષ્ફળ ગયાં છે તો દુ:ખી છે. કેટલાંક ગુજરી ગયાં છે. પરીક્ષાની નિષ્ફળતા જીવનની નિષ્ફળતા નથી જ ! એટલે જે મરવાનું વિચારે છે એ પગ પર કુહાડી નહીં, પણ કુહાડી પર પગ મારે છે. આમે ય ફર્સ્ટ ક્લાસ ફર્સ્ટ આવે તો પણ નોકરી સામે કરી રાખી નથી, તો પાસ થનાર કે નાપાસ થનાર બંને જ જો બેકારીનો ભાગ હોય તો નાપાસનો અર્થ આપઘાત તો ન જ હોય ને ! એટલું છે કે વેકેશન પાસ-નાપાસ બંને માટે છે. એને એ રીતે જ લેવું જોઈએ. આમ પણ વેકેશનમાં બધાં જ એન્જોય કરવાના મૂડમાં હોય છે, ઘણાંને કુલુ-મનાલીની ઠંડક ખેંચતી હોય છે, તો કોઈ મોસાળમાં કેરી ગાળો કરવા ઉપડે છે, તો કોઈ ચાલુ માવઠાંએ ફ્રેંડનાં લગ્નમાં પલળવાનો આનંદ લૂંટે છે. કેટલાંક તો ઘરોમાં જ કેદ છે. કોઈ નવી નવી રેસિપી ટ્રાય કરે છે તો કોઈ ભર ઉનાળામાં કેવો ડ્રેસ કમ્ફર્ટેબલ રહેશે એની ચિંતામાં સુકાઈ રહ્યાં છે.
કેટલાંક એક જ રૂમમાં ટી.વી. ચાલુ કરીને સાઉથની ફિલ્મ જોવાં બેઠાં છે, પણ જોતું કોઈ નથી. એ બધાં કોઈ વાતોમાં મશગૂલ છે એવું ય નથી, હા, બધાંના મોબાઈલ ચાલુ છે. કોઈ મેસેજ જુએ છે, કોઈ મેસેજ ફોરવર્ડ કરે છે, કોઈ વીડિયો મોકલે છે, તો કોઈ ડિલિટ કરે છે. આખું ઘર, ઘરમાં હોવા છતાં, ઘરમાં નથી. કલાકોથી કોઈ, કોઇની સાથે બોલતું નથી ને ફોરેન કંટ્રીઝના મેસેજિસ કે વીડિયો ફોરવર્ડ થતા રહે છે. ઘર, ઘરમાં હોવા છતાં, ઘરનાં સંપર્કમાં નથી ને બહારની દુનિયા ઘરમાં આવી ગઈ હોય તો તેને અહોભાવથી જોઈ રહે છે. દુનિયા ઘરમાં આવી ગઈ છે ને ઘર દુનિયામાં વેરાઈ ગયું છે. આવું વેકેશનમાં જ બને છે, એવું નથી, આ તો રોજનો ઇતિહાસ છે. એવી અપેક્ષા કેટલાંકને હોય છે કે ઘર, રજામાં વધુ નજીક આવે, પણ મોબાઈલ, ઘરને વધુ દૂર લઈ જાય છે. ઘરમાં હવે કોઈ સાપસીડી કે રમી રમતું નથી, એ બધું હવે મોબાઇલમાં રમાય છે. ક્રિકેટ હવે મહોલ્લાઓમાં ઓછી ને મોબાઇલમાં વધુ રમાય છે. નિર્દોષતા લગભગ બધી રમતોમાંથી ચાલી ગઈ છે. બધે જ ગણતરી, નફા ને કમાણીનું ટાર્ગેટ વત્તે ઓછે અંશે હાવિ થતું રહે છે.
કેટલાક પરોપજીવી છે તો કેટલાક પરોપકારી પણ છે. આવું વેકેશન છે એટલે છે એવું નથી, પણ એ વખતે વેગ કદાચ વધુ હોય છે. બીજી તરફ આપણે ઈચ્છીએ કે ન ઈચ્છીએ, પણ કેટલાંક પરાણે આપણું ભલું કરવા સામે આવે છે. કોઈ હિન્દુ-મુસ્લિમ વચ્ચે વૈમનસ્ય ઊભું કરવા માંગે છે, તો કોઈ એનાથી બચવાના ઉપાયો સૂચવે છે, કોઈ ગાંધી-ગોડસેને અથડાવે છે, તો કોઈ નાની ઉંમરે આવતા હાર્ટ એટેકમાં ખોરાકની ભૂમિકા જવાબદાર છે એમ ચેતવે છે. કોઈ ધર્મધ્યાન, કથાવાર્તાથી વ્યસ્ત રાખવા મથે છે, તો કોઈ ધર્મ પરિવર્તન કે લવજેહાદનો મુદ્દો આગળ કરીને આંખો ખોલવા મથે છે. આમાં કૈં ભલું થાય છે કે કેમ તે તો નથી ખબર, પણ જીવ સતત ઉચાટમાં રહે એની મહેનત બધા હિતેચ્છુઓ કરતા હોય છે. આપણે અગાઉ ક્યારે ય ન હતા એટલા જીવદયાને પાત્ર કદાચ આજે છીએ.
ઘણીવાર એમાં મરો સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓનો થાય છે. એક તરફ વાલીઓ, છોકરાંઓનાં એડ્મિશનમાં, યુનિફોર્મ, પાઠ્યપુસ્તકો, બૂટમોજાં, ફી વગરેની વ્યવસ્થામાં વ્યસ્ત થઈ જાય છે, તો કેરિયર શેમાં બનાવવી, કઇ કોલેજમાં એડમિશન લેવું, કયા શોર્ટ ટર્મ કોર્સિસ લાભદાયી નીવડે એનાં માર્ગદર્શન માટે પણ આમંત્રણો આવતાં રહે છે. કોઈ મફત ગાઈડન્સ આપે છે, તો કોઈ ફી પણ વસૂલે છે. વેકેશનમાં વિદ્યાર્થી જપે નહીં એને માટે ઘણી તકો વેકેશનમાં જ ઊભી કરાય છે. ઘણીવાર તો વિદ્યાર્થીઓ એટલા વ્યસ્ત થઈ જાય છે કે એને શંકા પડે છે કે વેકેશન ગયું તે હતું કે છે તે? એ સાથે જ વાલીઓ, શિક્ષકોની ટાટ-ટેટની, તલાટીની, ક્લાર્કની પરીક્ષાઓ ચાલતી રહે છે, તેનાં પેપરો ફૂટતાં રહે છે, તારીખો બદલાતી રહે છે એન્ડ સો ઓન …
વેકેશનમાં આરામ કરવાની ગણતરીએ વિદ્યાર્થીઓ સવારે મોડા ઊઠતા હોય છે, પણ એ સુખ પણ કઈં બહુ ટકતું નથી. વેકેશનમાં વર્કશૉપની મોસમ બેસતી હોય છે. ક્યાંક નાટકના વર્કશોપ, ક્યાંક કવિતાના વર્કશોપ, ક્યાંક વકતૃત્વ કળાના વર્કશોપ, ક્યાંક સ્પોકન ઇંગ્લિશના ક્લાસ ને એવું તો એટલું બધું શરૂ થઈ જાય છે કે વેકેશન કઇ બલાનું નામ છે એ જ નથી સમજાતું. એકાદ વર્કશોપમાં જવું-આવવું તો કૈંકે સમજાય, પણ સવારથી સાંજ એમાં જ જાય તો વિચારવાનું રહે. નાટક, વક્તૃત્વ, કવિતા એમ એકથી વધુ વિષયના વર્કશોપમાં જુદા જુદા સમયે દોડવાનું ને ત્યાં પ્રવૃત્ત રહેવાનું ને તે પણ 40-42 ડિગ્રી તાપમાં એ સહેલું નથી, બલકે, જોખમી પણ છે. કેટલાક આયોજકો ખરેખર કશુંક શીખવવાની રીતે આયોજન કરતા હોય છે, તો કેટલાક કમાણીની આશાએ પણ ધંધે લાગતા હોય છે, એનું એ જાણે, પણ એ બધાંમાં વેકેશનનો આનંદ નંદવાઈ જાય એ તો બરાબર નથી.
કોણ જાણે કેમ, પણ સતત પ્રવૃત્ત રહેવું ને કારણ વગર પ્રવૃત્ત રહેવું એ આજની ન સમજાય એવી વજનદાર વાસ્તવિકતા છે. નિરાંત લગભગ રહી નથી. ખબર નથી પડતી કે નાનેથી મોટાં સુધીના સૌને કશાકમાં ને કશાકમાં વ્યસ્ત રહેવાનું વ્યસન ક્યાંથી લાગી ગયું છે? લગભગ બધાંની સવાર મોડી પડે છે ને રાતના મોડે સુધી કોઈને કોઈ પ્રવૃત્તિ ચાલ્યા જ કરતી હોય છે. કૈં ન હોય તો છેવટે મોબાઈલ તો છે જ ! મોબાઈલ અનેક રીતે ઉપયોગી છે, એની ના નથી, પણ મોબાઈલ આજનું સાર્વજનિક દૂષણ-પ્રદૂષણ છે. એમાં સોશિયલ મીડિયાની વ્યસ્તતાની તો વાત જ શી કરવી? શક્ય હોય તો એનો સર્વે કરવા જેવો છે કે કોઈ પણ કારણ વગર વ્યસ્ત રહેનારાઓ કેટલો સમય એમ જ વેડફે છે. મોબાઇલમાં કેમેરા આવ્યો ત્યારથી બધા જ કેમેરા વાપરતા થયા છે ને બિનજરૂરી એટલો સમય ફોટા કે સેલ્ફીમાં વપરાય છે કે વાત ન પૂછો. એ ફોટા પાછા અપલોડ થાય, ફોરવર્ડ થાય, ડિલિટ થાય ને એ બધું જીવ સટોસટની હદે થાય તે અસહ્ય છે.
આમ કોઈને ફુરસદ નથી ને બગાડવા માટે બધાં પાસે સમય જ સમય છે. એમાં ગરબડ તો ત્યારે થાય છે, જ્યારે વર્કશોપમાં શીખવાયું હોય એના કરતાં જુદું જ સોશિયલ મીડિયામાં કવિતા કે લેખ કે વાર્તા તરીકે સામે આવતું હોય. હવે તો એવી એપ્સ છે જે કઈં પણ લખો તો તે છાપવા માટે તત્પર છે. એ એપ્સને એ કવિતા છે કે નહીં, એની ચિંતા કે સમજ નથી, એને તો વધેરવા માટે માથાં જોઈએ છે ને વગર મહેનતે લેખક થઈ જવાતું હોય તો એટલાં માથાં તો નવરાં છે જ ! એમાં કવિતા તરીકે છપાય તે વર્કશોપમાં ન ચાલે એવું પણ બને. વર્કશોપમાં પણ પ્રારંભિક તબક્કાની જાણકારી જ અપાતી હોય છે, એ સાચી હોય તો વેકેશનમાં થોડુંકેય પામવાનું થાય, નહીં તો ફેરો ફોગટ જવાની તૈયારી પણ રાખવાની રહે.
જ્યાં સુધી સ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓને લાગે વળગે છે, વાલીઓ વેકેશન બગાડવા માટે સૌથી વધુ જવાબદાર છે. એમને એવું જ છે કે પોતાનું સંતાન બધાંમાં જ મોખરે રહે. પહેલાથી આગળનો કોઈ નંબર હોય તો તેને માટે પણ સંતાનોને દાવ પર લગાવવાનું તેઓ ચૂકતાં નથી. એમાં જો કોઈ સંતાન નિષ્ફળ ગયું કે 100 ને બદલે 98 ટકા આવ્યા તો એટલું લોહી પીવાય કે સંતાન આપઘાત ન કરે તો જ નવાઈ ! બધા જ વાલીઓ આમ કરે છે એવું નથી, પણ જે નિષ્ફળ ગયા હોય કે ઓછા સફળ રહ્યા હોય એ વાલીઓ નથી ઇચ્છતા કે એમના સંતાનો કોઈ પણ પ્રકારની નિષ્ફળતાઓ ચાખે. એટલે ભરચક પૈસા વેરીને, ટ્યૂશનો રાખીને, તેઓ સંતાનોને બીજે નંબરે આવવા જ નથી દેતા. રેસના ઘોડાની જેમ સંતાનોને દોડાવતાં જ રહે છે. એ હાંફે કે તૂટી પડે એણે દોડવાનું જ છે. એ દોડ વેકેશનમાં પણ ચાલુ જ રહે છે. આ ક્લાસ, તે વર્કશોપ, જનરલ નોલેજ ને એવાં તો એટલાં નિમિત્તે દોડાવાય છે કે સંતાન, કંતાઈને જ રહે. તે આગળ જતાં ડિપ્રેશનનો ભોગ બને છે. એને બદલે થોડી શાંતિ રખાય ને પચે એટલું જ ખવાય તો સ્વસ્થતા ને શાંતિ જળવાઈ રહે.
રજાનો અર્થ સજા – તો કોઈ શબ્દકોશમાં નથી …
000
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 19 મે 2023
નમક સત્યાગ્રહ – દાંડી સત્યાગ્રહનાં મૂળ ૧૯૨૦-‘૨૨ની સવિનય કાનૂનભંગની પછીતના વિચારમાં ને ઇન્ડિયન નેશનલ કાઁગ્રેસના ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૩૦ના પૂર્ણ સ્વરાજ ને સાર્વભૌમત્વના એલાનમાં ગૂંથાયેલી છે. વાસ્તવિકતા એવી હતી કે દરિયાના કુદરતી ખારા પાણીમાંથી મીઠું પકવી લેતી પ્રજા પર ૧૮૮૨માં બ્રિટિશ સરકારે નમક કાયદા દ્વારા કર ઝીંક્યો ને કુદરતી સંસાધન પરથી લોકોનો હક્ક છીનવ્યો, પરંતુ ગાંધીજીએ છેક ૧૯૩૦માં તેને આંદોલનના મુદ્દા તરીકે કેન્દ્રબિન્દુ બનાવી દુનિયાનું ધ્યાન ખેંચ્યું. જો કે તે પહેલા સુરતમાં વિરોધનો એક આંદોલિત પ્રયાસ થઈ ચૂક્યો હતો જેને ખાસ સફળતા ન મળેલી એવું માની શકાય છતાં બીજ રોપાયેલું તે તો સાચું જ. ટૂંકમાં દાંડી સત્યાગ્રહે ઇતિહાસ રચ્યો. તો પણ કહેવું જોઈએ કે ક્યારે ય દાંડી-ધરાસણા સાથે ન બોલાયું; બાકી ખરી લોકલડત તો ધરાસણાની જ હતી જે કાળની ગર્તામાં વિલીન થઈ ગઈ!